Hợp đồng kỳ hạn (forwards)
Hợp đồng kỳ hạn là công cụ lâu đời nhất và đơn giản nhất. Hợp đồng kỳ hạn là thoả thuận mua hoặc bán một tài sản (hàng hoá hoặc các tài sản tài chính) tại một thời điểm trong tương lai với một giá đã thoả thuận ngày hôm nay. Hàng hoá ở đây có thể là bất kỳ thứ hàng hoá nào, từ nông sản, các đồng tiền, cho tới các chứng khoán. Theo hợp đồng này thì chỉ có hai bên tham gia vào việc ký kết, giá cả do hai bên tự thoả thuận với nhau. Giá hàng hoá đó trên thị trường giao ngay vào thời điểm giao nhận hàng hoá có thể tăng lên hoặc giảm xuống so với mức giá đã ký kết trong hợp đồng. Khi đó, một trong hai bên sẽ bị thiệt hại do đã cam kết một mức giá thấp hơn (bên bán) hoặc cao hơn (bên mua) theo giá thị trường. Như vậy bằng việc tham gia vào một hợp đồng kỳ hạn, cả hai bên đều giới hạn được rủi ro tiềm năng cũng như hạn chế lợi nhuận tiềm năng của mình. Khi có thay đổi giá cả trên thị trường giao ngay, rủi ro thanh toán sẽ tăng lên khi một trong hai bên không thực hiện hợp đồng. Ngoài ra, vì mức giá đặt ra mang tính cá nhân và chủ quan nên rất có thể không chính xác.
Ví dụ: Tình hình giá cà phê trên thị trường Việt Nam thường bất ổn và dao động tùy thuộc vào tình hình thời tiết và giá cả cà phê trên thị trường thế giới. Để tránh tình trạng bất ổn, vào đầu vụ, công ty A chuyên xuất khẩu cà phê có thể thương lượng và ký kết hợp đồng mua cà phê nhân xô kỳ hạn 6 tháng với nông dân B với số lượng 20 tấn cà phê, nhân xô giá mua 47 triệu đồng/tấn. Lúc đó A là người mua và B là người bán trong hợp đồng kỳ hạn. Sau 6 tháng B có trách nhiệm phải bán cho A 20 tấn cà phê nhân xô với giá thỏa thuận trước là 47 triệu đồng/tấn và A bắt buộc phải mua 20 tấn cà phê nhân xô của B với giá đó, cho dù giá cà phê nhân xô trên thị trường sau ba tháng là bao nhiêu đi nữa.
Hợp đồng giao sau (futures)
Hợp đồng giao sau (hợp đồng tương lai) cũng là một hợp đồng giữa hai bên, người mua và người bán, để mua bán tài sản vào một ngày trong tương lai với giá đã thoả thuận ngày hôm nay. Hợp đồng giao sau tiến triển từ hợp đồng kỳ hạn nên có những điểm giống với hợp đồng kỳ hạn, đều được ấn định rõ loại hàng hóa, số lượng, chất lượng, giá tương lai, ngày giao hàng và địa điểm giao hàng. Cả hai đều là một trò chơi có tổng bằng 0, khoản lời của bên này chính là khoản lỗ của bên kia. Tuy vậy, khác với hợp đồng kỳ hạn, hợp đồng giao sau được giao dịch trên thị trường có tổ chức, được gọi là sàn giao dịch giao sau, thông qua một môi giới trên thị trường chứng khoán; và người mua và người bán thường không quen biết nhau, do vậy đơn vị môi giới thường quy định trước một số các điều khoản cho những hợp đồng này về mặt số lượng hàng hóa, ngày giao hàng và nơi giao hàng… Hợp đồng tương lai được tái thanh toán hằng ngày, và được ấn định, ghi nhận trên thị trường, nên các khoản lời lỗ được nhận biết hằng ngày. Để tránh những rủi ro khi thực hiện hợp đồng mua bán trong tương lai, do người mua, hoặc người bán tháo lui khỏi hợp đồng vì sự biến động giá trên thị trường bất lợi cho mình, hoặc do đến thời điểm thanh toán, người mua không có khả năng tài chính, văn phòng chứng khoán phải đưa ra những qui định về yều cầu dự trữ tối thiểu đối với người ký hợp đồng tương lai với nhà môi giới. Khoản tiền dự trữ này được giữ tại một tài khoản của người đầu tư mở tại văn phòng chứng khoán.
Hiện nay, những thị trường chứng khoán mua bán hợp đồng trong tương lai là Hội đồng mậu dịch Chicago - Chicago Board of Trade (CBOT), Sở Thương mại Chicago- Chicago Mercantile Exchange (CME) và Sở Giao dịch các hợp đồng tương lai London. Các loại hàng hoá được giao dịch trên thị trường chứng khoán mua bàn hợp đồng trong tương lai gồm, heo, bò ,đường, len..., sản phẩm tài chính gồm, chỉ số chứng khoán, ngoại tệ, trái phiếu công ty, trái phiếu chính phủ.
Quyền chọn (options)
Quyền chọn là hợp đồng giữa hai bên, người mua và người bán, trong đó cho người mua quyền nhưng không phải nghĩa vụ, để mua hoặc bán một tài sản nào đó vào ngày trong tương lai với giá đã đồng ý vào ngày hôm nay. Có hai loại hợp đồng quyền chọn: Hợp đồng quyền chọn mua (call option) và hợp đồng quyền chọn bán (put option). Hợp đồng quyền chọn mua là thoả thuận cho phép người cầm hợp đồng có quyền mua sản phẩm từ một nhà đầu tư khác với mức giá định sẵn vào ngày đáo hạn của hợp đồng. Còn hợp đồng quyền bán là thoả thuận cho phép người cầm hợp đồng có quyền bán sản phẩm cho một nhà đầu tư khác với mức giá định sẵn vào ngày đáo hạn của hợp đồng.
Khác với hợp đồng kỳ hạn và hợp đồng tương lai, hợp đồng quyền chọn chỉ quy định quyền giao hay nhận, mà không bắt buộc các bên phải giao sản phẩm. Người mua quyền có thể: Thực hiện quyền, hay bán quyền cho một người mua khác; hay không thực hiện quyền. Để có quyền này, khi ký hợp đồng, người cầm hợp đồng phải trả quyền phí, giá trong hợp đồng được gọi là giá thực hiện, ngày định trong hợp đồng gọi là ngày đáo hạn hay ngày thực hiện. Có hai kiểu thực hiện hợp đồng quyền chọn, đó là thực hiện hợp đồng quyền chọn theo kiểu Mỹ và theo kiểu châu Âu. Theo kiểu Mỹ là thực hiện quyền chọn vào bất kỳ thời điểm nào trước ngày đáo hạn. Theo kiểu châu Âu là thực hiện quyền chọn chỉ trong ngày đáo hạn. Hiện nay trên các thị trường chứng khoán hầu hết thực hiện theo kiểu Mỹ.
Trong thời gian đầu, phái sinh tiền tệ chỉ tập trung vào một số ít ngân hàng lớn của Nhà nước (Vietcombank, Techcombank, Eximbank) và một số ngân hàng nước ngoài (HSBC, Citibank...) nhưng vài năm trở lại đây, ngày càng có nhiều ngân hàng thương mại trong nước giới thiệu và cung cấp các loại sản phẩm phái sinh tiền tệ. Tuy nhiên, số lượng khách hàng còn ít, khối lượng giao dịch cũng khá nhỏ so với nhu cầu có thật của thị trường về phòng ngừa rủi ro tỷ giá và lãi suất. Trên thị trường hàng hóa, các giao dịch kỳ hạn và tương lai đối với các hàng hóa cơ bản như gạo, cà phê, cao su, thép được các doanh nghiệp sử dụng nhiều trên các Sở giao dịch phái sinh nước ngoài như COMEX (SGD vàng, cao su, tơ lụa và gia súc) hoặc LME (SGD kim loại London)…
Thị trường hàng hóa trong nước có 3 sàn giao dịch là Trung tâm giao dịch cà phê Buôn Mê Thuột, Sở giao dịch hàng hóa Việt Nam và Sàn giao dịch hàng hóa Sài Gòn Thương Tín…, đã bước đầu triển khai một số sản phẩm phái sinh như SGD hàng hóa Việt Nam (VNX) thực hiện niêm yết và giao dịch Hợp đồng tương lai của 3 nhóm hàng hóa gồm: cà phê (Robusta và Arabica), cao su (RSS3) và thép thỏi cán nóng (HRC). Nhưng đa phần các giao dịch phái sinh cũng mới chỉ dừng ở mức thăm dò, thử nghiệm, sự tham gia của các DN XNK và nhà đầu tư còn hạn chế. Tuy nhiên, các sản phẩm phái sinh còn mang tính tự phát, thiếu sự quản lý của nhà nước và mang tính rủi ro cao. Về mặt lý thuyết, có rất nhiều loại tài sản khác nhau ở Việt Nam có thể cho phép thực hiện giao dịch phái sinh. Với dân số khoảng 90 triệu người và một nền kinh tế sản xuất nhiều hàng hóa thì các lựa chọn là rất rộng. Nhưng một thực tiễn là các tài sản cơ sở khác nhau hiện được quản lý bởi các cơ quan chủ quản khác nhau. Phái sinh hàng hóa đặt dưới sự quản lý của Bộ Công Thương và đã được điều chỉnh bởi Luật Thương mại 2005; Các giao dịch phái sinh tiền tệ lại do Ngân hàng Nhà nước (NHNN) quản lý. Mỗi loại giao dịch phái sinh tiền tệ được quy định bởi một văn bản riêng của NHNN, chưa có văn bản quy định thống nhất.
Trong khi đó, lĩnh vực chứng khoán do Bộ Tài chính quản lý, trực tiếp là UBCKNN. Một số khái niệm cơ bản về chứng khoán phái sinh đã được quy định trong Luật Chứng khoán. Việc lựa chọn các chứng khoán phái sinh dựa trên công cụ cơ sở (gốc) là chứng khoán như cổ phiếu, trái phiếu, chỉ số chứng khoán... là cơ sở ban đầu cho hoạt động giao dịch. Các chứng khoán cơ sở phải đáp ứng được một số tiêu chí về tính thanh khoản, chất lượng của dòng thông tin về giao dịch tài sản cơ sở và các liên kết về công nghệ thông tin, thẩm quyền quản lý đối với tài sản cơ sơ.
Do vậy, việc chọn lựa các sản phẩm phái sinh ban đầu đưa vào hoạt động cần được chuẩn hóa ngay từ đầu và đi từ mức độ thấp đến cao, phù hợp với năng lực quản lý, giám sát và mức độ chấp nhận rủi ro của thị trường. Theo kinh nghiệm của các thị trường phái sinh trong khu vực, các sản phẩm phái sinh dựa trên chỉ số (index future; index option), phái sinh dựa trên trái phiếu (bond future) là sản phẩm giao dịch đầu tiên, sau đó phát triển lên các sinh dựa trên cổ phiếu (stock option; stock future) và về lâu dài cần thống nhất xây dựng một thị trường phái sinh cho tất cả các công cụ gốc là chứng khoán, vàng, lãi suất, hối đoái và hàng hóa. Những công cụ cơ sở cho các CKPS tài chính : Hiện tại Việt Nam chưa có các giao dịch phái sinh tài chính mà công cụ cơ sở là hàng hóa trên TTCK, nhưng trên thực tế, các giao dịch phái sinh tài chính ñã ñược thực hiện từ vài năm gần ñây trên thị trường Ngân hàng và kim loại qúy.
Giao dịch kỳ hạn xuất hiện với tư cách là công cụ tài chính phái sinh ñầu tiên ở Việt Nam theo quyết ñịnh số 65/1999/QĐ-NHNN7 ngày 25/2/1999. Tuy nhiên giao dịch chỉ chiếm khoảng 5-7% khối lượng giao dịch của thị trường ngoại tệ liên Ngân hàng.
Giao dịch hoán ñổi cũng xuất hiện theo quyết ñịnh số 430/QĐ-NHNN ngày 24/12/1997 và sau này là quyết ñịnh số 893/2001/QĐ-NHNN ngày 17/7/2001 của thống ñốc NHNN.
Các CCPS lãi suất và tỷ giá ngoại tệ tiếp tục xuất hiện và ñược các ngân hàng sử dụng do nhu cầu nội tại của các NHTM nhằm theo kịp chuẩn mực hoạt ñộng Ngân hàng quốc tế.
Quyền chọn ngoại tệ, lãi suất và vàng là những CCPS ñược thị trường hoan nghênh và ñón nhận nhiều nhất do những ưu ñiểm vốn có của nó trong bối cảnh lãi suất, tỷ giá và giá vàng luôn ở trạng thái tăng liên tục.
Công cụ cơ sở trên TTCK : Tính ñến hết năm 2009 TTCK Việt Nam có 457 loại cổ phiếu và hơn 700 mã trái phiếu. Hiện nay, TTCK Việt Nam có ba chỉ số chứng khoán là Vn- index, Upcom-index, Hastc-index. Các chỉ số này ñược xây dựng trên cơ sở tính bình quân gia quyền với trọng số là tỷ trọng niêm yết của mỗi cổ phiếu trong danh mục.
Để xây dựng các hợp ñồng phái sinh dựa trên chỉ số chứng khoán, ñiều cần thiết là phải ñưa ra một cách tính chỉ số phù hợp, ñồng thời lập ra một số các chỉ số khác ngoài Upcom- index, Vn-index và Hastc-index. Danh mục chứng khoán ñể xây dựng những chỉ số này phải bao là cổ phiếu có tính thanh khoản cao.
Các CCPS cơ bản là hợp ñồng tương lai, hợp ñồng quyền chọn chứng khoán ñặt ra như một ñòi hỏi bức thiết. Tuy nhiên, do chưa có quy ñịnh pháp lý ñiều chỉnh nên các hợp ñồng phái sinh chưa ñược phát triển trên thị trường vốn Việt Nam. Một số CTCK dưới một vài hình thức thế này hay thế khác ñã triển khai một số nghiệp vụ phái sinh này. Tuy nhiên, các hoạt ñộng này diễn ra manh mún và lẻ tẻ, tiềm ẩn nhiều rủi ro. Hoàn thiện hệ thống pháp lý.
Yêu cầu về một khung pháp lý hoàn chỉnh và ñầy ñủ cho hoạt ñộng của thị trường, cho các ñối tượng liên quan và ñảm bảo phù hợp khi hoạt ñộng trong nước và kết nối vơi quốc tế.
Đối với hầu hết các TTCK cơ sở, sự hình thành và phát triển của chúng là do nhu cầu của xã hội và thông thường sự ra ñời của chúng ñược hình thành trước khi có sự ra ñời của hệ thống pháp luật. Nhưng với sự ra ñời và phát triển của TTCKPS muốn có sự phát triển an toàn, lành mạnh, công bằng và bền vững ñòi hỏi một khung pháp lý, các văn bản hướng dẫn thi hành một cách rõ ràng, chặt chẽ và toàn diện. Vì vậy, việc xây dựng khung pháp lý chặt chẽ và toàn diện là một công việc tất yếu cho việc hình thành và phát triển thị trường này.
2.3.2 Đào tạo nguồn nhân lực ñáp ứng yêu cầu vận hành.
Đào tạo và phổ biến kiến thức về CCPS cho nguồn nhân lực vận hành và khai thác sử dụng công nghệ, ứng dụng công nghệ trong quá trình vận hành thị trường, bên cạnh ñó vấn ñề phổ biến kiến thức về CKPS cho các NĐT cũng là một yêu cầu rất quan trọng. Hàn Quốc là ví dụ ñiển hình nhất cho sự thành công trong ñào tạo.
Tuy nhiên, ñối với Việt Nam ñể ñào tạo ñược ñội ngũ này cần phải có cơ sở vật chất và hệ thống ñào tạo ñã ñược vận hành nhuần nhuyễn. Hiện nay, UBCKNN và Trung tâm nghiên cứu và ñào tạo ñã thực hiện những chương trình ñào tạo và phổ cập kiến thức ra công chúng hết sức hiệu quả kể từ khi thành lập TTCK.
Tạp chí chứng khoán, ấn phẩm ñầu tư chứng khoán của thời báo kinh tế…là nơi các chuyên gia, các nhà phân tích chia sẻ những kinh nghiệm, những kiến thức, ñây là những phương tiện ñể cộng ñồng các NĐT, những người quan tâm ñến chứng khoán tiếp cận ñược với những kỹ năng công nghệ, những sản phẩm mới, những kiến thức cơ sở của TTCK và CKPS.
Hiện nay, các kênh truyền hình cũng ñang phối hợp với cơ quan quản lý chứng khoán, các ñịnh chế trung gian thị trường thực hiện các chương trình ñào tạo và phổ biến kiến thức trên truyền hình ñã góp phần phổ biến tạo ñiều kiện cho những kiến thức về chứng khoán ñến ñược với công chúng.
Những thông tin trên cho thấy TTCK Việt Nam ñã sẵn sàng cho hoạt ñộng ñào tạo nguồn nhân lực cần thiết khi phát triển TTCKPS.
2.3.3 Đầu tư cơ sở hạ tầng hiện ñại ñáp ứng tính phức tạp của các CCPS.
Việc giao dịch các CCPS ñòi hỏi phải có một cơ sở hạ tầng kỹ thuật hiện ñại, nhất là hệ thống CNTT, do việc giao dịch CCPS phải ñược khớp lệnh liên tục, với tốc ñộ cao. Vì vậy, việc yêu cầu một hệ thống CNTT hiện ñại là không thể tránh khỏi, ñi ñôi với việc khớp lệnh

liên tục ñó là quá trình thanh toán bù trừ, xử lý giao dịch với nhiều lệnh mua, bán có thể ñược xảy ra cùng lúc. Như kinh nghiệm phát triển của Singapore ñã ñưa cho chúng ta bài học kinh nghiệm về sự phát triển các CCPS.
Theo quy luật phát triển chung của TTTC nói chung và TTCK nói riêng thì việc Việt
Nam xây dựng và phát triển CCPS trên TTCK là một ñiều tất yếu.
2.3.4 Xây dựng một TTCK ñủ lớn ñáp ứng yêu cầu phát triển CCPS.
Để ñạt ñược những mục tiêu trên Việt Nam cần có những ñịnh hướng phát triển cụ thể như sau :
- Phát triển TTCK dựa trên tiêu chuẩn, thông lệ Quốc tế, phù hợp với ñiều kiện thực tế của
Việt Nam.
- Phát triển TTCK ñồng bộ, toàn diện, hoạt ñộng hiệu quả, vận hành an toàn, lành mạnh. Phát triển một cách ñồng bộ trên tất cả các phân ñoạn của thị trường như thị trường trái phiếu, cổ phiếu, thị trường vốn tư nhân...
- Phát triển sản phẩm, mở rộng nghiệp vụ, hoạt ñộng kinh doanh, tổ chức thực hiện các hình thức giao dịch phải ñảm bảo việc quản trị rủi ro, ñáp ứng nhu cầu của công chúng ñầu tư, thông lệ Quốc tế và quy ñịnh pháp luật.
- Phát triển TTCK phải gắn kết với phát triển thị trường vốn, thị trường tiền tệ, thị trường bảo hiểm.
Tóm lại, cho ñến nay TTCKPS ñược xem là cấu trúc cao nhất của TTCK, vì vậy chúng ta muốn có ñược một cấu trúc thị trường vững chắc thì cần phải có một cơ sở vững chắc từ những nền tảng ban ñầu là cơ sở pháp lý ñiều chỉnh ñến những cổ phiếu, trái phiếu cơ sở tồn tại trên thị trường và các hệ thống hỗ trợ thị trường.
2.4 XÂY DỰNG CƠ CHẾ NGÂN HÀNG DỮ LIỆU.
Một Ngân hàng dữ liệu xây dựng cần phải ñáp ứng các yêu cầu cụ thể sau : Các thông tin ñược cung cấp cấp phải ñảm bảo tính chính xác và minh bạch.
Nguồn thông tin phải rõ ràng và kịp thời, các thông tin phải ñược tìm kiếm dễ dàng. Tính pháp lý của các thông tin ñược cung cấp.
Cảnh báo những rủi ro có khả năng gặp phải ñối với các danh mục ñầu tư, các sản phẩm phái sinh...
Xây dựng mô hình phòng ngừa rủi ro tham khảo.
Phương pháp nhận diện những rủi ro tiềm ẩn trên thị trường.
Ngoài ra, Ngân hàng dữ liệu còn tạo cơ hội cho các NĐT, những nhà phân tích có thể gặp nhau, trao ñổi, tìm kiếm những thông tin liên quan ñến sản phẩm danh mục ñầu tư.
Một nhiệm vụ ñặt ra cũng rất quan trọng ñối với Ngân hàng dữ liệu này là cung cấp nguồn nhân lực có trình ñộ hiểu biết sâu về CCPS và TTCKPS.