BUSINESS EN ETHIEK

Hoofdstuk 1: bedrijfsethiek in het spanningsveld tussen persoonlijke en institutionele verantwoordelijkheid.............................. 4

Inleiding: algemene beschouwingen over bedrijfsethiek..................................................... 4
1. 1 Bedrijfsethiek vanuit het standpunt van de ethische ondernemer.............................. 4
1.1.1
Bedrijfsethiek als ‘science des moeurs’: wetenschappelijke studie van het feitelijk moreel gedrag ................................................................................................... 5
1.1.2
Bedrijfsethiek als normatieve ethiek ............................................................... 5
1.2
De ethische onderneming ....................................................................................... 9
1.2.1
Het statuut van de onderneming.................................................................... 10
1.2.1.1 Een sociologische kijk: van organisatie naar instituut................................ 10
De dierbare organisatie......................................................................................... 10
Institutionalisering als routine............................................................................... 10
Internationalisering als interne waardecreatie ....................................................... 11
1.2.1.2 Een economische kijk op de onderneming................................................. 11
Het ondernemingsbegrip verruimd.................................................................... 11
1.2.1.3. Een juridisch perspectief op de onderneming ............................................... 11
De scheiding tussen werking en vermogen ........................................................... 12
Timmeren aan het statuut...................................................................................... 12
Kan men een onderneming straffen?..................................................................... 12
1.2.2
De ethische evaluatie van bedrijven .............................................................. 13
1.2.2.1 De ethische audit....................................................................................... 13
1.2.2.2

Bedrijfscodes en ethische labels ................................................................ 14

Bedrijfscodes.................................................................................................... 14
Ethische labels.................................................................................................. 14
Hoofdstuk 2: Markteconomie en ethiek..................................................... 15
2.1 Drie soorten argumenten ............................................................................................ 16
2.1.1 Het utilitarisme of de nutsethiek (Bentham en Mill)............................................. 16
2.1.2 Deontologie of plichtenethiek (Kant)................................................................... 17
2.1.3 Rechtvaardigheidsethiek (Aristoteles).................................................................. 18
2.1.4 Bijzondere types: het sociaal contract en de deugdenethiek.................................. 19
2.2. Morele vooronderstellingen van de markteconomie................................................... 20
2.2.1 Marktehtiek ......................................................................................................... 20
2.2.2 Argumenten voor en tegen................................................................................... 21
2.2.3 Besluit: een gemengde economie gewenst ........................................................... 22
2.3 De ethiek van de vrije mededinging ........................................................................... 23
2.3.1 Twee voorbeelden ............................................................................................... 23
2.3.2 Enkele vuistregels ............................................................................................... 23
2.3.3 Enkele typische inbreuken op het mededingingsrecht .......................................... 23
Hoofdstuk 3: eerlijkheid tegenover handelspartners ........................ 24
3.1 Moraliteit van contracten............................................................................................ 25
3.1.1 Concreetheid ....................................................................................................... 25
3.1.2 Universaliteit....................................................................................................... 26
Betrouwbaarheid........................................................................................... 26
Onpartijdigheid............................................................................................. 26

1

De andere partij als persoon respecteren ....................................................... 26
3.2 De rechtvaardige prijs ................................................................................................ 27
3.3 Steekpenningen .......................................................................................................... 28
3.3.1 Een internationaal schandaal................................................................................ 28
3.3.2 Omkoperij en afpersing ....................................................................................... 29
3.3.3 Corruptie van een beroepspraktijk ....................................................................... 29
3.3.4 Corruptie impliceert een contract......................................................................... 29
3.4 Loven en bieden: onderhandelingspraktijken.............................................................. 30
Hoofdstuk 4: Marketingethiek .......................................................................... 30
4.1
Productaansprakelijkheid...................................................................................... 31
4.1.1
Het caveat-emptor-argument en de contracttheorie........................................ 31
4.1.2 Het caveat-vendor argument ......................................................................... 32
De theorie van de verplichte zorg.................................................................. 32
De theorie van de absolute aansprakelijkheid of van de sociale kosten .......... 33
4.1.3
De algemene verzekering.............................................................................. 33
4.1.4
Besluit .......................................................................................................... 34
4.2
Ethiek van de reclame .......................................................................................... 34
4.2.1 De informatieve functie ....................................................................................... 34
4.2.2 De persuasieve functie......................................................................................... 35
4.2.3
De culturele en imaginaire functie................................................................. 36
4.2.4
Tekenkarakter............................................................................................... 36
4.2.5
Reclamecode ................................................................................................ 37

Hoofdstuk 5: Rechten en plichten van werkgevers en werknemers ................................................................................................................ 38
5.1
Het recht op arbeid ............................................................................................... 40
5.1.1
De betekenis van het recht op arbeid............................................................. 40
5.1.2
Het recht op arbeid binnenin de bedrijfsrealiteit ............................................ 40
5.2 Specifiek rechten van werknemers ............................................................................. 41
5.2.1 Het recht op een geschreven contract................................................................... 41
5.2.2 Het recht op een rechtvaardig loon ...................................................................... 41
5.2.3 Het recht op veilige en gezonde arbeidsomstandigheden...................................... 43
5.2.4 Het recht op arbeidskwaliteit ............................................................................... 44
5.2.5 Het recht op vakvereniging en staking ................................................................. 44
5.2.6 Het recht op medezeggenschap............................................................................ 45
5.3. Conflicten ................................................................................................................. 46
5.3.1 Spreken of zwijgen? Over de loyaliteitsplicht ...................................................... 46
5.3.2 Privacy en kwaliteitscontrole ............................................................................... 47
5.3.3 Flexibiliteit op het werk....................................................................................... 48
5.3.4 Arbeidsdruk en arbeidsverslaving........................................................................ 49

Hoofdstuk 6: Rechten en plichten van aandeelhouders en problemen die hiermee verband houden ................................................. 49
6.1 De rechten van de aandeelhouders.............................................................................. 50
6.1.1 De vermogensrechten .......................................................................................... 50
6.1.2
De politieke rechten...................................................................................... 51
6.2
De plichten van de aandeelhouders ....................................................................... 52
6.2.1
Verantwoordelijkheid en eigendom............................................................... 52
6.2.2
Verantwoordelijkheid en macht .................................................................... 53
6.2.3
Positie van de kleine aandeelhouders ............................................................ 53
2

6.3
6.4

Alternatief investeren ........................................................................................... 53
Fusies en overnames............................................................................................. 54

Hoofdstuk 7: ecologische ethiek en ondernemen .............................. 55

7.1 Ecologie: feiten en factoren........................................................................................ 55
7.1.1 Twee soorten problemen...................................................................................... 55
7.1.2 Overzicht van de ecologische thematiek .............................................................. 56
7.2 Ecologische ethiek ..................................................................................................... 56
7.2.1 Waarden in het geding......................................................................................... 57
7.2.1
Normen ........................................................................................................ 58
7.2.2
Beleidsinstrumenten ..................................................................................... 59
7.3
Ecologisch verantwoord ondernemen ................................................................... 59
7.3.1
Ecomanagement ........................................................................................... 59
7.3.2
Groene producten en ecomarketing............................................................... 60
7.3.3
Zelfregulatie ................................................................................................. 60
Hoofdstuk 8: Onderneming en maatschappij ........................................ 60
8.1 Een breed discussieveld.............................................................................................. 60
8.2 Winst al een unieke finaliteit ...................................................................................... 61
8.3 Een verschuivende horizon......................................................................................... 61
8.3.1 Zachte waarden worden harde woorden............................................................... 61
8.3.2 Transparantie en nieuwe partners......................................................................... 62
8.3.3 Globalisering en verschuivende tijd-ruimtebeweging........................................... 62
8.4 Een onderneming is geen eiland ................................................................................. 63
Hoofdstuk 9: Methoden van zakenethiek................................................. 63
9.1
Casusanalyse ........................................................................................................ 63
9.2
Ethische audit: model van een vragenlijst ............................................................. 64
9.3
Ethische audit: de drie cirkels van de vraagstelling ............................................... 64
9.4
Bedrijfscodes: structuur en proces van implementatie........................................... 65
9.4.1
Structuur....................................................................................................... 65
9.4.2
Proces van implementatie van een bedrijfscode............................................. 65
9.5
Caterpillar Tractor Company Code ....................................................................... 65
9.6
Corporate-governance noemen ............................................................................. 66
9.6.1
Het Cadbury-rapport ..................................................................................... 66
9.6.2
Hampel Report ............................................................................................. 66
9.7
De Sullivan-code .................................................................................................. 66
9.8
De criteria van ethisch beleggen bij Ethibel .......................................................... 66

3

Ondernemen= een intrinsiek ethische praktijk bedrijf= vereniging van mensen met een verantwoordelijkheid praktijk van ethiek wordt moeilijker door internationale conc en druk van financ markten dominantie van emotivisme deregulering en flexibilisering => nood aan ethiek er is veel verandering en onzekerheid

+RRIGVWXN  EHGULMIVHWKLHN LQ KHW VSDQQLQJVYHOG WXVVHQ
SHUVRRQOLMNH HQ LQVWLWXWLRQHOH YHUDQWZRRUGHOLMNKHLG
,QOHLGLQJ DOJHPHQH EHVFKRXZLQJHQ RYHU EHGULMIVHWKLHN
Morele verontwaardiging ≠ ethiek maar voorwoord tot ethiek
Gevalstudies verplichten de ethicus van genuanceerd te denken
Vermijden van simplistische beschuldigingen: niet alleen pers verantw maar ook complexe institutionele gedrag bekijken
Ethiek gaat niet alleen uit van juridische aansprakelijkheid maar ook van de morele verantw
Ethiek laat toe om ruimte van vrijheid te scheppen
Ondanks eco beperkingen een keuze maken die de meest mens omstandigheden biedt geg de situatie   %HGULMIVHWKLHN YDQXLW KHW VWDQGSXQW YDQ GH HWKLVFKH
RQGHUQHPHU
twee vormen van bedrijfsethiek worden hieronder besproken

4

 %HGULMIVHWKLHN DOV µVFLHQFH GHV PRHXUV¶ ZHWHQVFKDSSHOLMNH
VWXGLH YDQ KHW IHLWHOLMN PRUHHO JHGUDJ
Wetensch onderzoek van de feitelijke opinies, waarden en gedragspatronen
Wetensch onderzoek van de gevolgen van ethisch en onethisch gedrag in ondern
Onderzoek bevestigt dat ethiek ook goede bedrijfsresultaten oplevert (causaal verband ?, Andere factoren een rol? )
Grootste deel van managers handelt vanuit economisme: geloof dat economisch rationeel en efficiënt handelen op zich goed handelen is
Tweede grootste deel: conventionalisme: correctie op de vrije markt nodig vanuit het respect voor de algemeen erkende waarden van de samenleving
Ook nog idealisme: tekortkomingen van bedrijfseconomie=oorzaak van materialistische cultuur
Reformisme: ethisch EN concurrentievermogen van de onderneming handhaven
!!!!!!! : visie in boek

 %HGULMIVHWKLHN DOV QRUPDWLHYH HWKLHN
Vraag naar wat redelijkerwijze behoort te zijn
Praktische ethiek: gericht op problemen en handelingen
Kenmerken:
•

Moraal (begrenzing)

•

Ethiek (verlangen naar realiseren van morele doelen)

•

Prudentie (adequaat handelen in een context)

5

 +HW EHODQJ YDQ PRUHOH QRUPHQ LQ IXQFWLH YDQ GH QRRG]DNHOLMNH
PRUHOH EHJUHQ]LQJ YDQ KHW KDQGHOHQ

Moreel verantwoord handelen begint met de erkenning dat er geen samenleving van mensen mogelijk is (en dus ook geen markt of onderneming) zonder een aantal gemeensch erkende spelregels of basisnormen
Daartoe behoren:
•

Verbodsbepalingen (grens niet overschrijden zelf indien voordeel) o Zijn gestolde wijsheden van ervaring van eeuwenlange generaties (daarom zijn ze ook redelijk) o Ook positieve gezindheidsnormen (attitudes worden voorgeschreven zonder dat er inhoud wordt gegeven wat gedaan moet worden) Vb. categorisch imperatief. Kunnen ook begrenzende functie hebben:
ƒ

Morele begrenzing van het verbod: paradoxaal voordeel: schept duidelijkheid over wat mag en niet mag en laat nog voldoende ruimte
=afbakening van een beschavingsgrens

ƒ

Begrenzing op niveau van organisatie vaak gestalte gegeven door gedragsregels voor het personeel. Inhoudelijk vaak:
•
•

Gebruik van geprivilegeerde informatie

•

Belangenconflicten die zich kunnen voordoen

•

ƒ

Omkoperij, commissielonen en lokmiddelen

…

Ook begrenzing op niveau van organisatie via sociaal gerichte gedragsnormen Vb. geen goederen van kinderarbeid
Ö stellen grenzen maar zijn geen hinderpaal voor creativiteit en ondernemingsgeest

Begrenzende ethiek is op verschillende niveaus van belang:
•

interne regulering van bedrijven

•

spelregels van de markt

•

spelregels voor vennootschapsbestuur

•

sectoriële codes

•

onderneming en samenleving
6

 (WKLHN HQ YLVLH
Ethiek heeft te maken met een visie op het goede leven (meer dan plichten en moraal)
Zonder inzicht in fundamentele doelen, kan men mensen niet of moeilijk motiveren (Vb. van de kathedraal)
Visie mag niet alleen strat doelstellingen inhouden. Het is om meer te doen => uitstekend middel is opdrachtverklaring of bedrijfsfilosofie

 3UXGHQWLH HQ GHXJGHQHWKLHN
Om de spanning tussen begrenzing en verlangen , morele verplichting en het goede leven kan enkel worden opgelost indien we een praktische wijsheid hebben die de singulariteit van omstandigheden en personen in rekening brengt
De handelende persoon moet uiteindelijk haar uniek verantwoordelijkheid dragen. Dit veronderstelt dat:
•

hij beschikt over kwaliteiten die men ‘deugden’ noemt

•

hij in staat is zichzelf tot een volwaardig moreel subject te configureren

•

hij over voldoende verbeelding beschikt

•

hij rekening houdt met de invloed van gemeenschappen en instituties

1. De belangrijkste deugd voor het bedrijfsleven is de prudentia
Prudentie is één van de kardinale deugden
= de kunst, het talent en de gesteldheid om te handelen op de meest passende wijze in elke mogelijke omstandigheid deugd= verworven menselijke kwaliteit die ons in staat stelt een goed te bereiken dat inherent is aan een bepaalde praktijk ( efficiënties: deze zijn instrumentaliseerbaar) 7

De ontwikkeling van deugden en waarden in een geconfigureerd leven vereist een aangepaste institutionele context vb. onderneming oefent invloed uit op de morele vorming en handelingsbekwaamheid van managers => het scheppen van een ondernemingsklimaat is niet alleen kwestie van goede wil
De organisatiecultuur kan naargelang de omstandigheden al dan niet samenvallen met persoonlijke waarden en overtuigingen
2. Van deugd naar handelende persoon
Deugden halen hun betekenis uit hun integratie in het levensproject van een persoon die het goede leven nastreeft
Deugden en morele karaktervorming kunnen niet alleen worden aangeleerd in business schools => het vereist een integriteit die kenmerkend is voor een persoon die een morele identiteit heeft verworven
De ontwikkeling van een dergelijke morele identiteit via een integratie van rollen, keuzes en deugden in een levensproject wordt de dag van vandaag steeds moeilijker door pluralisme en fragmentatie. Vaak zijn er conflicten (Vb. tijd in werk en thuis)
Onderscheid tussen:
•

Rolintegriteit:
Leven in overeenstemming brengen met de specifieke verantwoordelijkheden van een professionele rol

•

Integrale integriteit:
Integreren van verschillende verantwoordelijkheden in een coherent leven vanuit een fundamentele optie waardoor men zichzelf vorm geeft als narratieve eenheid Ö de groei naar integriteit is minstens even belangrijk als het verwerven van prudentie of het kennisnemen van de argumenteerwijzen van de bedrijfsethiek 8

Volgens Ricoeur dragen tekst en verbeelding heel sterk bij tot de vorming van de narratieve eenheid en morele competentie van het individu. Ze beïnvloeden de verbeelding
(mogelijkheid om u in te beelden in de situatie vn de andere) en de fundamentele denk-en handelswijzen van mensen
Het activeren van de verbeelding is ook belangrijk voor de weg naar zingeving in de sfeer van de arbeid. Twee aspecten zijn van belang:
•

doorbreken van gesloten denkkaders

•

openen van nieuwe interpretatiemogelijkheden

De verschraling van de interpretatie van de werkelijkheid gaat waarschijnlijk veel dieper dan alleen maar de economisering van de perceptie.
De hedendaagse economistisch denkende mens is als een door Plato beschreven grotbewoner die de schaduwen waarnaar hij kijkt voor werkelijk houdt. Om uit dit gesloten interpretatiekader bevrijdt te worden, volstaat de ethiek niet. Teksten helpen hier ook bij.
De belangrijkste verandering die een mens kan ondergaan is deze van kijken naar de werkelijkheid Nieuwe betekenismogelijkheden kunnen komen door de ontdekking van inspirerende en semantisch innoverende grondmetaforen

 'H HWKLVFKH RQGHUQHPLQJ
Het institutionele niveau van de zakenethiek
•

Het statuut van de onderneming

•

De morele evaluatie van de bedrijven

9

 +HW VWDWXXW YDQ GH RQGHUQHPLQJ
Statuut van de onderneming doet zowel sociologische, economische als juridische vragen rijzen 

(HQ VRFLRORJLVFKH NLMN YDQ RUJDQLVDWLH QDDU LQVWLWXXW

Onderneming slaat enerzijds op een rechtspersoon
Anderzijds verwijst ze naar een sociaal-economische entiteit
Ö juridisch-economische spanning

Ö spanning eigen productiemiddelen-andermans werkkracht

Ö spanning tussen winst en andere motieven
De dierbare organisatie

Sociologische benadering: ondern=syst van bewust gecoördineerde activiteiten van verschillende partijen met het oog op een zo efficiënt mogelijke realisatie van een extern doel Vaak in de loop van hun bestaan: naast externe doel ook informele, interne doelen te verwerken => vele werknemers hechten zich zo aan het bedrijf
Institutionalisering als routine
Een goed functionerend bedrijf is altijd meer dan een aggregaat van naast elkaar werkende individuen Standard operating procedures overstijgen de individuele keuzevrijheid van medewerkers en drukken in zeker zin de eigen intentionaliteit uit van de ond als collectieve actor
Vb. Het ongeluk met de Herald of Free enterprise: uitgevaren schip met open boegdeuren dat zonk. Drie mensen werden veroordeeld, de onderneming zelf niet hoewel bepaalde institutionele en beheersroutines ook oorzaak waren
10

Ö telkens als een productgebrek het gevolg blijkt te zijn van ingebouwde nalatigheid in standaardprocedures en teambeslissingen lijkt het rechtmatig om het bedrijf als collectieve actor moreel aansprakelijk te stellen
Internationalisering als interne waardecreatie
Ethische audit
Naarmate een onderneming groeit wordt ze meer en meer gewaardeerd om de sociale waarden die ze belichaamt



(HQ HFRQRPLVFKH NLMN RS GH RQGHUQHPLQJ

Economisten gaan uit van een tal van veronderstellingen
Het ondernemingsbegrip verruimd
Men gaat uit van ideale veronderstellingen => onderneming is geen specifieke economische realiteit met eigen gewicht en rationaliteit
Door institutionele veranderingen heeft men inhoud gekregen
Economische eigendomsrechten: feitelijke aansprakelijkheden die aal participanten aan een onderneming maken op een deel van het vermogen of de geproduceerde goederen van het bedrijf

 (HQ MXULGLVFK SHUVSHFWLHI RS GH RQGHUQHPLQJ
Verschillende uitgangspunten
1. Men gaat uit van de onderneming als lege doos
2. Men wenst onderneming meer centraal te stellen in een nieuwe rechtsordening
3. Groeiende belangstelling voor het fenomeen collectieve aansprakelijkheid

11

De scheiding tussen werking en vermogen
Belgisch recht: geen eensgezindheid over de inhoud en de draagwijdte van het begrip onderneming Ö verwarring door scheiding in versch rechtstakken in vermogensrelaties en werking van bedrijf
Eigendomsrecht wordt bij ons sterk geïndividualiseerd (privaatrecht) dus geen collectieve eigendom Dus de onderneming wordt gezien als iets dat aan één natuurlijke persoon toebehoort=> scheiding van economische en juridische eigendom
Maar deze veronderstelling is vaak voorbij gestreefd: ook soms rechtspersonen eigenaar van andere rechtspersonen bijvoorbeeld
Timmeren aan het statuut
Mogelijkheid is het invoeren van een gedifferentieerd eigendomsbegrip: naast persoonlijke eigendom, het begrip sociale eigendom (niet gelijk aan staatseigendom overheid is immers eigenaar en collectieve eigendom waar een groep gezamenlijk en onverdeeld eigenaar is) introduceren: ≠facetten van eigendomsuitoefening worden toegewezen aan specifieke personen
Mogelijkheid is ook de minderaandeelhouders en werknemers te beschermen in geval van bedrijfssluiting Kan men een onderneming straffen?
Tot voor kort kon een vereniging geen misdrijf begaan men kon wel de persoonlijk beheerders aansprakelijk stellen (men dacht anders de vrijheid van vereniging te schaden)

12

Vanaf 1999: een onderneming kan niet in de gevangenis worden opgesloten maar wel gestraft worden door ontbinding, door verbeurdverklaring of door het verbod om een bepaalde werkzaamheid uit te oefenen

 'H HWKLVFKH HYDOXDWLH YDQ EHGULMYHQ
Bedrijven worden verplicht regelmatig aan zelfevaluatie te doen maar ook vaak externe evaluatie 

'H HWKLVFKH DXGLW

= op zoek gaan naar de gebreken en kwaliteiten die inherent zijn aan de interne besluitvormingsstructuur De ethische doorlichting verloopt het best in drie fazen:
1. Ken uzelf
Beroep doen op de narratieve methode: baseren op het verhaal van de actor => gegevens afleiden uit statuten en jaarverslagen, interviews
2. Het profiel van het bedrijf
Focussen op de gewoontes in het bedrijf en hun morele kwaliteiten
3. De drie cirkels en de maieuthiek
Systematische bevraging=> aandacht vestigen op
•

Het bedrijfsbelang

•

De sociale verantwoordelijkheid tov de buitenwereld

•

De toekomstplanning

Vraagstelling beweegt van het meer evidente (midden van de cirkel) naar de horizon van meer complexe, maatschappijbetrokken waardevermeerdering door het bedrijf als institutie 13

Methode is geïnspireerd op de maieuthiek (=verloskunde) die een deugdenethiek voor de
Grieken ontwikkelde . Volgens hem komt het erop aan om deze inzichten in de ethische kwaliteit van het eigen handelen, die impliciet bij de actoren aanwezig zijn door gericht vraagstelling te expliciteren, zodat de actor zelf mogelijke contradicties of zwakheden blootlegt, en het initiatief kan nemen om die te verbeteren
Vb. Het waterzuiveringsstation op Noteneiland: het besluitvormingsproces leidde tot onheil 

%HGULMIVFRGHV HQ HWKLVFKH ODEHOV

Ethische audit moet leiden tot de implementatie van verworven inzichten: impliciet of expliciet(intern gebruik-> bedrijfscodes of extern gebruik->ethische labels)
Bedrijfscodes
Kan gepubliceerd en verspreid worden zodat iedereen de waarden en noemen weet waartoe het bedrijf zich verbindt
Is een zekerheid voor werknemers dat ze weten wat ven hen wordt verwacht
Affirmatie van deze codes biedt een referentiekader in geval van niet naleven
Ethische labels
Kan men gebruiken om zich te onderscheiden van de anderen
Kritische kanttekening:
•

Men moet de kwaliteitsgaranties zo specifiek mogelijk maken zodat men de kwaliteit kan garanderen

•

Op welke concrete criteria is het globale oordeel dat een bedrijf ethisch superieur is gebaseerd?Men mag ethisch label niet gebruiken als louter publiciteitsmateriaal
Ö leidt tot instrumentalisering van de ethiek die niet wenselijk is

14

+RRIGVWXN  0DUNWHFRQRPLH HQ HWKLHN
Economisch systeem waarin bedrijven functioneren: vrijemarkteconomie gecorrigeerd door de nodige regulatie door de overheid

15

Ö Welke waarden en normen liggen ten grondslag aan de vrije markt en mededinging In de ethiek duiken meestal drie gelijksoortige types van argumentatie op

 'ULH VRRUWHQ DUJXPHQWHQ
Drie verschillende opinies die elkaar niet tegenspreken maar ook niet onderling uitwisselbaar zijn: •

De vervuiler betaalt

•

Moeten consumenten niet mee betalen?

•

Niet per product kijken maar de totale kosten van een gezond milieu voor de gemeenschap via verdeelsleutels verdelen

Deze argumenten illustreren de verschillende manieren waarop mensen hun gedrag proberen te legitimeren
Drie dominante modellen:
•

Het utilitaire model

•

Het deonthologische model

•

Het rechtvaardigheidmodel

 +HW XWLOLWDULVPH RI GH QXWVHWKLHN %HQWKDP HQ 0LOO
Benadert de klassieke economische realiteit het dichtst
Economisch handelen is gericht op nutsmaximalisatie
Het grootste nut voor een persoon opstellen adhv preferenties
De econ afweging kan ook toegepast worden als een vorm van ethische afweging:
Om de morele kwaliteit van een gedragslijn te bepalen, gaan we het best uit van haar concrete gevolgen (nutsdenken is een soort van consequentionalisme)

16

Nutsethiek veronderstelt dat men het nut berekent van elk mogelijk alternatief voor alle betrokken partijen=>uit de alternatieven moet je datgene kiezen dat over het geheel het grootste nutopbrengt
Ethische term van nut is meer dan financieel voordeel. Het is meer welvaart.
•

Het goedkoopste alternatief is niet altijd ethisch het beste

•

Men moet het nutseffect voor alle partijen bekijken
Ö ethische verruiming van de utilitaire calculus
Vb. Virenque bij de kosten-baten analyse van een duwvaartkanaal

Gebreken van het model van de nutsethiek
•

zelden zijn de gevolgen voor alle partijen bekend (pas bijtijds keuze aan nieuwe beschikb info aan)

•

Hoe kan men de verschillende alternatieven vergelijken tenzij men de effecten kan kwatificeren Er zijn immers grenzen: Wat is de prijs van een mensenleven?

Vb. De Ford Pinto: levensgevaarlijke designfouten => misbruik van de nutscalculus (kan enkel vermeden worden door een aantal waarden veilig te stellen vb. niet mensenlevens)

 'HRQWRORJLH RI SOLFKWHQHWKLHN .DQW
= een argumentatie in termen van rechten en plichten, alg principes die gelden zonder onderscheid voor iedere betrokken partij
Men zoekt naar de algemene regel waarbinnen een particuliere handelswijze kadert => zou deze praktijk indien deze door iedereen zou worden toegepast leiden tot een algemene faire situatie (vb. eerlijkheid is een universele plicht)
Kant: ‘categorisch imperatief’ (ruggengraat van de meeste moderne rechten en plichten):
•

Een handeling is alleen moreel verantwoord wanneer de persoon die haar uitvoert een reden heeft om zo te handelen waarvan hij kan stellen dat elke persoon in soortgelijke omstandigheden ze kan inroepen

17

•

Een handeling is enkel en alleen moreel verantwoord als de persoon in de uitvoering van deze handeling de anderen niet louter als middelen gebruikt om zijn of haar belangen te behartigen, maar hen respecteert in hun capacieti om vrij voor zichzelf te kiezen Typische eigenschappen van deonthologische redenering:
•

Universaliseerbaarheid en onpartijdigheid

•

Wederkerigheid

Voorbeeld van deonthologish denken is de Verklaring van de rechten van de mens, bedrijfscodes en beroepscodes
Vb. De code van ESSO-benelux inzake mededinging
Deonthologische argumentatie vertoont grote affiniteit met een juridische beandering van eht eco leven
Men wenst gelijkheid te waarborgen mbv overheidsregulatie en zelfregulatie
Deonthologische argumentatie is op zich wel veel te eenzijdig

 5HFKWYDDUGLJKHLGVHWKLHN $ULVWRWHOHV
Gaat uit van een visie op de gemeenschap om op grond daarvan te bepalen wat de taak is van de verschillende leden van de samenleving om het geheel goed te laten functioneren
Rechtvaardigheid= het gepaste aandeel aan elk lid van de gemeenschap toebedelen
Gaat uit van de veronderstelling dat het eco handelen tot stand komt door het dienen en streven van een steeds groter algemeen welzijn
Pleit om de gem voorwaarden worden nagestreefd en niet worden ondergraven door het individueel initiatief

18

Algemeen welzijn wordt nagestreefd op drie niveaus:
•

Het respect voor de waardigheid

•

Het welzijn van de gemeenschap

•

De universele bestemming van de goederen van de aarde

Rechtvaardigheid speelt zich af in drie soorten relaties:
•

Wat mensen elkaar verschuldigd zijn (communicatieve rechtvaardigheid)

•

De bijdrage van de leden van de gemeenschap (participatieve rechtvaardigheid)

•

Wat de gemeenschap verschuldigd is aan de leden (distributieve rechtvaardigheid)

 %LM]RQGHUH W\SHV KHW VRFLDDO FRQWUDFW HQ GH GHXJGHQHWKLHN
Sociaal contract (macro-niveau)
•

voorbeeld van een toepassing van het rechtvaardiginsgmodel (Thomas Donaldson)

•

fictieve overeenkomst tss de individuele burgers om af te spreken tot welke rechten en plichten zij zich binnen de op te richten staatsstructuur verbinden om hun wederzijdse belangen te vrijwaren

•

wanneer burgers niet meer kunnen terugvallen op een gem levensbeschouwing moeten ze een aantal regels formuleren die voor alle leden bindend zijn en afgedwongen worden door een gem aangestelde overheid

•

partners in dit contract zijn zowel de fysieke personen als de ondernemingen

•

Vb. het sociaal contract van T. Donaldson

•

Zakenethiek loopt vooruit op het gelden internationaal rechtom de richting te formuleren waarin het globale zakenleven dient te evolueren

Deugdenethiek (micro- en mesoniveau)
•

Deugd= een houding die wordt aangeleerd in de loop van het sociale leven en die aangeeft hoe een activiteit als goed op zichzelf wordt uitgeoefend

•

Deugden worden uitgevoerd omdat men door de omgeving gestimuleerd wordt inj het uitmuntend beoefenen vn een gem praktijk

•

Vb. rechtvaardigheid, moed, matigheid en billijkheid , betrouwbaarheid….

•

Het aanleren van deugden is een socio-cultureel proces

19

•

Deugdenethiek is dan ook een narratieve ethiek (steunend op partic verhalen en gn veralgemeningen)  0RUHOH YRRURQGHUVWHOOLQJHQ YDQ GH PDUNWHFRQRPLH stabiele handelsrelaties veronderstellen in een situatie van vrije mededinging binnen een markteconomie hoge morele kwaliteiten en grote discipline
•

De markt zelf is een waardegebonden economische structuur

•

Morele regulatie van de markt wordt bepaald door het respecteren van de vrije mededinging of competitie en het respecteren van contracten

 0DUNWHKWLHN geld is een belangrijk ruilmiddel subsitentie-economieën grondwaarden van de werking van de markteconomie
•

Het aanvaarden van de belangenstrijd tss behoeftige mensen

•

De scheiding der machten als garantie tegen machtsmisbruik

•

Met een zo perfect mogelijke competitie als middel

•

Om zo een gem doel te bereiken: met beperkte middelen op een zo efficiënt mogelijke wijze tegemoet komen aan de preferenties van allen

De ethische argumentatie achter deze premissen:
•

Mensen zijn allen behoeftige en beperkte wezens

•

Mensen zijn ook sociale wezens
Ze zijn op elkaar aangewezen voor bevrediging. Menselijke preferenties zijn het product van een groepsproces

•

Men komt niet tot een niet tot een goede economie indien men zou abstraheren van particuliere belangen

•

Belangen van verschillende individuen en groepen komen onvermijdelijk met elkaar in botsing. Individuen moeten autonoom hun voorkeur kunnen uitdrukken maar aan de andere kant moeten een aantal beslissingen gegarandeerd worden door

20

een gem gezag. Men gaat hierbij uit van een zo groot mogelijke spreiding van de macht => ideale is perfecte competitie (zeer veel kopers en verkopers)
•

Voorwaarden van perfecte comp zijn ideale voorwaarden. Marktcontrole is noodzakelijk om de eigen ondergang te vermijden. Hoever deze controle moet gaan is geen eensgezindheid over maar evenwicht is noodz tss het vrije nastreven van eigenbelang onder voorwaarden van eerlijke mededinging en het veilig stellen van het gem belang

•

De vrije markteco is een kind van de moderne tijd. Zij is geïnspireerd op de gedachte dat groei altijd een goede zaak is.Een ethiek van vrije markteco impliceert ook de discipline om de grenzen van het marktmech te erkennen

 $UJXPHQWHQ YRRU HQ WHJHQ
Elk van de drie ethische modellen draagt haar steentje bij tot de normering
Legitimaties en kritieken van de vrije markt:
$ Motieven

 Uiting van fund vrijheden

% Kritieken
Ongelijke kansen
Negatieve/positieve rechten

 Optim allocatie van middelen

Geen plaats voor altruïsme
Grenzen van individuen
Mogelijkheid van een plan

 Subsidiariteit

Prisoner’s dillemna

$ De deonthologische benadering wijst erop dat het fund recht van elke mens op privéeigendom en op vrijheid van ondernemen het best gerealiseerd wordt in een markteconomie
% twee kritieken:
• De zogenaamde natuurlijke toestand waarin iedereen gelijke kansen bezit op eigendomsverwerving en ondernemen heeft nooit bestaan. Om grotere ongelijkheid te vermijden is een herverdelingsmechanisme noodzakelijk
•

De genoemde rechten waren eerst ontstaan als neg rechten (eisen tegen de staat om te bepalen wat ze niet mochten doen). Eigendomsrechten zijn beperkt door de sociale verplichtingen die volgen uit het bestaan van de onderneming als sociale institutie

21

$ De vrije markt verenigt het navolgen van het eigenbelang door deelnemers aan de vrije markt en de optimale allocatie van goederen en diensten
% Kritieken:
•

Mensen handelen niet altijd alleen uit eigenbelang. Er is ook een zekere vorm van altruïsme •

Marktvisie gaat uit van irrealistische veronderstellingen => optimale allocatie wordt niet bereikt

•

Vrije markt wordt gekenmerkt door een interne tendens tot schaalvergroting en kapitaalconcentratie en dus oligopolie/monopolievorming

$ Wordt gebruikt in de traditie van rechtvaardigheidsenken: de centrale overheid mag slechts die functies overnemen van de lokale burgers of hun verenigingen die ze niet zelf op een adequate manier kunnen vervullen vb. NMBS
% niet-coöperatief spel dat niet op een nul-resultaat uitkomt. Dilemma situaties maken het onvermijdelijk dat essentiële beslissingen over het productieproces wordt onttrokken aan het spel van vraag en aanbod tussen gedecentraliseerde besluitvormers, indiv bedrijven….=> overheid moet toezien dat de gezondheid van de verbruikers niet de inzet van een prisoner’s dilemma wordt. Eigenlijk moeten die facetten van de productie gereguleerd worden die in een concurrentiestrijd in het gedrang raken omdat de aan zichzelf overgelaten bedrijven er niet zeker van zijn dat de concurrenten zich zullen houden aan dezelfde betere criteria

 %HVOXLW HHQ JHPHQJGH HFRQRPLH JHZHQVW
Voorgaande analyse toont aan dat de deelnemers aan de vrije markt het best gediend zijn met een gemengde economie. Niet puur liberaal is ok want de vrije markt moet tegen zichzelf beschermd worden. Niet puur socialistich is ok want vrijheidsrechetn pleiten bijvoorbeeld voor een gedecentraliseerd , productieproces
=> de gemengde economie draagt als eco systeem de beste kansen in zich om de divergente eigenschappen van de marktethiek optimaal te belichamen

22

 'H HWKLHN YDQ GH YULMH PHGHGLQJLQJ ethiek wijst erop dat een situatie van vrije mededinging geen natuurlijke en immorele gang van zaken is maar juist een praktijk die een hoge graad van regulatie en discipline veronderstelt  7ZHH YRRUEHHOGHQ vb. De ramp met de DC-10: toestel stort neer zonder overlevenden terwijl de constructeurs wisten dat er een probleem was vb. Distributieketen BAK: een grote distributeur die de distributie voor de kleine doet. Hij dwingt hoge korting op de leverprijs af en garandeert geen afname op lange termijn
=> voorbeelden van het wel en wee van het systeem van vrije mededinging

 (QNHOH YXLVWUHJHOV
1. bedrijven streven niet uit zichzelf naar een situatie van vrije mededinging maar veeleer naar een positie van monopolie omdat die hogere inkomsten en macht impliceren. De vrije mededinging moet juridisch beschermd en moreel ondersteund worden
2. Concurrerend handelen veronderstelt een hoge mate van respect voor de concurrent
3. Concurrerend handelen levert baten op voor het publiek maar genereert ook kosten
Ö competitie op zich is geen doel maar moet worden afgewogen
4. Een groot aantal elementen van het productieproces mag uit respect voor het leven van de betrokken partijen niet het voorwerp van competitie worden vb. veiligheid en gezondheid 5. Concurrerend handelen mag nooit in conflict komen met het getrouw naleven van gesloten overeenkomsten

 (QNHOH W\SLVFKH LQEUHXNHQ RS KHW PHGHGLQJLQJVUHFKW
EG-mededingingsbeleid: drie soorten van inbreuken op de vrije competitie:
•

Overmatige concentraties van bedrijven

•

Marktverstorende overheidssteun aan bedrijven

•

Marktverstorende productie-of distributieovereenkomten tss bedrijven

23

o Onderhands bepalen van prijzen o Manipuleren van voorraden o Exclusieve distributieakkoorden o Blok-verkoopakkoorden (versch prod uit assortiment verkopen) o Prijsdicriminatie en dumping o Vaststellen van door de producent van de doorvekoopprijs
=> vrije mededinging veronderstelt een hoge vorm va, morele discipline

+RRIGVWXN  HHUOLMNKHLG WHJHQRYHU KDQGHOVSDUWQHUV
Vb. contracten in de bouwsector: er worden contracten verbroken

24

Voor de ethicus loopt er één rode draad:
Die van eerlijkheid, of het gebrek daaraan. Eerlijkheid is een deugd met verschillende facetten: onpartijdigheid in het aangaan van verbintenissen, openheid in het verstrekken van informatie, betrouwbaarheid in het nakomen van de aangegane verbintenissen=> Eerlijkheid duurt het langst =fundamentele regel voor een realistische ondernemer

 0RUDOLWHLW YDQ FRQWUDFWHQ
Vroeger was er veel sociale controle Ù nu: de markt is een fictie geworden (alles verandert heel snel) en is heel onpersoonlijk
Op een onpers markt hangt veel af van de kwaliteit van de contracten
Er is een impliciete band tussen contract en culturele context
Er heerst een contractuele vrijheidcultuur in het westen. De verbintenissen moeten om van goede kwaliteit te zijn, voldoen aan een aantal voorwaarden:
•

Afwezigheid van dwang

•

Partijen hebben kennis van zaken doen (bekwaam)

•

Dat het voorwerp van het contract niet op misleidende of leugenachtige wijze wordt voorgesteld •

Dat de verbintenis een geoorloofde zaak heeft
Ö ethisch: verbintenissen moeten een zo concreet mogelijke inhoud hebben en een zo universeel mogelijke vorm

 &RQFUHHWKHLG
In het belang van de partijen
BEPERKT

25

•

goed specificeren wat men van elkaar verwacht

SPECIFIEK
•

Wie zijn de contacterende partijen?

De concreetheid van verbintenissen is een morele waarde omdat zij de zekerheid van de partijen verhoogt en de betrokkenen behoedt tegen latere onenigheid vb. medeplichtigheid aan contractbreuk  8QLYHUVDOLWHLW
Universele regels wat de vorm betreft
Deonthologische

model:

contracten

steunen

op

de

algemeen-ethische

plicht

tot

betrouwbaarheid , tot onpartijdigheid en tot respect voor de handelspartner als persoon
Betrouwbaarheid
Ruilverkeer kan alleen ontwikkelen en bloeien in een sfeer van kredietwaardigheid
Het uitwisselen van een product en de verschuldigde geldsom gebeurt bijna nooit gelijktijdig
Rechtstreekse toep van het categorisch imperatief van Kan => overeenkomsten moeten nageleefd worden . Alleen dit principe is universeel aanvaardbaar
Onpartijdigheid
Een verkoper levert onder gelijke omstandigheden hetzelfde aan een andere koper
Maar gelijke behandeling moet proportioneel bekeken worden: ja kan een reglmatige klant wel betere voorwaarden geven maar alle grote en trouwe klanten moeten gelijkwaardig behandeld worden net als alle kleinere klanten onderling
De andere partij als persoon respecteren

26

Handelspartner niet louter als middel tot eigen voordeel gebruiken maar herkennen als rechthebbende als doel op zich
Vb. de schone kleren campagne: Vele kledingszaken wijken uit naar lage loonlanden en er is geen controle op de arbeidsomstandigheden
Het respect voor de tegenpartij betekent dus concreet dat goede verbintenissen de beide partners tot voordeel moeten strekken
We dienen ook rekening te houden met de normale risicofactoren in de uitvoering van het contract Niet alleen moeten mensen tegen zichzelf beschermd worden om een onnodig risico te vermijden ook draagt de gemeenschap meestal het grootste deel van de kosten die voortvloeien uit het onverantwoord gedrag van haar leden

 'H UHFKWYDDUGLJH SULMV
Ethische debatten over de juiste prijs zijn heel oud
Aristoteles: de waarde van een product hing ook af van de soc status van de producent
Marx : criterium voor de prijs gaat uit van het aantal arbeidsuren nodig om een goed te produc
In de moderne tijd wordt deze redenering verworpen en alg aanvaard dat de marktprijs verkregen in situatie van vrije mededinging de rechtvaardige prijs is maar er is dan het probleem van de continuïteit (prijzen veranderen)
Ö oude ethische theorieën over de huidige prijs voldoen niet meer in de huidige omstandigh
Ö Twee ele uit de oude ethiek die nog van belang zijn bij de prijsbepaling :
1. het principe van de vrije ruil op de markt (prijs w nt eenzijdig vastgelegd) 2. het principe van de waardigheid van de betrokken partijen

27

Ö Derde element obv de recente aandacht voor ecol zorg en duurzame prodprocessen: 3. Het principe van de internalisatie van alle kosten gemaakt bij het prodproces Nadelen van de klassieke methode:
•

Publieke goederen kunnen niet door het marktmech correct gewaardeerd en gealloceerd worden

•

Een aantal onevenwichtigheden maken het model van een stabiele markt tot een onbereikbaar ideaal
Ö verantwoord dat de bedrijven en de overheid stabiliteit zoeken in prijsbepalingen en beperkingen van geoorloofde prijscompetitie

In de praktijk wordt vaak een andere ethische theorie gehanteerd die gebaseerd is op negatieve criteria: bepalen welke prijzen onrechtvaardig zijn. Vier ondeugden in het prijsbeleid moeten vermenden worden:
1.

Frauduleuze prijsbepaling Vb. een prijskartel in vitaminen

2.

Onwetendheid (Vb. prijsbep onnodig ingewikkeld maken)

3.

Machtsmisbruik (Vb. Eenzijdig prijs bepalen)

4.

Manipuleren van passies (Vb. reclametechnieken :99 euro)

Ook inbreuken op de vrije mededinging:
•

Dumping

•

Manipulatie van voorraden

•

Blokakoorden

•

Excl distributieafspraken

•

Onderhandse prijszettingen

 6WHHNSHQQLQJHQ
 (HQ LQWHUQDWLRQDDO VFKDQGDDO
Vb. De lockheed-affaire: omkoopschandalen om commissieleden die over de aankopen van vliegtuigen beslisten te beïnvloeden. Lockheed zei dat ze onder druk gehandeld hadden. In
1977: Foreign Corrupt Act
28

 2PNRSHULM HQ DISHUVLQJ
Dit zijn moreel gekleurde termen
Er zijn twee mogelijkheden:
1. De verkoper neemt het initiatief om steekpenningen te betalen. Vb. om de conc uit te schakelen of minderwaardig product toch te verkopen => omkoperij
2. Koper stuurt aan op het ontvangen van steekpenningen => afpersing
Het gaat om een corruptie van een beroepsfunctie op een wijze die maatsch onaanvaardbaar is en het gaat om een contract

 &RUUXSWLH YDQ HHQ EHURHSVSUDNWLMN
Afkeuren indien men geschenken geeft om de ontvanger aan zich te binden (geschenken horen belangeloos gegeven te worden)
= iemand die aangemoedigd wordt zijn functie op een partijdige en incorrecte manier uit te voeren => iedereen wordt benadeeld => algemeen nut wordt schade berokkent
Verachtende omstandigheden kunnen zijn:
1. Culturele verschillen (Vb. corruptie is de regel)
2. de initiatiefnemer treft de zwaarste schuld (onderscheid tss formele = men was volledig vrij en materiële coöperatie =men stond onder druk => de maat van belemmering bepaalt de maat van relat onschuld)
3. Ingeburgerde praktijken (vormt een excuus in zover het de schuldvraag verschuift van het niveau van de indiv contractant naar het niveau van de sector)
4. Het is niet altijd duidelijk welke rollen en activiteiten vallen onder de categorie beroepsfunctie Vb. Ouderrol?

 &RUUXSWLH LPSOLFHHUW HHQ FRQWUDFW
Men spreekt alleen van omkoperij wanneer geschenken en eisen leiden tot een partijdige wederdienst 29

Het is te verkiezen dat men geschenken en gunsten van handelspartners binnen strikte en publiek bekende perken houdt
Ook op internationale markten vormen corruptiepraktijken een ernstige hinderpaal
Iedereen moet de transparantie van de vrije markt nastreven

 /RYHQ HQ ELHGHQ RQGHUKDQGHOLQJVSUDNWLMNHQ
Bij onderhandelingen zou een zekere mate van blufpoker inherent zijn aan het beroep
De minimale morele voorwaarden zijn:
1. dat de misleiding zich niet uitstrekt tot de productvereisten
2. dat de misleiding door rationele personen te doorzien is
3. dat binnen de gegeven sector algemeen bekend is onder welke voorwaarden er onderhandeld wordt
Sommigen bekritiseren en stellen dat ook leugentje som bestwil het wederzijds vertrouwen op lange termijn schaadt.
Vb. De markt van tweede handsgoederen (A market for lemons); informatieassymetrie
Men moet zich verzetten tegen vormen van bluf , vaak schade door cumulatief effect

+RRIGVWXN  0DUNHWLQJHWKLHN
De vrije markt eco is gebaseerd op de veronderstelling dat consumenten de hoogste rechters zijn in het eco proces
Deze theorie gaat slechts geleidelijk op: klant veeleer een slaaf (Vb. geen voldoende koopkracht) Niet alle maar sommige aspecten behoren tot de verantw van de producent:
30

1. De verantwoordelijkheid voor verkochte waar
2. De kwaliteit van de aangeboden publiciteit
De ethische normen die gelden voor handelscontracten zijn ook van toepassing op de bijzondere handelspartner: de klant

 3URGXFWDDQVSUDNHOLMNKHLG
Kan beargumenteerd worden op verschillende wijzen
•

Caveat emptor: de koper moet opletten (contracttheorie)

•

Caveat vendor: de verkoper moet opletten (theorie van de verplichte zorg en strikte aansprakelijkheid) •

Het verzekeringsprincipe

 +HW FDYHDWHPSWRUDUJXPHQW HQ GH FRQWUDFWWKHRULH
Vb. Twee voorbeelden van een contract: een lening om een huis te kopen
Garantieeisen op een stofzuiger
De rechten en plichten beperken zicht tot wat er in het contract bepaald is
De contracttheorie veronderstelt dat men volledig op de hoogte is van de aard van de verbintenis en van het contract. Bijkomende voorwaarden zijn:
•

Geen van beide partijen mag bewust een verkeerde voorstelling geven van de feiten waarop het contract betrekking heeft

•

Geen van beide partijen mag gedwongen worden

Plicht van de verkoper: contract uitvoeren en volledig inlichten over alles
Product moet een aantal kenmerken bezitten (betrouwbaarheid, bepaalde levensduur, de mogelijkheid tot onderhoud en veiligheid)
Een bijzonder probleem: de bezwarende bedingen: worden in een contract afgesloten en zijn eenzijdig voorgeschreven door de producent en biedt hem ook een uitsluitend voordeel => ontstaan van een wanverhouding in de rechten en plichten van de partijen

31

De wet van de handelspraktijken laat geen onrechtmatige clausules meer toe
Kritische bedenkingen bij de contracttheorie:
•

Deze theorie neemt te gemakkelijk aan dat partijen die het contract sluiten, handelen als gelijken (Ù bezwarende bedingen en doorsneeconsument heeft geen tijd om alle info te achterhalen)

•

Er is vaak geen directe relatie tussen de verkoper en de koper. Er is vaak een tussenpersoon •

Indien de kwaliteit is neergeschreven in het contract is de klant verantw voor de gevolgen van de door hem aanvaarde gebreken
Ö contracttheorie vertoont fund gebreken die vooral te maken hebben met de zwakkere positie van de klant of de consument

 +HW FDYHDWYHQGRU DUJXPHQW
De verkoper is verantwoordelijk voor de kwaliteit en veiligheid van het product
Vb. De Tylenol case: verpakking kon open zonder dat iem het zou merken
Vb. De rely tampon:opduiken van een nieuwe ziekte. Tampon werd uit de handel gehaald
Deze problemen kunnen op een tweevoudige manier worden opgelost:
1. de theorie van de verplichte zorg
2. het argument van de sociale kosten
De theorie van de verplichte zorg
Gaat uit van het belang van de kwetsbare consument
De focus is de kwaliteit van het product en de verantwoordelijkheid van de producent

32

Wordt door de europese commissie als basisnorm gebruikt
Gebaseerd op het deonthologisch principe dat mensen aan elkaar geen schade mogen toebrengen Gebaseerd op het utilaristisch principe: iedereen vaart wel bij het aanvaarden van deze morele regel Kritische vragen:
•

hoever reikt de verantwoordelijkheid van de betrokken firma?

•

De producent is toch geen alwetende actor
Ö deze opmerkingen mogen niet als een alibi gebruikt worden

De theorie van de absolute aansprakelijkheid of van de sociale kosten
Dit gaat nog een stap verder: de producent is aansprakelijk voor alle gebreken van een product
(vb. de producenten van cigaretten zouden verantw zijn voor alle gevallen van longkankers van hun gebruikers zelfs indien ze gewaarschuwd hadden)
Kritieken:
•

moeilijk aanvaardbaar + in tegenspraak met de compenserende rechtvaardigheid

•

de kosten van verzekering tegen mogelijke schadeclaims zijn heel hoog

•

geen oog voor de pers aansprakelijkheid van de consument
Ö de theorie van de absolute aansprakelijkheid kan zowel op morele als op praktische gronden afgewezen worden
Ö brengt wel een probleem aan de orde: het vergoeden van kosten waarvoor noch de consument noch de producent moreel verantw is of gesteld kan worden  'H DOJHPHQH YHU]HNHULQJ
Een of andere alg verzekering in XLW] situaties de kosten bepalen van de schade die door consumptieartikelen en andere producten werd aangericht

33

Vb. Een fonds waarbij zowel cons als produc bijdragen

 %HVOXLW
Opteren voor een geïntegreerde visie: de theorie van de verplichte zorg neutraal, aangevuld met enkele elementen uit andere benaderingen
•

De consument moet ook een deel van zijn verantw dragen (Vb. verkeerd gebruik van product)

•

Producent is ook verantwoordelijk

•

Producent is niet verantw voor negatieve gevolgen die niet voorzien konden worden => sociale verzekering kan subsidiair een opl bieden

 (WKLHN YDQ GH UHFODPH
Reclame is alom vertegenwoordigd
Het is een onderdeel van de marketingstrategie (4 P’s)
Onpersoonlijke commerciële comm
Voor ethische evaluatie onderscheid tussen:
•

De juistheid van de meegedeelde informatie

•

Het persuasieve karakter

•

Het culturele aspect

•

Het tekenkarakter

 'H LQIRUPDWLHYH IXQFWLH over de aard en de kwaliteit van bep producten en activiteiten
Een objectieve studie als reclame is niet mogelijk
Een reclameboodschap dient waarheidsgetrouw te zijn (deonthologisch gefundeerde verbod om te liegen)

34

misleidende reclame: een normale persoon zal dan een product kopen dat niet voldoet aan zijn behoeften. De Code voor reclamewezen verbiedt dit dan ook. In vele gevallen behoren ‘onschuldige’ vormen van misleiding tot de normale handelspraktijk (Vb. optische illusie)
Vb. Ippa bank: de wonderbare rentevermenigvuldiging
Onethische misleiding van zodra er echte valse voorstelling van feiten is Vb. Misleidende reclame voor ‘goedkoop krediet’ verleid meestal armere gezinnen => spiraal van schulden
Men kan ook verkeerderlijk pseudowet argumenten gebruiken => kan de klant een onterecht gevoel van zekerheid geven
Er zijn verschillen bij de mate van waarschuwing bij het gebruik van geneesmiddelen in weinig Ù sterk gereguleerde landen (arm Ùrijk)
Vb. Nestlé instant formule: promotie van poedermelk voor babies maar onwetendheid over hygiëne en campagne in taal die ze niet begrijpen. Dit is ook een voorbeeld van misbruik van medische associaties

 'H SHUVXDVLHYH IXQFWLH
Het belang van de psychische beïnvloeding blijkt uit het AIDA model van Strong. De verkoper doorloopt vier stadia:
1. Attention
2. Interest
3. Desire
4. Action
Door persuasieve reclame worden de behoeften gestimuleerd
Bijzondere vorm is de associatieve reclame

35

De fysieke behoeften van de mens zijn eindeloos varieerbaar de psychische daarentegen niet
=> een onuitputtelijke bron van subj ele waarop kan worden ingespeeld
Niet op alle behoeften mag worden ingespeeld Vb. Niet gevoelens van angst manipuleren, speculeren op bijgeloof, aansporen van gewelddadige dingen, discrimineren,…

 'H FXOWXUHOH HQ LPDJLQDLUH IXQFWLH
Reclame functioneert als uitdrukking van cultuur of verwijst naar bepaalde waarden zdd er een bepaalde sympathie met de merknaam wordt opgewekt => reclame die zich eigenlijk losmaakt van het product
Vb. Benneton: reclamecampagne met de gedachte dat de mensen als gelijke worden geboren
=> producten verdwijnen en het merktbewustzijn treed op de voorgrond
=> vraag naar de grenzen van aanstootgevende en kwetsende reclame
Aanstootgevende reclame wordt het wanneer het onfatsoenlijk of wansmakelijk wordt ervaren
(= vooral een culturele kwestie)
Kwetsende reclame treft mensen rechtstreeks als personen
Platvloerse reclame kwetst omdat ze iets dat voor grote groepen van de samenleving een hoge waarde heef, gebruikt in een context waar dit niet thuis hoort Vb. Reclame voor vernis met een kruis
Perverse reclame leidt tot een ommekeer van waarden Vb. campagne van Benneton om de kleren in te zamelen doet denken dat het een liefdadigheidsinstelling is
Het is niet altijd makkelijk om de doorsnee merkgerichte reclamecampagnes te onderscheiden van onethische advertenties

 7HNHQNDUDNWHU
Vooral de luxegoederen hebben dit nl. een middel waardoor mensen zich kunnen onderscheiden van anderen

36

Er wordt ingespeeld op een schijnbaar paradoxaal sociopsychologisch mech: mensen willen enerzijds gelijk zijn aan diegenen die hoger op de maatschappelijke ladder staan en anderzijds willen ze zich onderscheiden van diegenen aan wie ze gelijk zijn => sociale identiteit wordt almeer bepaald door consumptiegoederen; Het spelletje houdt nooit op.
Inspelen op het tekenkarakter van goederen heeft vele negatieve gevolgen:
•

Leidt tot een cultuur waarin de identiteit van de mens verarmd wordt tot het vermogen om zich bepaalde goederen te kunnen toe eigenen.

•

Het schept een situatie van subjectieve schaarste en wendt men zich af van het probleem om de obj schaarste op te lossen

 5HFODPHFRGH
Hoever kan men gaan in het beïnvloeden van kinderen?
Zie internationale code voor het reclamewezen => niet helemaal duidelijk => indien problemen dan richten tot de jury voor Eerlijke handelspraktijken
Op Europees vlak is er de EASA
Wie zelf campagnes wil toetsen, kan beroep doen op twee instrumenten:
1. talrijke codes en wetgeving
Enkele algemene principes die in de meeste codes naar voorkomen:
•

recht op vrije meningsuiting: zowel voor adverteerders als gebruikers

•

aansprakelijkheid (de adverteerder is verantwoordelijk)

•

Respect voor de concurrent (Vb geen verwarrende recl erover verspreiden)

Men kan reclame ook beoordelen op grond van een ethische vragenlijst (toep Nestlé):
•

Wat is de intentie van de adverteerder? Is het resultaat schadelijk?
De merkt sterk vergroten daar waar nog mogelijk afgezien van het feit of de manier waarop verantwoord is

•

Wat zijn de reële effecten van de campagne?

37

Mensen beginnen het product te gebruiken zonder deftige voorlichting
•

Is de inhoud waarheidsgetrouw?
Neen totaal niet. Geen vermelding van het feit dat borstvoeding eigenlijk veel beter is.

•

Is de vorm van reclame misleidend?
Ja aangezien het niet in hun taal is en het beeld van de moderne moeder wordt geassocieerd met het gebruiken van het product

•

Wordt er manipulatief ingespeeld?
Ja het beeld van de moderne moeder

+RRIGVWXN  5HFKWHQ HQ SOLFKWHQ YDQ ZHUNJHYHUV HQ
ZHUNQHPHUV
Vooral invalshoek van werknemer want is Traditie van Europa en Soc wetgeving
Zowel werkgevers als werknemers hebben rechten én plichten

38

Ethische rechten en plichten
:(5.1(0(56

:(5.*(9(56

5HFKWHQ

3OLFKWHQ

Op arbeid (participatie) en

Niet discrimineren bij werving

voorzorgsmaatregelen bij het ontslag
Op rechtvaardig loon

Plicht tot eerlijke vergoeding

Op vakvereniging en staking

Respect voor syndicale vertegenwoordiging en acties

Op privacy en op een normaal gezinsleven

Werkgerichte gedragscode

Op gewetensvrijheid en vrije meningsuiting

Mogelijkheid bieden tot kritiek op arbeidsvoorwaarden Op eerlijk proces

Publ rechtspraak bij arbeidsconflicten aanvaarden Op inspraak

Informatie-en consultatieplicht

Op veilige en gezonde arbeidsvoorwaarden

Plicht tot garanderen van veilige en gezonde arbeidsvoorwaarden Op arbeidstevredenheid

Plicht toy zinvolle oragnisatie van arbeidsverdeling (binnen context van efficiëntie) 3OLFKWHQ

5HFKWHQ

Plicht tot nakomen van arbeidscontract

Eis van minimale productiviteit

Plicht tot loyaliteit

Recht op loyale medewerking

Respect voor de geldende legale en morele

Eis van correct gedrag op de arbeidsplaats

normen
De rechten en plichten van werknemers en werkgevers zijn meestal complementair
De symmetrie tss compl rechten en plichten is niet volledig => asymmetrie wijst erop dat voor de verwezenlijking van sommige rechten en plichten inbreng nodig is van de gemeenschap en de overheid
De rechten en plichten van de werkgevers en werknemers staan ook vaak in conflict met elkaar 39

 +HW UHFKW RS DUEHLG

 'H EHWHNHQLV YDQ KHW UHFKW RS DUEHLG
Arbeid verwijst naar het beroepsmatig werken voor een inkomen
Onderscheid tussen een juridisch en een moreel recht: pas wanneer het als wet gedefinieerd wordt is een moreel recht ook juridisch afdwingbaar
Recht op arbeid is nu nog enkel een moreel streefdoel en metarecht. Dit laatste betekent dat de burgers van hun overheden mogen eisen dat dat dat alternatief wordt gekozen dat het hoogst mogelijk niveau biedt van werkgelegenheid voor de actieve bevolking

 +HW UHFKW RS DUEHLG ELQQHQLQ GH EHGULMIVUHDOLWHLW
In een vrije markt eco mag en kan men een werkgever niet dwingen om arbeidsplaatsen te scheppen en te behouden wel kan dit via maatregelen aangemoedigd worden. Analoog kan men werknemers niet verplichten iets te doen dat ze niet graag doen. Men kan bijvoorbeeld wel bijscholing stimuleren.
Werknemers hoeft men te respecteren
Wat de werving betreft: Het is niet mogelijk om het principe dat de best gekwalificeerde wordt aangenomen zonder meer tot morele regel te verheffen
Vb. Je dochter in dienst nemen
Wat het ontslag betreft: naarmate een werknemer langer in het bedrijf werkt en zijn kansen kleiner worden om na ontslag nog een andere baan te vinden, draagt de werkgever een groeiende morele verplichting om hem tot het einde van zijn loopbaan tewerk te stellen => men ontslaat geen werknemers zonder grondige reden ‘ethische wijze van ontslaan’ 40

Morele verantwoordelijkheid heeft betrekking op de keuze tussen alternatieven waarover we vrij en bewust beschikken
Volgens de Belgische wetgeving mag men een werknemer zonder opzegtermijn ontslagen worden vanwege een ernstige tekortkoming

 6SHFLILHN UHFKWHQ YDQ ZHUNQHPHUV
 +HW UHFKW RS HHQ JHVFKUHYHQ FRQWUDFW
Zodra iem is tewerkgesteld => rechten en plichten die in formeel, juridische vorm in het arbeidscontract zijn terug te vinden
Opstellen van arbeidscontract is daad met morele betekenis:
•

Rechtszekerheid tss de partijen

•

Basis van vertrouwen voor een hele periode van samenwerking
Ö ernaar streven dat alle arbeidsprestaties in contract worden vastgelegd
Ö ontbreken leidt vaak tot onrecht en discriminatie

In de beroepswereld kan men maar beter geen misbruik maken van ethische waarden die uit de private sfeer afstammen (giften, vrijwilligerswerk, eenzijdige schenkingen)
Het best aan de moraliteit beantwoorden: onpartijdige, zakelijke afspraken die eenduidig zijn vastgelegd en wederzijds afdwingbaar zijn

 +HW UHFKW RS HHQ UHFKWYDDUGLJ ORRQ
Over de juiste omvang: een discussie tussen liberaalkapitalistische en sociaal-democratische stromingen Sociaal-democrtaische: dat loon dat elke werknemer zijn aandeel geeft in de gerealiseerde meerwaarde van het bedrijf en in verhouding tot de behoeften

41

Liberaalkapitalistische: de vergoeding die de werkgever betaalt voor te presteren arbeid in verhouding tot hun rendement. Rekening houden met de behoefte is volgens hen een taak van de gemeenschap
Ö niet eenvoudig te betalen wat een rechtvaardig loon is
Salaris moet rekening houden met
1. de prestatie van werknemers
Volgens Velasquez is het rechtvaardig indien
2. Het gewaarborgd minimum loon
Bij wet vastgelegd. Er onder is onrechtvaardig. Deel moet bestaan uit sociale zekerheid. Deze comp zorgt ervoor dat werknemers ook overeenkomstig hun gezinslast en behoeften betaald worden en dus niet volgens prestatie.
3. Het gemiddelde loon in de sector
Te vinden in arbeidsmarkten in industrietakken en regio’ s. Men moet zorgen dat wn in verschillende streken voor hetzelfde werk een vergelijkbare koopkracht krijgen.
4. De capaciteiten van de firma
Als je meer winst maakt => wn niet uitpersen
5. De aard van de baan
Afhankelijk van de opleiding en het gevaar => anders betalen
6. De verhouding tot de andere lonen in het bedrijf
Beide seksen moeten ook gelijk betaald worden voor gelijk werk (vaak impiciet)
7. Het eerlijke karakter van de salarisonderhandelingen
Onderhandeling is eerlijker dan éénzijdige vastlegging
Nog twee kenmerken die op Europees vlak relevant zijn:
8. Vastheid van betrekking:
Vaak worden jobs bij de overheid minder betaald. Excuus=> meer vastheid in betrekking dan bij privé maar te veel vastheid leidt tot inertie
42

9. Senioriteit: Moet dit criterium zijn vr bepalen van rechtvaardig loon? Wel heeft wergever grotere morele verplichting tov deze die er al langer werken maar hoge lonen niet per se.

 +HW UHFKW RS YHLOLJH HQ JH]RQGH DUEHLGVRPVWDQGLJKHGHQ
Ongevallen wijzen erop dat het niet altijd evidentie is: niet alleen op de werkplaats maar ook onderweg. Dit houdt niet alleen een menselijke kost in maar ook een zware financiële kost voor de maatschappij.
Deel is te wijten aan nalatigheid werknemers, een ander deel aan structurele tekortkomingen in de werkplaatsen
Verbetering grotendeels te danken aan Europese Sociale Wetgeving
VB. De Zaak Amoco-Fina: Overlijden van een wn aan leukemie door overdosis benzeen in de lucht maar beschuldigden konden niet persoonlijk beticht worden
Om ethisch aanvaardbaar te zijn moet het nemen van een gezondheidsrisico aan een aantal voorwaarden voldoen:
1. De werknemers moeten op voorhand op de hoogte gebracht worden over de risico’ s
2. Zonder externe dwang er voor kiezen
3. Voldoende ervoor worden betaald
4. Het risico mag niet te lichtzinnig worden genomen
5. Het risico moetzo laag moegelijk worden gehouden
Ö vaak wordt hier niet aan voldaan gezien de markt niet elastisch is
Ö er worden zware gezondheidrisico’ s genomen zonder evenredige vergoeding of relevante info is te laat beschikbaar
De werkgevers moeten dan :
•

een hoger loon betalen

•

werknemers verzekeren tegen niet-volledig bekende arbeidsrisico’ s

43

•

door alle beschikbare info over mogelijke gezondheidsrisico’ s te verz en bekend te maken  +HW UHFKW RS DUEHLGVNZDOLWHLW
Tevreden kunnen zijn over hun werk
Wel zijn vele vormen van stress en vervreemding het gevolg van macro-eco processen van arbeidsdeling , grootschaligheid, automatisering en eco machtsconcentratie

 +HW UHFKW RS YDNYHUHQLJLQJ HQ VWDNLQJ
Recht op vakvereniging komt van vrijheid bij vereniging Ù 19e eeuw
Wet Le Capelier: werkgevers en werknemers moesten indiv contracten afsluiten en het werd dus een koopwaar met schommelende prijs => leidde tot wantoestanden => wn moesten zich kunnen verenigen om hun rechten te verdedigen
Morele doel van vakvereniging: beroepsbelangen van wn. Belangenbehartiging is op zich een moreel legitieme zaak maar er horen wel randvoorwaarden bij:
•

vakverenigingen zijn vertegenwoordigers van het SDUWLFXOLHU belang. Ze treden dus niet in de plaats van de overheid op.

•

Vakverenigingen moeten de belangen van DOOH wn verdedigen. Niet alleen de leden.

•

De keuzevrijheid van de niet-aangesloten leden respecteren

Het recht op staking werd historisch afgedwongen. Komt toe aan de wn en niet aan de vakbonden en is een dwangmiddel om beroepsbelangen te verdedigen
Het is dan moreel verantwoord om de uitvoering van het arbeidscontract eenzijdig op te schorten wanneer:
•

Er een redelijke kans bestaat dat zo de beroepseisen worden ingewilligd

•

Een meerderheid van de wn heeft ingestemd met de staking

•

De andere middelen van overleg en arbitrage zijn uitgeput

44

•

De nodige voorzorgen zijn genomen om geen schade te veroorzaken aan derden en prodmiddelen. Zo kunnen stakingen van bep beroepsgroepen gedeeltelijk verboden worden omdat de schade aan het algemeen welzijn anders te groot wordt.

Lock-out (uitsluiting van een bepaalde groep arbeiders uit het bedrijf, wat al dan niet gepaard gaat met andere arbeiders in dienst nemen) mogelijk bij het risico op onherstelbare schade

 +HW UHFKW RS PHGH]HJJHQVFKDS
Recht op deelname in beleid. Er zijn verschillende niveaus van participatie
Aspect

Financieel (mede-eigendom

Structureel (dagelijks bestuur

van de zaak, samen met de

van de onderneming)

kapitaalverschaffers)
Primair niveau (niveau van de Mede-eigendom

Medezeggenschap

ond als vennootschap)
Secundair niveau (niveau van Winstdeelneming

Medebeheer

de werking van het bedrijf)

Vaak discussie aangaande de eigendom van de promiddelen en de ond! Antwoord kent twee stromingen: 1. De liberale, kapitalistische stroming: pleiten voor privé-eigendom van het kapitaal tov mogelijke participatierechten van wn.
In deze visie wordt loonarbeid gezien als een vorm van huurcontract. Ze geeft alleen een secundair recht op correcte info van de bedrijfsleiding. Over het beleid zelf krijgen ze geen inspraak alleen als er een hoger nut aan gekoppeld is.
2. Een socialiserende visie: eigendom wordt beheerd met inachtneming van de belangen van alle betrokken partijen. Twee soorten argumenten steunen dit standpunt:
•

Ondernemingen zijn in wezen sociale goederen: Een ond kan onder impuls van privé-init voor zijn inbreng rechtmatig worden beloond, maar als ze éénmaal bestaat zal zij een ingrijpende rol spelen in het maatsch leven

•

Iedereen heeft recht op de vruchten van zijn arbeid. De wn moeten als permanente partners beschouwd worden

45

Ö de soc visie leidt noodz tot een zo volledig mogelijke deling van het beheer tss de wg en wn Vb. De ondernemingsraden
Ö Men zou een syst van financ participatie fiscaal aantrekkelijk willen maken
Vb. Modragon: een sterke vorm van participatie: alle wn zijn mede-eigenaar van de ond

 &RQIOLFWHQ
Normaal wanneer er versch rechten in het geding zijn (zie vorige paragraaf) => prioriteiten noodzakelijk Conflicten tussen werkgevers en werknemers

 6SUHNHQ RI ]ZLMJHQ" 2YHU GH OR\DOLWHLWVSOLFKW
De plicht tot geheimhouding kan in conflict komen met het algemeen belang van de samenleving of met het persoonlijk belang van de werknemer
1. Het publiek alarmeren:
Vb. Een verborgen gebrek van een tunnel: hoofdingenieur wil gegevens geheim houden. Andere ingenieurs hebben schrik om baan te verliezen. =Whistle blowing (= op het fluitje blazen of alarm slaan)
Ö het gaat hier over conflict tussen spreekplicht en zwijgplicht

Ö Onder normale omstandigheden moet men zwijgen

Ö Indien waarden in het geding komen => conflict

Om het zwijgen te verbreken, moet de situatie aan een aantal voorwaarden voldoen:
1. De mog voor interne kritiek en correctie zijn uitgeput
2. de berokkende schade is structureel en inherent aan het prodproces of aan het geleverde product
3. Schade w berokkend aan onwetende partij of alg welzijn
4. Wn bezit over spec informatie
Ö indien de kans op herstel klein is en pers schade groot is, kan men kiezen om het ni te doen (niet aan te moedigen, wel begrijpbaar)

46

Een ombudsdienst, cel voor conflictbeheersing of ethische commissie kunnen vermijden dat de verantwoordelijkheid voor het breken van een bedrijfsgeheim op één individu drukt
2. Belangenconflicten tussen bedrijf en werknemer:
Indien bedrijfsgegevens naar buiten worden gebracht om er pers voordeel uit te halen
Belangenconflicten: wanneer een wn een transactie uitvoert voor het bedrijf terwijl hij ook een privé-belang heeft bij een bep uitkomst (kunnen zowel relationeel als financieel van aard zijn) Bedrijven hebben het recht zich hiertegen te verdedigen. Wn moeten potentiële belangenconflicten bijtijds melden en feitelijke vermijden?
Vb. De intellectuele rechten: best om in het contract een deftige regeling te voorzien
Vb. Intell eigendomsrechten aan de K.U.Leuven: K.U.Leuven research and development speelt hoofdrol in valorisering van onderzoekswerk. Conflict tss de wet wereld dat eist dat je publiceert en het octrooisyst dat eist dat je niet publiceert.

 3ULYDF\ HQ NZDOLWHLWVFRQWUROH
Bij de werving en de latere kwaliteitscontrole stuit men op een reeks nieuwe conflicten:
Ö De werkgevers kunnen de wn overbelasten of privacy onvoldoende respecteren

Ö Wn hebben recht op nodige tijd, privacy en vrijheid naast de eisen die de wg aan hem stelt
Vb. De groene militant: die werkt bij een chem bedrijf. Zou hij zijn lidmaatschap moeten opzeggen? Indien hij zich houdt aan zijn loyaliteitsplicht mag de werkgever hem niet ontslaan
Vb. Bijwerken voor eigen rekening: na uren op de comp van het bedrijf+compprogramma’ s kopiëren voor thuis. Ze zegt dat iedereen dat doet…

47

Ö vragen naar de aard van de eisen die de wg mag stellen tov zijn wn. Normaal alleen recht op eisen waarvan band met kwal van arbeid is aangetoond. Geen info mag ingewonnen worden door wg van wn zonder diens medeweten
Veel voorkomende punten van discussie:
 8LWHUOLMN YRRUNRPHQ YDQ GH ZHUNQHPHU
Indien verband bestaat me de kwaliteit van de arbeid zijn eisen toelaatbaar
 +HW DDQEUHQJHQ YDQ HHQ EHS UHOLJLHX]H RI SRO RYHUWXLJLQJ
Alleen door org die een product met een bep overtuiging afgeven
 6HNVXHOH JHDDUGKHLG DOV FULWHULXP
Geen basis om te ontslaan
 'LVFULPLQDWLH YDQ YURXZHQ LQ KHW EHGULMIVOHYHQ
Niet ok om mannelijke kandidaten te bevoordelen. Zorg dat de proportie van vertegenwoordiging overeen stemt
 (WQLVFKH GLVFU ELM DDQZHUYLQJ
Moreel ontoelaatbaar tenzij pos discr er is voor meer vrouwen en vreemdelingen aan te nemen tot een percentage dat overeenstemt met diegene aanwezig in een regio. Wel kiezen tussen mensen met gelijke (en niet minder) kwalificatie maar dan voor deze van de gediscr groep.

 1HYHQDFWLYLWHLWHQ

Men kan een exclusiviteitvoorwaarde opleggen en verbieden om buiten de arbeidsuren nog voor een andere werkgever arbeid te leveren (Vb. case 2)
 *H]RQGKHLG YDQ GH ZQ
Wg heeft enkel recht op info van med gegevens die rechtstreeks betrekking hebben op de arbeidsgeschiktheid van de wn (zonder het hele dossier bekend te maken)
 /HHIWLMG
Disc ervan =age-ism. Vaak een onderschatting van beginners en ouderen en serieuze druk op de middengroep

 )OH[LELOLWHLW RS KHW ZHUN
Wg willen een max gebruik van het prodproces en inzet van deeltijds arbeid op piekpunten in het prodproces. Ze wensen ook polyvalente wn.
Wg kunnen in botsing komen met de belangen van hun wn:
Ö De oproepbaarheid van wn kan andere verpl in het gedrang brengen. Het w moeilijk voor de wn om zijn leven op LT te plannen
48

Ö Vooral zwakke groepen komen in deeltijdse statuten terecht => geen mog tot carrière
Ö Permanent leren is ook vaak niet voor de zwakkere groepen

Deze tendensen zijn een fund probleem van de flexibele samenleving en verder ondergraven van de solidariteit
De wn denkt bij flexibiliteit aan andere ele:
Ö Kans om autonoom te beslissen

Ö Kans om werk thuis te verrichten

Ö Kans om een loopbaan te plannen
Wn en Wg moeten dus tot een compromis komen over het best haalbare tss hun resp belangen
Vb. ETAP: een nieuwe organisatie in het prodproces

 $UEHLGVGUXN HQ DUEHLGVYHUVODYLQJ
Het kan zijn dat wg wn overbelasten. Twee reacties zijn mog:
Ö Arbeiders ontduiken verantw: hogere transactiekosten, lagere kwaliteit, verspreiden van valse info, afwezigheid => slechte bedrijfscultuur
Ö Arbeiders identificeren zich met het bedrijf, ten koste van pers gezondheid, arbeidsverslaving, neg effecten op psychische vermogens

+RRIGVWXN  5HFKWHQ HQ SOLFKWHQ YDQ DDQGHHOKRXGHUV HQ

SUREOHPHQ GLH KLHUPHH YHUEDQG KRXGHQ
Immer niet alleen ethiek van en voor managers
49

Ethisch ondernemen ook in handen van aandeelhouders en druk financ markt

 'H UHFKWHQ YDQ GH DDQGHHOKRXGHUV twee soorten:
•

Vermogensrechten (geldstromen)

•

Politieke rechten (machtsuitoefening)

 'H YHUPRJHQVUHFKWHQ
6.1.1.1 Recht op dividend
Geen absoluut recht (moet over beslist worden)
Niet iedereen gelijke rechten

6.1.1.2 Recht op verkopen
Als waarde stijgt omdat het bedrijf goed bezig is => met winst verkopen
Waarde ook afhankelijk van subj factoren (geruchten)
Winst op verkoop is geen recht!

6.1.1.3 Ethische problemen in verband met de uitoefening van vermogensrechten
Twee problemen:
•

Een foutieve rapportering over de bedrijfsresultaten

50

Verwachtingen van resultaten investering op gebaseerd
Scheiding tussen consultancy en revisoraat noodzakelijk: strenge regels zijn noodzakelijk •

Handel met voorkennis
Vb. Quick: grote effectenhandelaars konden geen geheim houden
Vb. Ellis en Finley: grote winsten werden gemaakt op basis van voorspelling gebaseerd op uitgelekte vertrouwelijke info

Sommige mensen pleiten om handelen met voorkennis in de VS en Europa wel toe te laten voor efficiëntie. Het verbod is eigenlijk gebaseerd op louter morele bezwaren, waarbij handel met voorkennis als een oneerlijke en ongepast handelspraktijk wordt beschouwd.
Zo ontbreekt bijvoorbeeld
•

gelijkheid van kansen van mededinging

•

ongelijke toegang tot de kennis en

•

wie heeft recht op de eigendom van de kennis?
=> kans op schaden van vertrouwen van beurs

 'H SROLWLHNH UHFKWHQ
Vb. De raid van Carlo de Benedetti op de Generale Maatschappij: een strijd om reserveaandelen tussen politieke machten. De kleine aandeelhouder had na een kapitaalsverhoging bijna geen inspraak meer.
6.1.2.1 Stemrecht
Bepalend voor medezeggenschap in de vennootschap
Meerderheid van aandelen geeft een zekere macht
51

Stemrecht wordt niet altijd gerespecteerd
Probleem met wetgeving tussen de Europese staten
Het voorkeurrecht
Bestaande aandeelhouders kunnen bij voorkeur inschrijven bij kapitaalverhoging
Zo blijft medezeggenschap in ere
Geen absoluut (bv bij omstandigheden ervan afwijken)

 'H SOLFKWHQ YDQ GH DDQGHHOKRXGHUV
Tegenover :
•

Onderneming

•

Samenleving

 9HUDQWZRRUGHOLMNKHLG HQ HLJHQGRP
Verschillende visies op eigendom
Robert Nozick (neoliberale ethiek):
Eigendom= heilig en onaantastbaar recht
Thomistische traditie (katholieke kerk):
Eigendom ondergeschikt aan universele bestemming van de goederen en het recht van de mensen op levensonderhoud
Gezamenlijk kenmerk:
Eigendom mag geen schade toebrengen aan derden. Iedereen even verantwoordelijk?=>rekening houden met macht…

52

 9HUDQWZRRUGHOLMNKHLG HQ PDFKW
Machtsuitoefening => eigendom is niet altijd gepaste uitgansghoek vb. Vaak worden ond door managers gecontroleerd dan door eigenaars.
Ö onderscheid tussen genotsrecht en beschikkingsmacht van aandeel
Mensen met meest verantwoordelijkheid hebben ook dubbele morele verantwoordelijkheid :
•

plicht om kapitaal te laten renderen

•

verantwoordelijkheid opnemen

 3RVLWLH YDQ GH NOHLQH DDQGHHOKRXGHUV
Kunnen symbolisch protest aantekenen tegen onrechtvaardige of onbillijke beslissingen
Door kritische inbreng: ondernemingsverantwoordelijken bewust maken van morele implicaties => meewerken aan een beter politiek gedrag

 $OWHUQDWLHI LQYHVWHUHQ
•

= kritisch aandeelhouderschap

•

oprichting van adviesorganisaties van voor ethisch ondernemen en ethische beleggingsfondsen •

indienen van resoluties inzake sociale verantwoordelijkheid vb. verzet tegen investeringen in landen waar mensenrechten worden geschonden

•

in jaarverslagen een stijgende informatie over ethische aangelegenheden

•

Onderscheid tussen vijf generaties producten: o Zerogeneratie producten:
ƒ

ƒ

ƒ

Afstand van financieel rendement
Ten voordele van sociale of ecologische projecten
Negatieve uitsluitingscriteria

o Producten van de tweede generatie:
ƒ

Invest in ond die een meerwaarde leveren

o Producten van de derde generatie:

53

ƒ

Invest in ond die een duurzaam beleid voeren

o Producten van de vierde generatie:
ƒ

Actieve dialoog met alle maatschappelijke aandeelhouders

o Producten van de vijfde generatie:
ƒ

Invest in milieuvriendelijke producten, milieuvriendelijke techn

ƒ

Vb. Groenregeling in Nederland: wet met eisen voor vrijstelling roerende voorheffing => er is een groeimarkt ontstaan

 )XVLHV HQ RYHUQDPHV
Zijn de laatste tijd toegenomen. Indien kleine Belg ond worden overgenomen verdwijnt de locale beslissingsautonomie => beslissingsmacht van vele sectoren komt in het buitenland te liggen
Ethisch debat is moeilijk omdat men vaak zware taal gebruikt in dergelijke debatten zodat een evenwichtige discussie moeilijk wordt.
Niet laten leiden tot simplistisch opvatting dat kandidaat overnemers per se bedreigend zijn en dat management alles mag doen om zich ertegen te verzetten.
Bij een overname belangrijk om vragen te stellen:
•

Procedurele vragen mbt informatie en eigendomsrechten

•

Vragen mbt kosten en baten

•

Vragen mbt billijkheid
Ö vragen vertrekken impliciet van stakeholder model: beslissing moet rekening houden met de verschillende belanghebbende partijen
Vb. Werknemers:
-

recht op zelfbeschikking dus info noodzakelijk

-

wederkerigheid van rechten en plichten

54

+RRIGVWXN  HFRORJLVFKH HWKLHN HQ RQGHUQHPHQ
 (FRORJLH IHLWHQ HQ IDFWRUHQ
 7ZHH VRRUWHQ SUREOHPHQ
Vb. Een ongeluk bij Sandoz: vervuiling in water bij brand werd grensoverschrijdend probleem => legt de structurele tekorten van bedrijfsmanagement bloot

55

Vb. DuPont en het gat in de ozonlaag: wou eerst bewijs hebben van aantasting, pas laat akkoord met afbouwen cfk’ s. Het verband is trouwens nog niet echt bewezen. Het gaat hier om een effect dat structureel ingebouwd is in het geleverde product.
Van belang zijn hier:
•

onzekerheid

•

tijdsfactor

•

schaal van het effect

•

onomkeerbaarheid van het effect

•

verschillende reacties van andere producenten en consumenten
Ö het gaat hier over een planetaire en onomkeerbare schade: men kan dan beter de slechtste mogelijkheid vermijden dan te veronderstellen dat het uiteindelijke resultaat wel zal meevallen.

 2YHU]LFKW YDQ GH HFRORJLVFKH WKHPDWLHN ecologie =
•

wetenschap (onderdeel biologie): wisselwerking van levende wezen met zijn omgeving => nu zijn alle verhoudingen zoek

•

politiek: negatieve effecten van mensheid op natuurlijk milieu wil bijsturen vaak afwijkende meningen van wetenschappers en anderen (juristen)
Op economisch vlak: zorgen dat alle ecologische kosten worden doorgerekend in prijs van goederen
Mentaliteitsevolutie is noodzakelijk (culturele factoren belangrijk)

 (FRORJLVFKH HWKLHN
Onderscheid tussen waarden, normen en beleidsinstrumenten:
•

waarden: centrale maatstaven die we hanteren om ons gedrag te oriënteren

•

normen: meer concrete regels over wat te doen en te laten

56

•

beleidsinstrumenten: politieke middelen om bepaald ethisch streefdoel te bereiken
(preventieve en curatieve maatregelen)

 :DDUGHQ LQ KHW JHGLQJ
7.2.1.1 Egocentrisme of antropocentrisme?
Vb. Vlinders of werkloosheid
Fundamenteel dilemma in eco ethiek: moeten we de natuur alleen in verhouding tot de
Mens waarderen of moeten we aan de niet-menselijke natuur een eigen waarde geven
Ö verschillende antwoorden mogelijk
•

antropocentrisme: de natuur heeft enkel waarde indien ze geldt voor menselijke behoeftenbevrediging

•

ecocentrisme: meest fund waarde= leven op aarde in zijn geheel.
Mens is slechts onderdeel van biologische pyramide

Ö wijs om deugd in het midden te houden
Reden om aan niet-menselijk leven een intrinsieke waarde toe te kennen: o utilitaire reden: rekening houden met het toekomstige nut van een diversiteit van dieren –en plantensoorten voor de mensheid o rechtvaardigheidsredenen: mens moet optreden als behoeder van de gemeenschap van alle levensvormen Noodzakelijk om voorrang toe te kennen: een zekere hiërarchie bv. Niet virussen beschermen. Bij beslissingen: alternatieven afgaan en kijken naar effecten op hele systeem.

De rechten van toekomstige generaties

57

Er heerst een prioriteit voor de kortetermijnbelangen => aantal ecologische vragen o Hebben toekomstige generaties rechten op het bewaren van een bepaalde voorraad grondstoffen?
Geen positieve rechten/Wel negatieve rechten (niet verspillen, geen schade toebrengen) o Mogen we risico’ s nemen die vooral de toek generaties zullen belasten?
Duurzame groei
Tegemoet komen aan de noden van de huidige generaties zonder het vermogen van de toekomstige generaties aan te tasten om in hun behoeften te voorzien
Voorrang geven aan de basisbehoeften van de armste delen van de wereldbevolking
Milieu niet overbelasten
Ö een mogelijke maatstaf is index van levenskwaliteit
Eigendomsrechten
De moderne opvatting van het privé-eigendom doet problemen rijzen op het gebied van publieke goederen

 1RUPHQ
De vervuiler betaalt
= rechtvaardige en billijke regel
Schadekosten (waardeverlies) ≠bestrijdingskosten
Problemen bij toep van dit principe:
•

Men veronderstelt dat men kan nagaan wat de aansprakelijkheid van de indiv verbruikers is

•

Producent en consument zijn beiden deels verantw

•

Controles moeten effectief zijn: boetes hoog genoeg, preventief optreden

58

Voorkomen is beter dan herstellen
Voor processen die een reëel risico op onherstelbare schade inhouden (zie cfk’ s)
Vb. Verantwoorde zorg bij Degussa
Subsidiariteit
= eerste niveau van verantwoordelijkheid moet liggen bij het meest gedecentraliseerde niveau van besluitvorming in de maatschappij soms regulatie door overheid noodzakelijk om lifters gedrag af te straffen vb. Hoe vermijden we dat de maximale uitstootnorm overtreden wordt?

 %HOHLGVLQVWUXPHQWHQ
Drie types van mogelijke maatregelen:
•

Normen: deontologische type vb. absoluut verbod is goed indien onomkeerbare schade •

Belastingen: utilitaire aard vb. de grootste vervuiler het meeste laten betalen

•

Sancties
Ö verhandelbare emissierechten zijn nog heel aantrekkelijk

Ö combinatie van pers aansprakelijkheid en van de rechtspersoon noodz 

(FRORJLVFK YHUDQWZRRUG RQGHUQHPHQ

Richten op macro-niveau

 (FRPDQDJHPHQW
Welke verbeteringen kunnen worden aangebracht?
Vb. Het wintermodel: check list voor zwakke en sterke punten van milieuzorg
Ook ISO 14001 beschikbaar

59

 *URHQH SURGXFWHQ HQ HFRPDUNHWLQJ
Body shop, Ecover maar mogen niet misleiden: groene producten moeten groen zijn
Ö overheid voert groene label in

 =HOIUHJXODWLH
Soms ook initiatieven vanuit de bedrijfswereld zelf => sectoriele codes
Overheid kan dreigen met regulatie indien zelfregulatie niet werkt
Vb. Wicem II charter

+RRIGVWXN  2QGHUQHPLQJ HQ PDDWVFKDSSLM
Vb. Enron, Andersen en het geschokte vertrouwen: grote boekhoudschandalen

 (HQ EUHHG GLVFXVVLHYHOG
Recent is het begrip duurzaam ondernemen populair geworden
DO= wijze waarop een bedrijf omgaat met de natuur, haar personeel of eventueel andere stakeholders… We focussen ons op: Wat is het maatschappelijk doel van de ond?

60

 :LQVW DO HHQ XQLHNH ILQDOLWHLW
Milton Friedman: finaliteit is winst maken en niets anders. Argumenten om manager duidelijk te maken dat winst maken zijn enige verantw is:
Ö Manager is via een agencyrelatie verbonden met de aandeelhouder De manager is de uitvoerder. Ah (= principal) wilt max rendement en dan moet manager winst max
! Maar hij vertrekt van erg absolute eigendomsrechten
Ö winstmaximering leidt via het mech van de onzichtbare hand tot de meeste welvaart
(indien je hierin gelooft want de realiteit doet het niet echt geloven)

 (HQ YHUVFKXLYHQGH KRUL]RQ
Als winst niet genoeg is wat kan je dan wel verwachten van de ond? => antwoorden in de diverse mission statements en corporate codes
De ond definieert haar rol tov van de samenleving op een dyn manier en de verwachtingen van de samenleving tav de ond verschuiven voortdurend
Verschuivingen brengen mee dat verwachtingspatronen wijzigen en gedragscodes worden aangepast Vb. T. Donaldsons 10 fund rechten: probeert een basiskader te verstrekken waarop concrete codes kunnen terugvallen. Men grijpt terug naar de rechtvaardigheidsethiek die geoperationaliseerd wordt door het sociaal contract. De rechten geven een minimum aan van moreel accepteerbaar gedrag.

 =DFKWH ZDDUGHQ ZRUGHQ KDUGH ZRRUGHQ
De meest spectaculaire waardeverschuiving is de milieuzorg => verhard in de milieuwetgeving Verharden kan niet alleen volgens de wetgeving maar ook vanuit de markt zelf
Vb. De Brent Spar: Consumenten hebben hun mening doorgedrukt door marktaandeel van
Shell en Esso te laten dalen. Men moet blijkbaar meer openstaan voor dialoog met de maatschappij. Een Vb van hoe zacht waarden via marktkrachten hun invloed uitoefenen op de bedrijfshorizon 61

 7UDQVSDUDQWLH HQ QLHXZH SDUWQHUV
Talrijke org eisen hun ‘recht om weten’ op
De stroom van info creëert op zijn beurt een nood aan tweede lijnscontrole van die info
Eén van de bel aspecten van ‘corporate governance’ is het naar buiten brengen en voortdurend controleren van bedrijfsinformatie
De scheiding tussen markt en staat vervaagt: Externe regulering wordt aangevuld met convenanten tss overheid en private partners
Vb. Monsanto: introduceerde genetisch gemanipuleerd voedsel en Europa was er tegen (net op moment van Dolly history). Bewijs dat je niet naast de consumentengevoeligheden kunt kijken. De nieuwe slogans zijn: dialoog, transparantie, delen en respect voor de opinies van alle andere partijen

 *OREDOLVHULQJ HQ YHUVFKXLYHQGH WLMGUXLPWHEHZHJLQJ
= een micro-eco proces waarbij de planningshorizon van bedrijven met betrekking tot de prodontw, onderzoek, partners, financiering en marketing voorbij de nat grenzen reikt
Ö dynamiserende effecten op onze eco en pol en eco grenzen sluiten niet langer bij elkaar aan Landen zullen meer en meer problemen krijgen met het behoud van soevereiniteit: globaliserende bedrijven kunnen immers beslissen zich ergens anders te gaan vestigen.
Enerzijds verliest de staat beleidsruimte anderzijds is de lijst van pol verantwoordelijkheden groot Ö tragische situatie van de moderne staat: verantwoordelijkheid zonder macht (micro-eco beslissingen van een bedrijf kunnen zwaar wegen op de pol situatie van een land). Twee mogelijke opl:
ƒ

Indien je de nat beleidsmaatregelen coördineert, verminder je de mog van bedrijven om aan de regulering te ontsnappen

ƒ

Opnemen van bedrijven in de politieke besluitvorming

62

 (HQ RQGHUQHPLQJ LV JHHQ HLODQG
Ze functioneert immers binnen een maatschappij. Daarom moet de ond voortdurend contact houden met de horizonverschuiving die zich in de maatschappij rondom haar voltrekt
Friedmans ‘denk alleen aan winst’ is een ideale methode om van een ond een eiland te maken
Versch wegen om de horizongevoeligheid in de dagelijkse werking te implementeren:
Ö Zakenethiek of bedrijfsethiek

Ö Corporate Social Responsibility (gaat verder dan winst =doelen)

Ö Corporate Social Responsiviness (anticiperende attitude ontwikkelen=middelen)
Ethiek moet wel steeds starten van binnenuit. Een moment van interne waardevorming en waardebewustzijn is belangrijk. Dit is bv. Belangrijk indien de conjunctuur omslaat dat men zich dan kan vasthouden aan een lijst.
Vb. De ramp met de Challenger: gaat over waardebewustzijn. Even zet hij de waarden aan zijn beroep opzij me fatale gevolgen voor de maatschappij

+RRIGVWXN  0HWKRGHQ YDQ ]DNHQHWKLHN
 &DVXVDQDO\VH
Nood aan afweging van verschillende alternatieven: morele regels kunnen hierbij helpen = casuïstiek. Het correct en billijk afwegen van een particulier geval tegen wat de best mogelijke handelswijze is. De deliberatie van een casus is geen prod van exacte wetenschap: vaak is er meer dan 1 uitkomst te rechtvaardigen en verschillen de participanten in hun eindoordeel omdat ze vesch data wegen en daarvoor ook goede redenen kunnen aanvoeren.
Het is van belang om methodisch tewerk te gaan. Men kan best een vragenbatterij gebruiken.

63

4 stappen zijn noodzakelijk:
1. Definitie van de relevante morele vraagstelling
Pure interne kwestie/Externe of mix?
Zijn er versch interpretaties van het probleem?
2. Oorzaak en omstandigheden van het probleem
Wat vormt de aanleiding van het probleem?
Zijn er verzachtende omstandigheden aanwezig?
3. Analyse van de ethische argumentatie van de betrokken partijen
Wat is de intentie/waren er alternatieven?
Welke argumenten worden aangebracht voor rechtvaardiging van gedrag? Kloppen die?
4. Eigen ethische evaluatie van het geval
Wat zou jij doen?
Waarom en welke effecten?

 (WKLVFKH DXGLW PRGHO YDQ HHQ YUDJHQOLMVW
1. Bedrijfsidentiteit en bedrijfsbelang
Ö Historisch perspectief
Ö Huidige oriëntatie

2. Verantwoordelijkheid
3. Toekomstvisie

 (WKLVFKH DXGLW GH GULH FLUNHOV YDQ GH YUDDJVWHOOLQJ
1. Collectief Belang
a. Maakt het bedrijf winst of verlies?
b. Niet-financiële sociale doelen van het bedrijf
c. Maatschappelijk doel
2. Aansprakelijkheid
a. Welke conflicten zijn er in het bedrijf opgetreden? Reactieve strategie?
b. Proa-actieve strategieën van conflictbeheersing en conflictpreventie?
c. Pro-actieve verantwoordelijkheid
3. Toekomstige evolutie van het product
a. Korte Termijnplanning

64

b. Lange Termijn Toekomstvisie

 %HGULMIVFRGHV VWUXFWXXU HQ SURFHV YDQ LPSOHPHQWDWLH
 6WUXFWXXU
Een bedrijfscode bevat meestal vier onderdelen
1. Omschrijving van doelen en principes (mission statement)
2. Regels voor de interne besluitvorming (gedeelte ligt juridisch vast/waar accenten?)
3. Regels die bepaalde handelingen voor medewerkers verbieden of vereisen
4. Voorbeelden, definities, implementatie – en controleafspaken

 3URFHV YDQ LPSOHPHQWDWLH YDQ HHQ EHGULMIVFRGH
De formele aanvaarding moet worden ingebed in een proces van interne besluitvorming
1. Voorbereiding van de implementatie
Opstellen van de code
Voor het aanvaarden moeten alle betrokken partijen geraadpleegd worden
Moet gedragen worden door een voldoende aantal medewerkers op alle niveaus van de org 2. Nazorg
Duidelijke afspraken voor verder implementatie zijn nodig:
Ö Code moet verspreid worden onder belanghebbende partijen

Ö De kennis en naleving van de code moet regelmatig gecontroleerd worden
Ö Er moet iem worden aangeduid waarbij een klacht kan worden ingediend

Ö Nagaan of de verordeningen van de code niet achterhaald zijn en aanpassing behoeven Ö Alle nieuwe persleden moeten de code kennen

 &DWHUSLOODU 7UDFWRU &RPSDQ\ &RGH
Lezen in boek

65

 &RUSRUDWHJRYHUQDQFH QRHPHQ
Lezen in boek

 +HW &DGEXU\UDSSRUW
Lezen in boek

 +DPSHO 5HSRUW
Lezen in boek

 'H 6XOOLYDQFRGH
Lezen in boek

 'H FULWHULD YDQ HWKLVFK EHOHJJHQ ELM (WKLEHO
De criteria worden gegroepeerd in vier domeinen: intern sociaal beleid, extern sociaal beleid, milieubeleid en ethisch-eco beleid

66