Free Essay

Dubai

In:

Submitted By
Words 11475
Pages 46
Bazat e inxhinieringut gjenetik DESMOND S. T. NICHOLL

Botimi i tretë

ALB-MED

Bazat e inxhinieringut gjenetik
Botimi i tretë
Në këtë botim të tretë, të njohur për nivelin e studimeve paradiplomike,
Desmond Nicholl thekson se mësimi i parimeve themelore është esencial për të gjitha bazat e inxhinieringut gjenetik. Prandaj, libri, duke qenë edhe i përditësuar në tërësi, nuk zgjerohet përtej parimeve themelore të manipulimit me gjene. Teksti ndahet në tri pjesë: Pjesa I, e cila paraqet një hyrje të biologjisë molekulare bazë; Pjesa II, përfshinë metodat të cilat përdoren për manipulimin e gjeneve; kurse Pjesa III, prezanton aplikimet e kësaj teknologjie. Ky botim ka një kapitull të ri i cili i kushtohet rëndësisë së shfaqjes së bioinformatikës si disiplinë e veçantë. Karakteristikë tjetër është paraqitja e kutive të tekstit, përmes të cilave, në mënyrë të veçantë, theksohen aspektet më të rëndësishme të temave të diskutuara, si dhe, në fillim të çdo kapitulli, jepet përmbledhja e kapitullit, në të cilën paraqiten qëllimet dhe rezultatet e pritura pas mësimit të një kapitulli. Këto risi, së bashku me fjalët kyçe, hartat konceptuale dhe fjalorin, studentëve do t’ju mundësojnë që të përshtatin studimin sipas stilit të tyre të të mësuarit, dhe në fund që, nga kjo lëndë, në të cilën studentët tradicionalisht kanë vështirësi, të fitojnë njohuri të qëndrueshme.
Desmond S. T. Nicholl është ligjërues i lartë i shkencave biologjike në
University of the West of Scotland, Paisley, UK.

Bazat e inxhinieringut gjenetik
Përkthimi i botimit të tretë
Desmond S. T. Nicholl

University of the West of Scotland, Paisley, UK

Përkthyes:

Ramadan Sopi
Universiteti i Prishtinës, RKS
Redaktorë:

Muharrem Jakupi, Selim Kolgeci, Hidajet Paçarizi, Valmir Vehapi
Universiteti i Prishtinës, RKS

Nexhbedin Beadini
Universiteti i Tetovës, MK

s h t ë p i a b o t u es e a l b - m e d

Dragash, Prishtinë, Tiranë, Tetovë s h t ë p i a b o t u es e a l b - m e d

Rruga “Adem Jashari” pn. Dragash, 22000, Republika e Kosovës c a m b r i d g e u n i v e r s i t y p r ess

Cambridge, NewYork, Melbourne, Madrid, CapeTown, Singapore, Sao Paulo, Delhi
Cambridge University Press
32 Avenue of the Americas, NewYork, NY 10013-2473, USA www.cambridge.org Informacion lidhur me këtë titull: www.cambridge.org/9780521615211c
© Cambridge University Press 1994, 2002
© Desmond S. T. Nicholl 2008
© Shtëpia botuese ALB-MED 2013
Të gjitha të drejtat janë të rezervuara. Pa lejen me shkrim nga botuesi, asnjë pjesë e këtij libri nuk mund të riprodhohet a të transmetohet në asnjë formë dhe përmes asnjë mjeti elektronik a mekanik, përfshirë fotokopjimin, incizimin apo çfarëdo sistemi për ruajtjen dhe përtëritjen e informacionit, përveç rasteve të lejuara sipas Copyright, Design and Patents Acts 1988.
Botimi i parë, 1994.
Botimi i dytë, 2002.
Botimi i tretë, 2008.
Botimi i tretë në shqip, 2013.
Shtypur në Republikën e Kosovës.
Katalogimi në botim – (CIP), Biblioteka Kombëtare dhe Universitare e Kosovës
602.6
Desmond S.T., Nicholl
Bazat e inxhinieringut gjenetik / Desmond S. T. Nicholl; përkthyes: Ramadan Sopi.
- Dragash : Alb-Med , 2013. - Xii, 348 f. : ilustr. me ngjyra ; 24 cm.
Parathënie për botimin e tretë : f. XI-XII. - Fjalori : f. 303-326. - Indeksi : f. 327-336
1. Sopi, Ramadan

ISBN 978-9951-460-19-4
Shtëpia botuese ALB-MED dhe Cambridge University Press nuk mbajnë përgjegjësi për saktësinë ose qëndrueshmërinë e URL-ve të uebfaqeve të jashtme, ose të palëve të treta në internet, të cilat jepen në këtë botim si referencë, dhe se nuk ka garanci që, çdo përmbajtje e uebfaqeve të tilla është, ose do të mbetet, e saktë ose e përshtatshme.

Përmbajtja
Parathënie për botimin e tretë
Kapitulli I
1.1
1.2
1.3
1.4

Hyrje

Përmbledhja e kapitullit 1
Ç’është inxhinieringu gjenetik?
Themelimi
Hapat e parë
Çfarë është përmbajtja e librit?
Harta konceptuale 1

Pjesa I

faqja xi
2
2
3
5
6
7
10

Bazat e inxhinieringut gjenetik

Kapitulli 2

12

Përmbledhja e kapitullit 2
Mënyra e organizmat të sistemeve të gjalla
Rrjedhja e informacionit gjenetik
Struktura e ADN-së dhe ARN-së
Organizimi i gjeneve

12

19

2.4.1

Anatomia e një gjeni

20

2.4.2

Struktura e gjeneve të prokariotëve

21

2.4.3

2.1
2.2
2.3
2.4

Hyrje në biologjinë molekulare

Struktura e gjeneve të eukariotëve

2.5 Ekspresioni i gjeneve

13
15
16

22
23

2.5.1

Nga gjenet te proteinat

24

2.5.2

Transkriptimi dhe translatimi

24

2.5.3

Rregullimi i ekspresionit të gjeneve

25

2.6 Gjenet dhe gjenomi

27

2.6.1

Madhësia e gjenomit dhe kompleksiteti i tij

28

2.6.2

Organizimi i gjenomit

29

2.6.3

Transkriptoma dhe proteoma

30

Harta konceptuale 2

Kapitulli 3

Puna me acidet nukleike

31
32

Përmbledhja e kapitullit 3
Nevojat laboratorike
Izolimi i acideve nukleike
Administrimi dhe kuantifikimi i acideve nukleike
Markimi i acideve nukleike

32

3.4.1

Llojet e markimit - radioaktiv ose jo?

37

3.4.2

Markimi fundor

38

3.4.3

Translatimi i çarjes

38

3.4.4

3.1
3.2
3.3
3.4

Markimi përmes zgjatjes së primerit

39

3.5 Hibridizimi i acideve nukleike

33
34
35
37

39

vi

PËRMBAJTJA

3.6 Xhel elektroforeza
3.7 Sekuencimi i ADN-së

40
41

3.7.1

Parimet e sekuencimit të ADN-së

42

3.7.2

Përgatitja e fragmenteve të ADN-së

43

3.7.3

Sekuencimi (kimik) i Maxam-Gilbert-it

44

3.7.4

Sekuencimi i Sanger-Coulson-it (dideoksi ose enzimatik)

45

3.7.5

Elektroforeza dhe leximi i sekuencave

47

3.7.6

Automatizimi i sekuencimit të ADN-së

48

Harta konceptuale 3

Kapitulli 4

49

Mjetet e punës

50

Përmbledhja e kapitullit 4
4.1 Enzimat e restriksionit - prerja e ADN-së

50
51

4.1.1

Tipi II i endonukleazave të restriksionit

52

4.1.2

Përdorimi i endonukleazave të restriksionit

53

4.1.3

Krijimi i hartës së restriksionit

55

4.2 Enzimat e modifikimit të ADN-së

55

4.2.1

Nukleazat

56

4.2.2

Polimerazat

57

4.2.3

Enzimat që modifikojnë skajet e molekulave të ADN-së

58

4.3 ADN-ligaza - lidhja e molekulave të ADN-së
Harta konceptuale 4

59

Pjesa II Metodologjija e manipulimit të gjeneve

61

Kapitulli 5

62

Qelizat nikoqire dhe vektorët

Përmbledhja e kapitullit 5
5.1 Tipat e qelizave nikoqire

60

62
64

5.1.1

Nikoqirët prokariotë

64

5.1.2

Nikoqirët eukariotë

65

5.2 Vektorët plazmidë për përdorim në E. coli

66

5.2.1

Çka janë plazmidet?

66

5.2.2

Plazmidet themelore të klonimit

67

5.2.3

Vektorët plazmidë më kompleksë

69

5.3 Vektorët bakteriofagë për përdorim në E. coli

70

5.3.1

Çka janë bakteriofagët

71

5.3.2

Vektorët e bazuar në bakteriofagun λ

75

5.3.3

Vektorët e bazuar në bakteriofagun M13

78

5.4 Vektorë të tjerë

79

5.4.1

Vektorët hibridë plazmidë/fagë

80

5.4.2

Vektorët për përdorim në qelizat eukariote

80

5.4.3

Kromozomet artificiale

83

5.5 Futja e ADN-së në qeliza

84

5.5.1

Transformimi dhe transfeksioni

84

5.5.2

Paketimi i ADN-së in vitro

85

5.5.3

Metodat alternative për transferimin e ADN-së

86

Harta konceptuale 5

89

PËRMBAJTJA

Kapitulli 6

Strategjitë e klonimit

Përmbledhja e kapitullit 6
6.1 Cila është qasja më e mirë?
6.2 Klonimi nga ARNi

90
90
91
93

6.2.1

Sinteza e ADNk

94

6.2.2

Klonimi i ADNk në vektorët plazmidë

97

6.2.3

Klonimi i ADNk në vektorët bakteriofagë

6.3 Klonimi nga ADN gjenomike

99
101

6.3.1

Libraritë (bankat) gjenomike

102

6.3.2

Përgatitja e fragmenteve të ADN-së për klonim

104

6.3.3

Lidhja, paketimi dhe aplifikimi i librarive gjenomike

105

6.4 Strategjitë e avancuara të klonimit

108

6.4.1

Sinteza dhe klonimi i ADNk-së

6.4.2

Ekspresioni i molekulave të klonuara të ADN-së

110

6.4.3

Klonimi i fragmenteve të mëdha në vektorët BAC dhe YAC

113

Harta konceptuale 6

Kapitulli 7

Reaksioni zinxhiror i polimerazës

Përmbledhja e kapitullit 7
7.1 Historia e PCR-it
7.2 Metodologjia e PCR-it

108

115
116
116
117
120

7.2.1

Karakteristikat esenciale të PCR-it

120

7.2.2

Disenjoja e primerëve të PCR-it

122

7.2.3

ADN-polimeraza për PCR

124

7.3 Teknikat më ekzotike të PCR-it

125

7.3.1

PCR që si shabllon shfrytëzon ARNi

125

7.3.2

PCR i mbivendosur

126

7.3.3

PCR invers (i anasjelltë)

127

7.3.4

Akronimi RAPD dhe disa të tjerë

127

7.4 Procesimi i produkteve të PCR-it
7.5 Aplikimet e PCR-it
Harta konceptuale 7

Kapitulli 8

Seleksionimi, skrinimi dhe analiza e rekombinanteve Përmbledhja e kapitullit 8
8.1 Metodat e seleksionimit dhe skrinimit gjenetik

128
130
131

132
132
134

8.1.1

Përdorimi i substancave kromogjene

134

8.1.2

Inaktivizimi insertues

135

8.1.3

Komplementimi i mutacioneve të përkufizuara

137

8.1.4

Metoda të tjera për seleksionimin gjenetik

137

8.2 Ekzaminimi me hibridizim të acideve nukleike
8.2.1

Sondat e acideve nukleike

8.2.2

Ekzaminimi i bankave të kloneve

8.3 Shfrytëzimi i PCR në protokollet e skrinimit
8.4 Ekzaminimi imunologjik i gjeneve të klonuara

138
138
140
142
144

vii

viii

PËRMBAJTJA

8.5 Analiza e gjeneve të klonuara

144

8.5.1

Karakterizimi bazuar në translatimin e ARNi in vitro

144

8.5.2

Ndërtimi i hartës së restriksionit

146

8.5.3

Teknikat e blotimit (përthithjes)

147

8.5.4

Sekuencimi i ADN-së

149

Harta konceptuale 8

Kapitulli 9

Bioinformatika

Përmbledhja e kapitullit 9
9.1 Ç’është bioinformatika?
9.2 Roli i kompjuterit
9.3 Grupet e të dhënave biologjike

151
152
152
153
154
156

9.3.1

Krijimi dhe organizimi i informacionit

157

9.3.2

Bazat e të dhënave të acideve nukleike

157

9.3.3

Bazat e të dhënave të proteinave

160

9.4 Përdorimi i bioinformatikës si mjet

161

9.4.1

Ndikimi i intranetit dhe uebit

162

9.4.2

Mënjanimi i efektit “GIGO” - eksperimentet reale

163

9.4.3

Shmangia e test tubit - eksperimenti kompjuterik

164

9.4.4

Prezantimi i informacionit të bazës së të dhënave

164

Harta konceptuale 9

167

Pjesa III Zbatimi i inxhinierisë gjenetike

169

Kapitulli 10 Të kuptuarit e gjeneve, gjenomeve dhe
“omeve të tjera”

170

Përmbledhja e kapitullit 10
10.1 Analiza e strukturës dhe funksionit të gjenit

170

10.1.1 Një vështrim i hollësishëm i sekuencave

172

10.1.2 Gjetja e rajoneve të rëndësishme të gjeneve

172

10.1.3 Hulumtimi i ekspresionit të gjeneve

10.2 Nga gjenet te gjenomet
10.2.1 Ekspresioni i gjeneve në kontekst të një gjenomi

171

174
175
176

10.2.2 Analiza e gjenomeve

178

10.2.3 Hartëzimi i gjenomeve

180

10.3 Analiza e strukturës dhe funksionit të gjeneve

181

10.3.1 Teknologjia e sekuencimit

182

10.3.2 Projektet e gjenomit

183

10.4 Projekti i gjenomit human
10.4.1 I kujt është dhe sa gjene përmban gjenomi?

186
188

10.4.2 Hartat gjenetike dhe fizike të gjenomit human

188

10.4.3 Përftimi dhe aranzhimi i sekuencave

190

10.4.4 Prezantimi dhe hulumtimi i sekuencës

192

10.5 “Omat tjera”

193

10.5.1 Transkriptoma

194

10.5.2 Proteoma

195

10.5.3 Metabolomat dhe interaktomat

197

PËRMBAJTJA

10.6 Jeta në epokën pos-gjenomike
Harta konceptuale 10

201

Kapitulli 11 Inxhinieringu gjenetik dhe bioteknologjia

202

Përmbledhja e kapitullit 11
11.1 Prodhimi i proteinave

202

198

204

11.1.1 Proteinat native dhe të fuzionuara

204

11.1.2 Sistemet ekspresuese te tharmet

206

11.1.3 Sistemi ekspresues bakulovirus

207

11.1.4 Linjat e qelizave të gjitarëve

11.2 Inxhinieringu i proteinave
11.2.1 Dizajnimi logjik
11.2.2 Evolucioni i detajuar

11.3 Nga laboratori tek impianti prodhues

208
208
208
211
211

11.3.1 Planet e mëdha - industria bioteknologjike

212

11.3.2 Sistemet prodhuese

214

11.3.3 Konsiderimet e zgjerimit

215

11.3.4 Procesimi në rrjedhën e poshtme

215

11.4 Shembuj të aplikimit bioteknologjik të teknologjisë së
ADNr
11.4.1 Prodhimi i enzimave

216
216

11.4.2 Historiku i BST

218

11.4.3 Produktet për përdorim terapeutik në kujdesin shëndetësor të njerëzve

220

Harta konceptuale 11

Kapitulli 12 Aplikimet mjekësore dhe forenzike të manipulimit të gjeneve
Përmbledhja e kapitullit 12
12.1 Diagnostikimi dhe karakterizimi i gjendjeve mjekësore

225

226
226
227

12.1.1 Diagnostikimi i infeksionit

228

12.1.2 Mënyrat e trashëgimisë

228

12.1.3 Sëmundjet me bazë gjenetike

12.2 Tretmani duke përdorur teknologjinë e ADNr
– terapia gjenetike
12.2.1 Futja e transgjeneve te pacientët

230
238
239

12.2.2 Terapia gjenike për deficiencën e adenozinë deaminazës

241

12.2.3 Terapia gjenike për fibrozën cistike

242

12.2.4 Çfarë pritet nga terapia gjenike

12.3 Interferenca e ARN-së
– një zbulim i fundit me mundësi të mëdha

244
244

12.3.1 Çka është iARN

245

12.3.2 Shfrytëzimi i iARN si mjet për studimin e ekspresionit të gjeneve 12.3.3 iARN si terapi potenciale

245

12.4 Profilimi i ADN-së

247
248

12.4.1 Historia e “gjurmëve gjenetike të gishtërinjve”

248

12.4.2 Profilimi i ADN-së dhe drejtësia

250

12.4.3 Sekretet e zbuluara nga detektivët gjenetikë

252

Harta konceptuale 12

255

ix

x

PËRMBAJTJA

Kapitulli 13 Bimët dhe shtazët transgjenike

256

Përmbledhja e kapitullit 13
13.1 Bimët transgjenike

256
257

13.1.1 Pse bimët transgjenike?

258

13.1.2 Plazmidet Ti si vektorë për qeliza bimore

258

13.1.3 Krijimi i bimëve transgjenike

261

13.1.4 Vënia e teknologjisë në funksion

262

13.2 Shtazët transgjenike

269

13.2.1 Pse shtazët transgjenike?

270

13.2.2 Krijimi i shtazëve transgjenike

270

13.2.3 Aplikimet e teknologjisë së shtazëve transgjenike

271

Harta konceptuale 13

277

Kapitulli 14 Llojet e tjera të klonimit

278

Përmbledhja e kapitullit 14
14.1 Idetë dhe eksperimentet e para

278

14.1.1 Hapat e parë në drejtimi të klonimit
14.1.2 Totipotenca bërthamore

279
280
281

14.2 Bretkosat, thithëlopat dhe karotat
14.3 Delja e famshme – arritja e zbulimit të madh
14.4 Pas Dolly-t
Harta konceptuale 14

283

Kapitulli 15 Botë e re e guximshme apo ankth gjenetik?

291

15.1 A është shkenca neutrale në aspektin etik dhe moral?
15.2 Elementet e debatit etik

292

15.2.1 Roli i shkencëtarit
15.2.2 Roli i shoqërisë

285
287
289

291
294
294

15.3 A jeton përbindëshi i Frankenstein-it në kutinë e Pandorës?

295

Sugjerime për lexim të mëtejshëm
Përdorimi i uebit
Fjalori
Indeksi

297
299
303
327

Parathënie për botimin e tretë
Gjatë përgatitjes së botimit të dytë të këtij libri kam arritur në mendimin që, në gjenetikë, përparimet vazhdojnë të kenë një trend vazhdimisht në rritje, të cilat, kur shkruhet një tekst themelor për këtë lëndë, paraqesin vështirësi. Në vitet pas daljes së botimit të dytë, janë zhvilluar shumë aplikime të reja të teknologjisë së manipulimit të gjeneve, duke përfshirë një gamë gjithnjë e më të larmishme të disiplinave dhe aplikimeve. Nxitja për përgatitjen e botimit të tretë, siç ishte rasti me botimin pararendës, ishte të përqendrohem në aplikimet e teknologjisë dhe të anashkalohen parimet themelore të saj. Megjithatë, në përgatitjen fillestare, isha i bindur se një hyrje në teknikat themelore të lëndës duhet të mbetet fokusi kryesor i librit. Kështu, disa nga metodat origjinale të përdorura në manipulimin e gjeneve, janë ruajtur si shembuj të zhvillimit të teknologjisë, edhe pse disa prej tyre tani kanë përdorim më të vogël, ose edhe janë bërë të vjetruara. Nga këndvështrimi arsimor, kjo duhet të ndihmojë lexuesin të përballet me informacion më të përsosur nga kjo lëndë, pasi që zotërimi i mirë i parimeve themelore paraqet një pjesë të rëndësishme të të gjitha bazave të inxhinieringut gjenetik. Sërish, unë u jam shumë mirënjohës të gjithë atyre që më kanë dërguar komentet pozitive rreth botimit të dytë, dhe shpresoj që, edhe ky botim i ri do të vazhdojë të përmbush nevojën për literaturë bazë të kësaj lënde interesante. Në përpjekjen për të arritur një ekuilibër midis metodologjisë dhe aplikimeve të manipulimit gjenetik, unë kam ruajtur ndarjen e librit në tri pjesë. Pjesa I, merret me hyrjen në biologjinë bazë molekulare, Pjesa
II, merret me metodat e përdorura për manipulimin e gjeneve, dhe Pjesa
III, merret me aplikimet. Këto pjesë, nëse dëshirohet, mund të përdoren me tjetër renditje, varësisht nga niveli i njohurive të përdoruesit. Përveç një rishikimi të përgjithshëm të kapitujve të mbajtur nga botimi i dytë, ky botim ka disa ndryshime shtesë. Rëndësia e shfaqjes së bioinformatikës si një disiplinë e veçantë, paraqitet me një kapitull të ri, i cili i kushtohet kësaj teme. Për të ndihmuar studiuesin e inxhinieringut gjenetik, janë bërë edhe dy risi tjera. Kutitë e tekstit theksojnë disa aspekte të rëndësishme të temave, përmbledhjet e kapitujve, të cilat përfshijnë qëllimet dhe rezultatet e pritura, si dhe jepen po ashtu fjalët kyçe. Duke përfshirë edhe hartat konceptuale, unë shpresoj se këto shtesa do të ndihmojnë lexuesit për të kuptuar temat e diskutuara dhe do të shërbejnë si mjete të përshtatshme gjatë studimit. Duke përdorur përmbledhjet, fjalët kyçe, kutitë e tekstit dhe hartat konceptuale, studentët duhet të jetë në gjendje që të përshtatin studimet e tyre në harmoni me stilet individuale të të mësuarit që kanë. Unë shpresoj se ndryshimet reflektojnë një trajtim të balancuar të lëndës, dhe njëkohësisht ruajnë karakterin e librit, dhe duke u kufizuar nga zgjerimet e paarsyeshme, pavarësisht shtimit të vazhdueshëm të përmbajtjes që ky libër mbulon.

xii

PARATHËNIE PËR BOTIMIN E TRETË

Falënderimet e mia shkojnë për kolegët Peter Birch dhe John McLean për komentet e tyre mbi pjesët e ndryshme të dorëshkrimit, dhe gjithashtu për Don Pauell nga Wellcome Trust Sanger Institute për këshillat dhe komentet kritike rreth kapitullit 9. Ndihma e tyre ka bërë librin më të mirë dhe çfarëdo gabimi i fakteve apo i interpretimeve, natyrisht se mbetet në përgjegjësinë time. Falënderime të veçanta për Katrina Halliday dhe kolegët e saj në Cambridge University Press, dhe për Katie Greczylo nga Aptara, Inc., për këshillat e tyre dhe durimin e treguar, që ndihmuan arritjen e projektit në përfundimin e tij. Falënderimi im përfundimtar dhe më i madhi, si asnjëherë më parë, është për gruan time, Linda, dhe për Charlotte, Thomas, dhe Anna. Ata, sërish kanë vuajtur me mua gjatë shkrimit, dhe kanë bërë më shumë se që duhej. Unë ua kushtoj atyre këtë botim të ri, me falënderime mirënjohëse.
Desmond S. T. Nicholl
Paisley, 2007

Bazat e inxhinieringut gjenetik
Shqipërimi i botimit të tretë

Përmbledhja e kapitullit 1
Qëllimet
• Të definoj inxhinieringun gjenetik ashtu siç do të përshkruhet në këtë libër
• Të nxjerr në pah veçoritë bazë të inxhinieringut gjenetik
• Të përshkruaj shfaqjen e teknologjisë së manipulimit gjenetik
• Të nxjerr në pah strukturën e librit

Përmbledhja e kapitullit/rezultatet e pritura
Kur të keni përfunduar këtë kapitull do të keni njohuri për: • Fushëveprimin dhe natyrën e lëndës
• Hapat e nevojshëm për klonimin e një gjeni
• Shfaqjen dhe zhvillimin e hershëm të teknologjisë
• Elementet e diskutimeve etike rreth inxhinieringut gjenetik

Fjalët kyçe
Inxhiniering gjenetik, manipulim gjenetik, klonim i gjeneve, teknologji e ADN-së rekombinante, modifikim gjenetik, gjenetikë e re, gjenetikë moderne, agrikulturë molekulare, etikë gjenetike,
ADN-ligazë, enzimë e restriksionit, plazmid, elemente jashtëkromozomale, replikon, kuti teksti, objektiva, përmbledhja e kapitullit, rezultate të pritura, harta konceptuale.

Kapitulli 1

Hyrje
1.1 Ç’është inxhinieringu gjenetik?
Progresi në çdo disiplinë shkencore varet nga ekzistenca e teknikave dhe metodave të cilat zgjerojnë dhe përsosin më tej eksperimentet që mund të kryhen në një disiplinë. Kjo po dëshmohet qartë gjatë 35 viteve të fundit, me shfaqjen e inxhinieringut gjenetik. Kjo fushë ka përparuar me hapa të shpejtë deri në atë shkallë sa që tani në shumë laboratorë, izolimi i fragmenteve specifike të ADN-së nga gjenomi i një organizmi, determinimi i sekuencës së bazave si dhe vlerësimi i funksionit të saj janë bërë praktika të zakonshme. Sot, kjo teknologji përdoret shumë, duke përfshirë analizën e mostrave nga skenat e krimit
(në mjekësi ligjore), kontestet prindërore, diagnostikimin mjekësor, përpilimin e hartave dhe sekuencimin e gjenomit si dhe në industrinë bioteknologjike. Ajo që në teknologjinë e manipulimit të gjeneve shkakton habi të veçantë është se kjo teknikë nga shkencëtarët individualë është pranuar lehtësisht, pa pasur nevojë për pajisje të shumta apo resurse jashtë atyre që gjenden në një laborator kërkimor me përkrahje të mjaftueshme. Megjithëse në vitet e fundit teknologjia ka arritur në një shkallë të lartë zhvillimore, siç dëshmojnë projektet për sekuencimin e gjenomit të njeriut, kjo prapë se prapë është e arritshme në një formë ose tjetër pothuajse nga i tërë komuniteti i bioshkencëtarëve.
Termi inxhiniering gjenetik shpesh merret si shumë emotiv ose edhe i parëndësishëm, por ai ndoshta paraqet emërtimin që pothuajse shumë njerëz e njohin. Megjithatë, ka disa terma që mund të përdoren për të përshkruar këtë teknologji, si janë: manipulim i gjeneve, klonim i gjeneve, teknologjia e ADN-së rekombinante, modifikimi gjenetik dhe gjenetika e re (moderne). Po ashtu, në vendet ku praktikohet inxhinieringu gjenetik, ka përkufizime ligjore të cilat përdoren në kuadër të administrimit të mekanizmave rregullatorë.
Meqenëse në inxhinieringun gjenetik përdoren teknika të llojllojshme dhe komplekse, parimet bazë të manipulimit gjenetik janë mjaft të thjeshta. Parakushti mbi të cilin ngrihet teknologjia e inxhinieringut gjenetik është që, informata gjenetike, e cila kodohet nga ADN-ja dhe renditet në formë të gjeneve, paraqet burimin i cili mund të manipulohet në mënyra të ndryshme për të arritur qëllime të caktuara si në

Për përshkrimin e teknologjive të cilat përdoren në manipulimin e gjeneve mund të përdoren disa terma. Materiali gjenetik ofron një burim të pasur të informacionit të koduar në formë të sekuancave të bazave në ADN.

4

HYRJE

Fig. 1.1 Katër hapat në eksperimentin e klonimit të gjenit.
Termi ‘klon’ buron nga kolonitë e qelizave identike të nikoqirit të prodhuara gjatë amplifikimit të fragmenteve të klonuara. Klonimi i gjeneve nganjëherë emërtohet si
‘klonim molekular’, për ta dalluar procesin nga klonimi i organizmave të tërë.

Gjenerimi i fragmenteve të ADN-së

Lidhja me molekulën bartëse ose vektorin

Futja për amplifikim në qelizën nikoqire

Përzgjedhja e sekuencave të dëshiruara

shkencë ashtu dhe në mjekësi. Manipulimi gjenetik është i dobishëm për shumë fusha, duke përfshirë:






Klonimi i gjeneve mundëson veçimin dhe identifikimin e gjeneve individuale.

Përveç sfidave teknike dhe shkencore, gjenetika moderne ngrenë edhe shumë çështje morale dhe etike.

Kërkimet bazë mbi strukturën dhe funksionin e gjeneve
Prodhimin e proteinave të dobishme me metoda bashkëkohore
Gjenerimin e bimëve dhe shtazëve transgjenike
Diagnostikimin dhe trajtimin mjekësor
Analizën e gjenomit përmes sekuencimit të ADN-së

Në kapitujt pasues do të fokusohemi në disa nga rrugët përmes të cilave manipulimi gjenetik ka kontribuar në këto fusha.
Qëllimi kryesor i manipulimit gjenetik është aftësia për të izoluar nga gjenomi një sekuencë të vetme të ADN-së. Kjo është esenca e klonimit të gjeneve dhe mund të konsiderohet si seri prej katër hapave (Fig. 1.1). Kompletimi i suksesshëm i këtyre hapave specialistin e inxhinieringut gjenetik e furnizon me sekuenca specifike të ADN-së, të cilat mund të shfrytëzohen pastaj për qëllime të ndryshme. Një analogji praktike është nëse e konsiderojmë klonimin e gjeneve si një formë të agrikulturës molekulare, duke mundësuar prodhimin e sasive të mëdha (në inxhinieringun gjenetik kjo nënkupton me njësi mikrogramë ose miligramë) të sekuencave të veçanta të ADN-së. Edhe në epokën e projekteve të sekuencimit në shkallë të lartë, aftësia për të izoluar një sekuencë të veçantë të gjenit, ende është një aspekt i rëndësishëm në manipulimin e gjeneve, i cili praktikohet çdo ditë në laboratorët kërkimore anekënd botës.
Një aspekt i gjenetikës moderne ka ngritur debat rreth zbatimit të mundshëm të saj. Termi etikë gjenetike është futur në fjalorin e përditshëm për të përshkruar problemet etike që dalin nga gjenetika moderne, që janë të shumta dhe komplekse, meqë teknologjia e inxhinieringut gjenetik gjithnjë përsoset. Përdorimi i bimëve dhe shtazëve transgjenike, hulumtimet në gjenomin human, terapia gjenike dhe tema të tjera, janë shqetësim jo vetëm për shkencëtarët, por edhe për popullatën e gjerë. Zhvillimet e fundit në fushën e ushqimeve gjenetikisht të modifikuara, kanë provokuar publikun që të reagoj kundër teknologjisë. Zhvillimet tjera në klonimin e organizmave dhe në fushat, si fertilizimi in vitro

HYRJE

1900
1910

GJENETIKA MENDELIANE OSE KLASIKE

Fig. 1.2 Historia e gjenetikës që nga viti 1900. Sipërfaqet e hijezuara përfaqësojnë periudhat e zhvillimeve të mëdha në secilën degë të disiplinës.

Hartëzimi gjenetik

1920
1930

Demonstrimi i transformimit

1940
1950

GJENETIKA MIKROBIALE
Gjenetika molekulare

1960
1970
1980
1990
2000
2010

MANIPULIMI GJENETIK
Zhvillimi i teknikave
Zbatimet
Sekuenca e gjenomit të njeriut
Epoka post-gjenomike

dhe ksenotransplantimi, hapin çështje të tjera. Megjithëse klonimi i organizmave nuk është vetëm pjesë e teknologjisë së manipulimit të gjeneve, disa aspekte do të trajtohen më vonë, meqë paraqesin një fushë me shqetësimet më të mëdha, dhe në kuptimin e vet më të gjerë, klonimi mund të konsiderohet si inxhiniering gjenetik. Veç kësaj, fusha e hulumtimeve shkencore në qelizat amë dhe përfitimet potenciale terapeutike që mund t’i sjellin këto hulumtime, ngrenë shqetësime të tjera, të cilat janë si pjesë e përparimit të përgjithshëm të teknologjisë gjenetike.
Duke marrë parasysh të gjitha kostot dhe përfitimet potenciale, mbetet të shihet nëse mund ta shfrytëzojmë inxhinieringun gjenetik në dobinë e përgjithshme të njerëzimit dhe të shmangim keqpërdorimin, i cili shpesh përcjell arritjet shkencore.

1.2 Themelimi
Megjithëse teknikat e shfrytëzuara për manipulimin e gjeneve janë relativisht të reja, duhet përmendur se zhvillimi i tyre ka qenë i varur nga njohuritë dhe përvoja e fituar nga gjeneticistët mikrobiologë. Konsiderohet se zhvillimi i gjenetikës ka kaluar nëpër tri epoka kryesore
(Fig. 1.2). Shkenca e gjenetikës filloi me rizbulimin punës së Gregor
Mendelit në fillimin e shekullit të kaluar, dhe gati për 40 vite të tjera, janë ndriçuar parimet e trashëgimisë dhe të hartave gjenetike. Gjenetika mikrobiale ka fillet e saj kah mesi i viteve 1940, kur edhe ishte vërtetuar karakteri i ADN-së si material gjenetik. Gjatë kësaj periudhe janë bërë zhvillime të mëdha në të kuptuarit e mekanizmave të transferimit të gjeneve ndërmjet baktereve, dhe janë grumbulluar njohuri të gjera, nga të cilat do të buronin zhvillimet e mëvonshme.

Gregor Mendeli konsiderohet zakonisht si “babai” i gjenetikës.

5

6

HYRJE

Spiralja dyfishe e Watson-it dhe
Crick-ut ndoshta është molekula më e “˝famshme” dhe e pranuar më së lehti në botë.

Zbulimi i strukturës së ADN-së nga James Watson dhe Francis Crick në vitin 1953, nxiti zhvillimin e gjenetikës në nivel molekular, dhe vitet e mëpastajshme, pasi që ishin përkufizuar tiparet themelore të gjenit dhe ekspresionit të tij, paraqesin periudhën e ekscitimit dhe të aktivitetit intensiv. Kjo punë arriti kulmin e saj me vënien e bazës së plotë të kodit gjenetik në vitin 1966 – periudhë nga e cila filloi lindja e gjenetikës moderne.

1.3 Hapat e parë

Kah fundi i viteve 1960, shumica e kushteve të domosdoshme për lindjen e teknologjisë së gjeneve, ishin të plotësuara.

Çështja kyçe në klonimin e gjeneve është që të sigurohemi se sekuenca target (të cakut, shënjestër) replikikohet në një qelizë të përshtatëshme nikoqire.

Në fundin e viteve 1960 zotëronte një lloj zhgënjimi në mesin e shkencëtarëve që punonin në fushën e biologjisë molekulare. Kërkimet shkencore janë zhvilluar deri në atë shkallë ku progresi ka qenë i penguar nga përmbajtja teknike, meqë eksperimentet e mirëfillta që kishin ndihmuar deshifrimin e kodit gjenetik nuk kanë mund të zgjeroheshin në studimin e detajeve të mëtejshme të gjenit. Megjithatë, disa zhvillime ofruan stimulimin e domosdoshëm që, manipulimi i gjeneve të bëhej një realitet. Në vitin 1967 është izoluar enzima e quajtur ADN-ligaza. Kjo enzimë mund të lidh së bashku dy vargjet e ADN-së, që është një parakusht për konstruktimin e molekulave rekombinante, dhe mund të konsiderohet si një lloj “ngjitësi molekular”. Pas këtij zbulimi, në vitin 1970, kishte ndodhur izolimi i enzimës së parë të restriksionit, që paraqet një gur themelor në zhvillimin e inxhinieringut gjenetik. Enzimat e restriksionit në të vërtetë janë si “gërshërë molekulare” të cilat presin
ADN-në në sekuenca të përkufizuara në mënyrë të saktë. Enzimat e tilla mund të shfrytëzohen për të përftuar fragmente të ADN-së që janë të përshtatshme për t’u bashkuar me fragmente të tjera. Kështu që nga viti
1970, në dispozicion ishin mjetet bazë, të domosdoshme për konstruktimin e ADN-së rekombinante.
Molekulat e para të ADN-së rekombinante janë krijuar në Stanford
University, në vitin 1972, duke shfrytëzuar vetitë zbërthyese të enzimave të restriksionit (gërshërëve) dhe aftësinë e ADN-ligazës (ngjitësit) për t’i lidhur së bashku vargjet e ADN-së së. Shkencëtarët tani kishin mundësinë e bashkimit të molekulave të ADN-së së bashku dhe mund të lidhnin ADN-në e një organizmi me atë të një organizmi krejtësisht të ndryshëm. Pastaj, në vitin 1973, teknologjia e rekombinimit ka avancuar duke lidhur fragmentet e ADN-së me plazmidin pSC101, i cili është një element jashtëkromozomal të izoluar nga bakteri Escherichia coli. Këto molekula rekombinante vepronin si replikone; ashtu që ato mund të shumëzoheshin kur futeshin në qelizat E. coli. Në këtë mënyrë, duke krijuar in vitro molekula rekombinante, dhe duke i vendosur ato në qelizën bakterore, ku ato shumëzoheshin in vivo, nga kolonitë e baktereve që kanë formuar klone (kolonitë e formuara nga një qelizë e vetme, në të cilat qelizat janë identike) kur janë kultivuar në pjatat me medium të agarit, mund të izoloheshin fragmentet specifike të ADN-së.
Ky zhvillim shënoi lindjen e teknologjisë e cila njihet si klonim i gjeneve (Fig. 1.3).
Zbulimet e viteve 1972 dhe 73 nxitën – atë që ndoshta paraqet revolucionin më të madh shkencor – gjenetikën e re (moderne). Shfrytëzimi i teknologjisë së re u përhap shumë shpejt dhe, në këto rrethana, mbi-

HYRJE
(b)

(a)

Fragmentet e ADN-së

Lidhja me vektorin

(c)

Futja në qelizën nikoqire

Rritja e kloneve

Fig. 1.3 Klonimi i fragmenteve të ADN-së. (a) Izolimi i ADN-së burimore dhe fragmentimi në pjesë të madhësisë së përshtatshme. (b) Pastaj, fragmentet lidhen me një molekulë bartëse ose vektor, për të prodhuar molekula rekombinante të ADN-së. Këtu paraqitet një vektor plazmid. (c) Në fund, molekulat rekombinante të ADN-së futen në qelizën nikoqire (në këtë rast, në qelizën bakteriale), për t’u shumëzuar si klone.

zotëroi ndjenja e ngutjes dhe e ekscitimit. Kjo u zbeh me të kuptuarit që teknologjia e re mund të jep rritje të organizmave potencialisht të dëmshëm, duke shfaqur tipare të padëshirueshme. Kështu, komuniteti i biologëve ndërmori masat për rregullimin e shfrytëzimit të teknologjisë për manipulim gjenetik dhe ky progres është kufizuar në fusha të diskutueshme, derisa të sigurohen më shumë njohuri lidhur me pasojat e mundshme të daljes ose ikjes së organizmave (nga pakujdesia e shkencëtarëve) që përmbajnë ADN rekombinante. Megjithatë, zhvillimi i organizmave gjenetikisht të modifikuar (GMOs), sidomos i bimëve drithërore, ka rihapur një debat rreth sigurisë së këtyre organizmave dhe pasojave të lirimit të GMOs në mjedis. Për më tepër, shumë dobi të mundshme nga manipulimi i gjeneve për mjekësinë, gjenetikën dhe biologjinë qelizore, ngrenë çështje etike që nuk kanë përgjigje të lehta. Disa nga këto çështje do të trajtohen në këtë libër më vonë.

1.4 Çfarë është përmbajtja e librit?
Gjatë përgatitjes së botimit të tretë të këtij libri është ruajtur organizimi i përgjithshëm i botimit të dytë. Përmbajtja është freskuar që të reflektoj sa më mirë zbatimet e tanishme të teknologjisë së ADN-së dhe gjenetikës si dhe në shumicën e kapitujve, janë shtuar disa paragrafë.
Megjithatë, është ruajtur lënda e pjesëve: hyrje në biologji molekulare, puna me acidet nukleike dhe metodologjia bazë për manipulimin e gjeneve. Shpresoj që ky botim do të vazhdon të shërbej si prezantim

Zhvillimi dhe shfrytëzimi i organizmave gjenetikisht të modifikuar (GMOs) ngrenë disa çështje të vështira etike, e të cilat nuk hasen në fusha të tjera, të tilla, siç është klonimi i gjeneve.

7

8

HYRJE

teknik për këtë lëndë mësimore, si dhe për kuptimin shumë më të gjerë të zbatimit të një morie teknologjish mjaftë nxitëse.
Libri ndahet në tri pjesë.
Pjesa I (Bazat e inxhinieringut gjenetik; kapitujt 2–4) jep bazat e lëndës dhe të teknikave që mbështesin shkencën. Kapitulli 2 (Hyrje në biologji molekulare) dhe kapitulli 3 (Puna me acide nukleike) ofrojnë një pasqyrë të njohurive mbi ADN-në dhe teknikat që shfrytëzohen kur punojmë me
ADN-në. Kapitulli 4 (Resurset themelore në inxhinieringut gjenetik) përqendrohet në enzimat e nevojshme për manipulimin e gjeneve.
Pjesa II (Metodologjia e manipulimit të gjeneve; kapitujt 5–9) paraqet në vija të përgjithshme teknikat dhe strategjitë e nevojshme për klonim dhe identifikimin e gjeneve. Kapitulli 5 (Qelizat nikoqire dhe vektorët) dhe kapitulli 6 (Strategjitë e klonimit) përshkruajnë sistemet dhe protokollet e ndryshme që zbatohen për klonimin e ADN-së. Kapitulli 7 shqyrton reaksionin zinxhiror të polimerazës, që tani paraqet pjesën kryesore të biologjisë molekulare moderne. Kapitulli 8 (Seleksionimi, ekzaminimi dhe analiza e rekombinantëve) sqaron se si sekuencat e veçanta të ADNsë mund të seleksionohen nga koleksioni i fragmenteve të klonuara.
Kapitulli 9 (Bioinformatika) është kapitull i ri, i cili është shtuar për trajtimin e shfaqjes së kësaj teme.
Pjesa III (Inxhinieringu gjenetik në praktikë; kapitujt 10–15) merret me zbatimin e manipulimit të gjeneve dhe me teknologjinë përcjellëse.
Kapitujt përfshijnë: Të kuptuarit e gjeneve, gjenomeve dhe “oma-ve tjera” (kapitulli 10), Inxhinieringu gjenetik dhe bioteknologjia (kapitulli 11), Aplikimet e manipulimit të gjeneve në mjekësi dhe forenzikë (kapitulli 12), dhe Bimët dhe shtazët transgjenike (kapitulli 13). Klonimi i organizmave është ekzaminuar në kapitullin 14 (Tipi tjetër i klonimit) dhe gjykimet morale dhe etike të inxhinieringut gjenetik janë marrë në konsiderim në kapitullin 15
(Trimërimi i botës së re apo ankthi gjenetik?).

Në çdo kapitull jepen disa udhëzues për studimin e lëndës, të cilat ndihmojnë studentin në shfrytëzimin më produktiv të librit.

Në botimin e tretë, është zgjeruar intervali i karakteristikave që do të shfrytëzohen si ndihmesë për të studiuar kur libri shfrytëzohet për të mbështetur një kurs të veçantë akademik. Në këtë botim janë shtuar edhe kuti teksti, të shpërndara nëpër kapituj. Tekstet e kutive theksojnë pikat kyçe që hasen nëpër tekst dhe mund të shfrytëzohen për përsëritjen e shpejtë të përmbajtjes. Në fillim të çdo kapitulli janë dhënë qëllimet e kapitullit, më pas me përmbledhja e kapitullit në formë të rezultateve të pritura. Këto janë shkruar në mënyrë të përgjithshme, prandaj, mësimdhënësi ato mund t’i modifikoj për nivelin e detajit që kërkohet. Po ashtu, për referencë, në secilin kapitull janë dhënë fjalët kyçe. Sikurse në botimin e parë e të dytë, edhe në këtë botim, në fund të kapitullit jepet harta konceptuale, që mbulon pikat kryesore të kapitullit. Hartimi i konceptit është një metodë që mund të shfrytëzohet për strukturimin e informacionit dhe ajo ofron një lidhje ndërmjet temave të ndryshme. Hartat e dhëna të konceptit paraqesin përmbledhje esenciale të kapitujve dhe mund të kontrollohen para ose pas leximit të kapitullit. Shpresoj se këto ‘mjete’ ndihmëse do të jenë

HYRJE

shtesa të dobishme të librit për studentët që ndjekin lëndën inxhinieringut gjenetik.
Sugjerimet për lexim shtesë janë dhënë në fund të librit, së bashku me këshillat për shfrytëzim të internetit dhe uebit. Në libër nuk jepet referenca për literaturë primare (hulumtimet shkencore), meqë këto mund t’i gjeni në librat dhe artikujt shkencorë të përmendura në njësinë e leximit shtesë si dhe duke kërkuar bazën e të dhënave të literaturës.
Shumë revista shkencore tani lejojnë qasje online. Po ashtu është dhënë fjalori i termave dhe ky mund të jetë veçanërisht i dobishëm për lexuesit që nuk njohin mirë terminologjinë e cila përdoret në biologjinë molekulare. 9

Enzimat e restriksionit siç janë

Enzimat që shërben për mund të përdoren për

ADN-ligaza

duke shfrytëzuar

Prerjen, modifikimin dhe ngjitjen e molekulave të ADN-së

e cila përfshin

Teknologji themelore është një

Çështje etike dhe ligjore

mirëpo ngrenë disa

Mjekësi

Bioteknologji

Shkencë

kanë zbatim në

Më 1972, në
Stanford
University

dhe është demostruar së pari

Gjenetika mikrobiale dhe molekulare

dhe ka lindur nga

Klonimi i gjeneve
Teknologjia për rekombinim të ADN-së;
Klonimi molekular

po ashtu njihet me termat si

Harta konceptuale 1

Seleksionimin e sekuencave të dëshiruara

Futjen në një qelizë nikoqire

Lidhjen me një vektor ose molekulë bartëse

Gjenerimin e fragmenteve të ADN-së

kërkon katër hapa bazë

Inxhinieringu gjenetik Pjesa I
Bazat e inxhinieringut gjenetik
Kapitulli 2 Hyrje në biologjinë molekulare
Kapitulli 3 Puna me acidet nukleike
Kapitulli 4 Mjetet e punës

12
32
50

Përmbledhja e kapitullit 2
Qëllimet
• Të ilustroj se si organizohen sistemet e gjalla në nivel gjenetik
• Të përshkruaj strukturën dhe funksionin e ADN-së dhe ARN-së
• Të ncjerr në pah organizimin e gjeneve dhe gjenomeve
• Të përshkruaj proceset të cilat zhvillohen gjatë ekspresionit të gjeneve dhe rregullimin e tij

Përmbledhje e kapitullit/rezultatet e pritura
Kur të keni përfunduar këtë kapitull do të keni njohuri për: • rganizimin e sistemeve të gjalla dhe konceptin për shfaqjen e
O
tipareve
• Përbërjen kimike të sistemeve të gjalla
• Kodin gjenetik dhe rrjedhjen e informacionit gjenetik
• Strukturën e ADN-së dhe ARN-së
• Transkriptimin dhe translatimin
• Rregullimin e ekspresionit të gjeneve
• Organizimin e gjenomit
• Transkriptomën dhe proteomën

Fjalët kyçe
Strukturë, funksion, tipare, lidhje kovalente, atom, molekulë, makromolekulë, lipide, karbohidrate, proteinë, acid nukleik, sintezë dehidruese, hidrolizë, membranë qelizore, membranë plazmatike, mur qelizor, material gjenetik, prokariot, eukariot, bërthamë, enzimë, heteropolimer, kodon, kërkesë minimale koduese, kod gjenetik, redundancë, degjenerim i bazës së tretë në një numër të kodoneve
(wobble), ARNi, transkriptim, translatim, dogma qendrore, replikim, transkriptazë e kundërt, mutacion, nukleotid, polinukleotid, antiparalele, purina, pirimidina, spirale (heliks) e dyfishtë, ARNr,
ARNt, ribozome, gjen, kromozom, lokus, çift homolog, alel, varg kodues, promotor, njësi e transkriptimit, operon, operator, policistronik, cistron, intron, ekzon, përpunim i ARN-së, ARN-polimerazë, antikodon, rregullim adaptiv, diferencim, rregullim gjatë zhvillimit embrional, gjene shtëpiake (housekeeping), gjene konstitutive, katabolik, inducibil, proteinë represore, gjenom, vlera-C, paradoks i vlerës-C, përsëritje e kthyeshme, palindromë, ADN me palosje reversibile, sekuencë përsëritëse, sekuencë e papërsëritshme (sekuencë me kopje të vetme), familje e gjeneve të shumëfishta, transkriptomë, proteomë. Përmbledhja e kapitullit 3
Qëllimet
• Të prezantoj kushtet e punës me acide nukleike
• Të ilustroj një numër teknikash për izolimin, administrimin dhe procesimin e acideve nukleike
• Të përshkruaj parimet e hibridizimit të acideve nukleike, xhel elektroforezës dhe sekuencimit të ADN-së

Përmbledhje e kapitullit/rezultatet e pritura
Kur të keni përfunduar këtë kapitull do të keni njohuri për: • Nevojat themelore laboratorike për manipulim gjenetik
• Metodat që shfrytëzohen për izolimin e acideve nukleike
• Administrimin dhe kuantifikimin e ADN-së dhe ARN-së
• Markimin e acideve nukleike
• Ndarjen e acideve nukleike me anë të xhel elektroforezës
• Parimet e sekuencimit të ADN-së
• Metodat e sekuencimit të ADN-së
• Kërkesat për sekuencimin e ADN-së në shkallë të gjerë

Fjalët kyçe
Kontroll fizik, kontroll biologjik, deproteinizim, ribonukleazë, kromatografi e afinitet, centrifugim sipas gradientit, mikrogram, nanogram, pikogram, etidium bromid, precipitim, izopropanol, etanol, markim radioaktiv, numërues i scintilimeve, sondë radioaktive, aktivitet specifik, markim fundor, polinukleotid kinazë, translatim me çarje, ADN-polimeraza I, DNaza I, zgjatje e primerit, primer oligonukleotid, fragmenti Klenow, hibridizim i acidit nukleik, autoradiograf, xhel elektroforezë, polianjonik, agarozë, poliakrilamid, SAGE,
PAGE, sekuencim i ADN-së, përpilim i hartës së restriksionit, fragmente të mbivendosura, strategji e sekuencimit renditës, sekuencim gjithëpërfshirës (shotgun sequencing), dideoksinukleozid trefosfatet.

Përmbledhja e kapitullit 4
Qëllimet
• Të nxjerr në pah një numër të madh të enzimave që përdoren në manipulimin gjenetik
• ë përshkruaj mënyrën e veprimit dhe përdorimin e enzimave
T
të restriksionit të tipit II
• ë përshkruaj mënyrën e veprimit dhe përdorimin e një sërë
T
enzimash që modifikojnë ADN-në
• ë përshkruaj mënyrën e veprimit dhe përdorimin
T
e ADN-ligazës

Përmbledhje e kapitullit/rezultatet e pritura
Kur të keni përfunduar këtë kapitull do të keni njohuri për: • rupet e ndryshme të enzimave që përdoren në manipulimin
G
e gjeneve
• ipin II të endonukleazave të restriksonit
T
• dërtimin e hartës së restriksionit
N
• ndonukleazat, ekzonukleazat, polimerazat dhe enzimat e
E
modifikimit të skajeve
• ranskriptazën e kundërt (reverse)
T
• arimet e sekuencimit të ADN-së
P
• ADN-ligazën

Fjalët kyçe
Enzimë, enzimë e restriksionit, sistem i restriksionit-modifikimit, metilim, sekuencë njohëse, nukleazë, endonukleazë, Escherichia coli,
Bacillus amyloliquefaciens, skaje të rrafshëta, skaje ngjitëse, ndërtimi i hartave të restriksionit, enzimat e modifikimit të ADN-së ekzonukleazë, Bal 31, ekzonkleazë III, deoksiribonukleazë I, nukleazë-S1, ribonukleazë, ADN-polimerazë I, fragmenti Klenow, transkriptazë e kundërt, ADN komplementare, fosfatazë alkaline, polinukleotid kinazë, transferazë terminale, ADN-ligazë, reaksion zinxhiror i polimerazës.

Përmbledhja e kapitullit 5
Qëllimet
• ë nxjerr në pah tipat e qelizave nikoqire të cilat përdoren
T
në manipulimin e gjeneve
• ë përshkruaj vetitë e vektorëve plazmidë dhe bakteriofagë
T
• ë përshkruaj vektorët për përdorim në nikoqirët eukariotë
T
• ë nxjerr në pah metodat e ndryshme në dispozicion për ta
T
futur ADN-në rekombinante në qelizat nikoqire

Përmbledhje e kapitullit/rezultatet e pritura
Kur të keni përfunduar këtë kapitull do të keni njohuri për: • ikoqirët dhe vektorët e nevojshëm për klonimin e gjeneve n • Vektorët me bazë plazmide për përdorim te nikoqirët prokariotë • Vektorët e bazuar në bakteriofagë
• Vektorët për përdorim në qelizat nikoqire eukariote
• Kromozomet artificiale
• Paketimin in vitro të ADN-së rekombinante
• Metodat e mikroinjektimit dhe biolistike të transferit të ADN-së

Fjalët kyçe
ADN rekombinante, klonim i gjeneve, transgjenik, vektor, nikoqir, nikoqir primar, prokariot, nukleoid, vektor dydrejtimësh (shuttle vector), bërthamë, organele, zanafillë e replikimit, marker selektues, plazmid, konjugativ, jo-konjugativ, numër i kopjeve, i rreptë, i relaksuar, derivat i delecionit, ampicilinë, tetraciklinë, inaktivizim insertues, polilinker, sait i klonimit të shumëfishtë, librari gjenomike, bakteriofag, kapsidë, virulent, jovirulent, litik, lizogjenik, saiti cos, absorbim, shumëllojshmëri e infeksionit, profag, paketim, fushë bakterore, pllakë, njësitë pllakë-formuese, formë replikuese, vektor insertues, vektor zëvendësues, fragment mbyllës, mbyllës i shumëfishtë, paketimi in vitro, kozmid, fagemid, plazmid epizomal i tharmeve, plazmid integrues i tharmeve, plazmid replikues i tharmeve, plazmid centromer i tharmeve, kromozom artificial, YACs,
BACs, transformim, transfeksion, transformim i rritjes, kompetent, transformant, konkatemer, ekstrakt paketues, protoplast, elektroporim, mikroinjektim, biolostikë, mikroplumb, makroplumb.

Përmbledhja e kapitullit 6
Qëllimet
• ë nxjerr në pah strategjitë e shumta që mund të përdoren
T
për klonimin e një sekuence të ADN-së
• Të përshkruaj bazën logjike dhe metodologjinë e përdorur në klonimin e ADNk, të sintetizuar nga ARNi
• Të përshkruaj bazën logjike dhe metodologjinë e përdorur për klonim nga ADN-ja gjenomike
• Të tregoj disa aspekte të strategjive të avancuara të klonimit
• Të përshkruaj shfrytëzimin e kromozomeve artificiale për klonim të fragmenteve të mëdha të ADN-së

Përmbledhje e kapitullit/rezultatet e pritura
Kur të keni përfunduar këtë kapitull do të keni njohuri për: • Mënyrat e mundshme për klonimin e ADNk dhe të ADN-së gjenomike • Metodat që shfrytëzohen për përgatitjen e ADNk
• Klonimin e ADNk në vektorët plazmidë dhe bakteriofagë
• Shfrytëzimin e linkerëve, adaptuesëve dhe mbetjeve homopolimere
• Përgatitjen e fragmenteve të ADN-së gjenomike për klonim
• Konstruktimin dhe amplifikimin e librarisë gjenomike
• Ekspresionin e molekulave të klonuara të ADN-së
• Shfrytëzimin e vektorëve kromozome artificiale për klonim të fragmenteve të mëdha të ADN-së

Fjalët kyçe
Gjenerim, lidhje, shumim, seleksionim, reaksion zinxhiror i polimerazës, ARN informativ, ADN gjenomik, transkriptomë, gjene shtëpiake, ekspresion i gjeneve specifike për inde të caktuara, proteomë, gjenom, diversitet i ARNi, klasë abundante, ADN komplementare,
ADN kopje, ADNk, lidhje e skajeve të rrafshëta, molekulë linkere, mbetje homopolimere, konkatemer, rekombinant bimolekular, adaptues, anilim, ngjitje, gjen, bankë e kloneve, librari e kloneve, bankë gjenomike, prerje mekanike, fragmentim i rastësishëm, digjestion i pjesshëm me enzima të restriksionit, bankë primare, amplifikim, ndezje (fillim), promotor, promotor i fuqishëm, promotor i dobët, sekuencë koncenzuese, kuti Pribnow, kuti TATA, kuti Hognes, kuti CAAT, induktues, represues, BACs, YACs, kromozom artificial.

Përmbledhja e kapitullit 7
Qëllimet
• Nxjerrja në pah e parimeve të PCR-it
• Përshkrimi i metodologjisë për procesin PCR
• lustrimi i varianteve të ndryshme të PCR-it
I
• xjerrja në pah e aplikimeve të PCR-it
N

Përmbledhje e kapitullit/rezultatet e pritura
Kur të keni përfunduar këtë kapitull do të keni njohuri për:
• Historinë dhe rëndësinë e PCR-it
• Parimet bazë të PCR-it
• Dizajnimin e primerëve (filluesëve) të PCR-it
• ADN-polimerazat për PCR
• Parimet e protokollit standard të PCR-it për amplifikimin e
ADN-së
• PCR-in duke përdorur mostrat e ARNil-së
• PCR-in e mbivendosur, invers, RAPD dhe variantet e tjera
• Procesimin e produkteve të PCR-it

Fjalët kyçe
Reaksion zinxhiror i polimerazës (PCR), oligonukleotid, ADN shabllon, ADN-polimerazë, ADN dupleks, shkrirje e dupleksit, primer
(fillues), termostabil, Thermus aquaticus, Taq polimeraza, denatyrim, anilim, ciklues termal, kontaminantët, procedura të kontrollit të kualitetit, aplikimet mjekësore, aplikimet forenzike, dizajnim i primerit, sekuencë, degjenerim i kodit, pozicion wobble, inozinë, gjatësi e primerit, temperaturë e shkrirjes (Tm), sekuencë unike, termostabile, procesim i Taq polimerazës rekombinante, procesivitet, përpikëri, shkalla e sintezës, gjysmë-jetë, PCR me transkriptim të kundërt (RTPCR), RT-PCR konkurrent, PCR i mbivendosur, primerë të jashtëm, primerë të brendshëm (mbivendosur), PCR invers, PCR i ADN-së polimorfike me amplifikim të rastësishëm (RAPD-PCR), PCR i filluar në mënyrë arbitrare (AP-PCR), amplikon.

Përmbledhja e kapitullit 8
Qëllimet
• ërkufizimi i termave seleksionim dhe skrinim duke
P
iu referuar analizave të kloneve
• Përshkrimi i një sërë metodash të seleksionimit dhe skrinimit gjenetik • Ilustrimi i përdorimit të sondave të acideve nukleike në ekzaminimin e bankave të kloneve
• Nxjerrja në pah e teknikave që përdoren për analizën e fragmenteve të klonuara të ADN-së

Përmbledhje e kapitullit/rezultatet e pritura
Kur të keni përfunduar këtë kapitull do të keni njohuri për:
• Përkufizimin e termave seleksionim dhe ekzaminim
• Teknikat për selektimin e kloneve që bartin insertet e ADN-së
• Disa metoda që janë në dispozicion për ekzaminimin e bankave të kloneve
• Përdorimin e substrateve kromogjene në teknikat e skrinimit
• Ekzaminimin duke shfrytëzuar hibridizimin e acideve nukleike
• Shfrytëzimin e PCR në procedurat e skrinimit
• Ekzaminimin imunologjik për gjenet e ekspresuara
• Analizën e fragmenteve të klonuara të ADN-së duke shfrytëzuar metodat e hibridizimit të ARNi
• Teknikat e blotimit – Southern, Northern dhe Western blotet
• Sekuencimin e ADN-së për analizë të kloneve

Fjalët kyçe
Seleksionim, ekzaminim, automatizim, pllakë mikrotitruese, antibiotik, pBR322, ampicilinë, tetraciklinë, substrat kromogjen,
X-gal, β-galaktozidazë, IPTG, gjen lacZ, α-peptid, inaktivizim insertues, morfologji e pllakës, gjen λ cI, represor cI, komplementim, mutant, auksotrof, hibridizim, sondë, homologji, homolog, heterolog, ekzaminimi plus/minus, ecja nëpër kromozom, kërcimi nëpër kromozom, in silico, lidhje jospecifike, reaksioni zinxhiror i polimerazës, ekzaminim kombinatorial, ekzaminim imunologjik, antigjen, antitrup poliklonal, antitrup monoklonal, translatim me mbajtje të hibridit, translatim me lirim të hibridit, SDS-poliakrilamid xhel elektroforeza, harta e restriksionit, Southern blot, Northern blot, blotim pikësor, blotim me çarje, Western blot, sekuencim i ADN-së.

152

Përmbledhja e kapitullit 9
Qëllimet
• efinimi dhe nxjerrja në pah e fushëveprimit të bioinformatikës
D
• ërshkrimi i shfrytëzimit të kompjuterëve në bioinformatikë
P
• lustrimi i gjenerimit dhe përdorimit të bashkësisë së të dhënave
I
biologjike
• xjerrja në pah e ndikimit të bioinformatikës në bioshkenca
N

Përmbledhje e kapitullit/rezultatet e pritura
Kur të keni përfunduar këtë kapitull do të keni njohuri për:
• Përkufizimin e termit bioinformatikë
• Disiplinat e ndryshme të bioinformatikës dhe fushëveprimin e lëndës • Përdorimin e kompjuterëve në analizën e të dhënave biologjike
• Gjenerimin dhe shfrytëzimin e bashkësisë së të dhënave biologjike
• Bazën e të dhënave të acideve nukleike
• Bazën e të dhënave të proteinave
• Shfrytëzimin e bioinformatikës si një mjet për hulumtime shkencore

Fjalët kyçe
Bioinformatikë, shkencë e kompjuterit, biologji molekulare, World
Wide Web, lokator i burimit uniform (uniform resource lokator - URL), teknologji e informacionit, bashkësi e të dhënave biologjike, in vitro, in vivo, in silico, sekuencë e të dhënave për acide nukleike dhe proteina, depo e të dhënave, analizim i gjithanshëm i të dhënave (data mining), nxjerrje e informatave nga teksti (text mining), harduer i kompjuterit, softuer, menaxhim i koordinuar i bazës së të dhënave, organizim, radhitje e duhur e të dhënave (collate), shënim (annotate), bazë e të dhënave primare, bazë e të dhënave sekondare, bakteriofag phi-X174, bakteriofag llambda, Laboratori Evropian i Biologjisë Molekulare (EMBL), Banka e
Gjeneve, Banka Japoneze e të Dhënave të ADN-së (DDBJ), Bashkëpunimi
Ndërkomëbtar për të Dhënat e Sekuencave të Nukleotideve (NCBI), Qendra Kombëtare për Informacion të Bioteknologjisë (NCBI), Instituti Kombtar i Gjenetikës, megabazë, gigabazë, degradimi Edman, spektrometria e masës, UniProt, Proteinë Information Resource (PIR), SwissProt, UniParc,
Uniprot KB, efekt GIGO, sekuencë e të dhënave me një kalim të vetëm, të dhëna të sekuencës së përfunduar, Protokoll i Transferit të Fajlit (FIP),
Ensembl, Vega, Entrez Mapview.

Pjesa III
Inxhinieringu
gjenetik në veprim
Kapitulli 10
Kapitulli 11
Kapitulli 12
Kapitulli 13
Kapitulli 14
Kapitulli 15

Të kuptuarit e gjeneve, gjenomeve dhe “omeve të tjera”
Inxhinieringu gjenetik dhe bioteknologjia
Aplikimet mjekësore dhe forenzike të manipulimit të gjeneve
Bimët dhe shtazët transgjenike
Llojet e tjera të klonimit
Botë e re e guximshme apo ankth gjenetik?

170
202
226
256
278
291

Përmbledhja e kapitullit 10
Qëllimet
• ërshkrimi i metodave që janë në dispozicion për analizën e strukturës dhe të funksionit
P
të gjeneve
• Nxjerrja në pah e zhvendosjes së theksit nga gjenet tek gjenomet
• Ilustrimi i projekteve të sekuencimit të gjenomit dhe i sekuencimit të gjenomit human
• Përshkrimi i “omave të tjera” të njohura deri më tani
• regimi i disa zhvillimeve të mundshme në të ardhmen në kërkimet shkencore të gjenomit
T

Përmbledhje e kapitullit/rezultatet e pritura
Kur të keni përfunduar këtë kapitull do të keni njohuri për:
• Metodat e shfrytëzuara për hulumtimin e strukturës dhe funksionit të gjeneve
• Zhvillimin dhe përdorimin e metodës mikroarray të ADN-së
• Krijimin e hartës dhe sekuencimin e plotë të gjenomit
• Projektin e Gjenomit Human
• Shfrytëzimin e shfletuesve të gjenomit, të tilla si Ensembl
• Transkriptomën, proteomën, metabolomën dhe interaktomën

Fjalët kyçe
Gjenom, strukturë e gjenit, funksion i gjenit, lidhje ADN/proteinë, retardim i xhelit, gjurmë e ADN-së
(footprinting), mbrojtje nga DNaza, prova ChIP, zgjatje e primerit, hartëzim S1, analizë e delecionit,
Northern blot, blot pikësues, gjenomik, mikroarray e ADN-së, çipa të ADN-së, kinetikë rinatyruese, efekt hiperkromik, klasat e shpeshta, sekuencat përsëritëse të ADN-së, hartëzim gjenetik, hartëzim fizik, frekuencë e rekombinimit, krijim i hartave të lidhjes, marker gjenetik, marker fizik, sait me sekuencë të etiketuar (secuence-tagged sait, STS), markim fluoreshent, strategji e integruar, teknologji informative, Escherichia coli, Saccharomyces cerevisiae, Caenorhabditis elegans, Drosophila melanogaster, Arabidobsis thaliana, Mus musculus, analizë krahasuese e gjenomit, Homo sapiens, Projekti i Gjenomit Human
(HGP), draft-sekuencë, sekuencë e përfunduar, polimorfizëm, Ensembl, Centre d’Etude Polymorphism
Humain (CEPH), monogjenik, Online Mendelian Inheritance in Man, analizë e pedigresë, polimorfizëm molekular neutral, polimorfizëm i gjatësisë së fragmentit të restriksionit (RFLP), minisatelit, mikrosatelit, ndryshim i numrit të përsëritjeve vargore (VNTR), analizë e gjurmës gjenetike, profilim i ADN-së, klon me sekuencë të gatshme, sekuencimi gjithëpërfshirës, metoda e drejtuar gjithëpërfshirëse (directed shotgun method), metoda e ngjitjes së kloneve, analizë e gjithanshme e tërë gjenomit, p53, tumor supresor, biomë, proteomë, transkriptomë, ekspresomë, makinë molekulare, metabolomë, interaktomë, European Bioinformatics Institute, Cold Spring Harbour Laboratory, Gene
Ontology Consortium, reaktomë, polimorfizëm për një nukleotid të vetëm (SNP), variacione në numrin e kopjeve (CNVs), etike, legale, ELSI.

Përmbledhja e kapitullit 11
Qëllimet
• xjerrja në pah e kufijve dhe e fushëveprimit të bioteknologjisë
N
• lustrimi i ndikimit të teknologjisë së ADNr në aplikimet bioteknologjike
I
• ërshkrimi se si ADN-ja rekombinante shfrytëzohet për të prodhuar proteina
P
• xjerrja në pah e çështjeve të fokusuara rreth kapacitetit prodhues komercial
N
• ërshkrimi i shtrirjes së aplikimeve bioteknologjike të bazuara në ADNr
P

Përmbledhje e kapitullit/rezultatet e pritura
Kur të përfundoni këtë kapitull do të keni njohuri për:
• Ndikimin që ka manipulimi i gjeneve në bioteknologji
• Prodhimin e proteinave duke shfrytëzuar teknologjinë e ADNr
• Qëllimet dhe teknikat që shfrytëzohen për inxhinieringun e proteinave
• Themelimin dhe zhvillimin e kompanisë bioteknologjike
• Çështjet e involvuara në zgjerimin nga laboratori deri tek sistemi prodhues
• Prodhimin dhe aplikimet e produkteve të shumta të gjeneruara nga ADNr

Fjalët kyçe
Bioteknologji, modifikim post-translatues (PTM), (përpunim) procesi inxhinierik, proteina native, proteina fuzionuese, radha e leximit, Saccharomyces cerevisiae, Schizosaccharomyces pombe, Pichia pastoris,
Hansela polymorpha, Kluyveromyces lactis, Yarrovia lipolytica, alkool-oksidazë, bakulovirus, polihedra, polihedrinë, vektor transferues, procesim në rrjedhën e poshtme (DSP), inxhiniering i proteinave, muteine, dizajn racional, evolucion i drejtuar, mutagjenezë in vitro, mutagjenezë e drejtuar nga oligonukleotidi, mutagjenezë e drejtuar nga saiti, PCR me prirje për gabime, zvarritje e ADN-së, ndërmarrje nga e vogla deri tek e mesmja (SME), financimi fillestar, investim i kapitalit (venture capital), zhvillim ekonomik, separim, përqendrim, purifikim, formulim, filtrim, centrifugim, sedimentim, precipitim, evaporim, absorbim, kromatografi, kristalizim, tharje me ngrirje, renet, kimozinë, Rhizomucor miehei,
Endothia parasitica, Rhizomucor pusillus, Aspergillus niger, organizëm gjenetikisht i modifikuar (GMO), proteazë, lipazë, LipolaseTM, somatotropinë rekombinante e gjedhit (rBST), transferim i teknologjisë, hormon i rritjes së gjedhit, Administrata Ushqimit dhe Barnave (Food and Drug Administration - FDA),
PosilacTM, hormon i rritjes i ngjashëm me insulinën (IGF-1) diagnostikë mjekësore, zëvendësuese, plotësuese, terapi e sëmundjeve specifike, vaksinë rekombinante, diabetes mellitus (DM), insulinë, tipi I i DB, DM i varur nga insulina (IDDM), tipi II i DM, DM jo i varur nga insulina, injeksion, infuzion, inhalim, zinxhir-A, zinxhir-B, zinxhir-C, proinsulinë, HumulinTM, aktivatori i plazimogjenit të indeve
(TPA), plazminogjen, plazminë, fibrinë, AktivaseTM, vaksinë, hepatit B, bimë transgjenike.

Përmbledhja e kapitullit 12
Qëllimet
• Të nxjerr në pah ndikimin e manipulimit të gjeneve në shkencën e mjekësisë e forenzikës
• Të përshkruaj formën dhe mënyrat e trashëgimit të disa sëmundje me bazë gjenetike
• Të vlerësoj potencialin e terapisë gjenike dhe interferencën e ARN-së në terapeutikë
• ë përshkruaj shfrytëzimin e teknologjisë së manipulimit të gjeneve në kontekst hulumtues
T

Përmbledhje e kapitullit/rezultatet e pritura
Kur të keni përfunduar këtë kapitull do të keni njohuri për:
• Diagnostikimin dhe karakterizimin e çrregullimeve shëndetësore
• ënyrat kryesore të trashëgimit të çrregullimeve gjenetike
M
• ëmundjet me bazë gjenetike
S
• Terapinë gjenike
• nterferencën e ARN-së dhe potencialin e saj në aplikimet terapeutike
I
• Profilimin e ADN-së dhe aplikimet e saj në analizën e gjenomeve

Fjalët kyçe
Kongjenitale, etiologji, virus i imunodeficiencës humane (HIV), sindroma e deficiencës së imunitetit të fituar
(AIDS), prova e imunosorbentit të lidhur për enzimë (ELISA), imunoprova enzimatike, Western blot, prova e imunofluoreshencës indirekte (IFA), fals negativ, tuberkuloz, virusi human i papilomës, sëmundja e Limës, diploid, autozome, kromozome të seksit, haploid, gamete, mejozë, zigotë, monogjenik, poligjenik, alele, dominant, recesiv, homozigote, heterozigote, autozomale dominante, autozomale recesive, e lidhur për X, mënyrë e trashëgimit amnorë, penetrancë, ekspresivitet, penetrancë jo e plotë, ekpresivitet variabil, alele multipe, dominancë jo e plotë, kodominancë, dominancë e pjesshme, multifaktorial, Trashëgimia Mendeliane te Njeriu Online (OMIM), abnormalitete kromozomale (aberacione), mutacionet e gjeneve, numër ploid, triploid, tetraploid, aneuploidi, monosomik, trisomik, sindrom i Down-it, mos-shkëputje, fibroza cistike (CF), deficienca ekzokrine e pankreasit, rregullatori i konduktancëës transmembranore te fibroza cistike (CFTR), klonim pozicional, ecje e kromozomeve, kërcim i kromozomeve, fenilalanina, oligonukleotidet specifike për alelet e caktuara (ASOs), sëmundja e Huntingtonit (HD), përsëritje e trinukleotidit, distrofi muskulore (MD), distrofia muskulore e Duchenn-it (DMD), distrofia muskulore e Becker-it (BMD), distrofinë, transgjene, terapi gjenike, qelizë somatike, linjë e qelizave gjerminative, terapi me zëvendësim të gjenit, terapi me shtim të gjenit, ARNi antisens, terapi gjenike ex vivo, terapi gjenike in vivo, transportues, retrovirus, adenovirus, adeno virus i shoqëruar, lipozome, lipopleks, deficienca e adenozinë deaminazës, sindroma e imunodeficiencës së ashpër të kombinuar, terapi e zëvendësimit të enzimat, model shtazor, deficiencë e ornitinë transkarbamilazës, sindroma e imunodeficiencës së ashpër të kombinuar të lidhur për X, terapi gjenike me shtim, interferencë e ARN-së (iARN), rregullim i zvogëluar, knockdown, shuarje e gjeneve, shuarje post-transkriptuese e gjenit, dicer, slicer, ARN të shkurtra interferuese (siARN), kompleksi shuarës i induktuar nga ARN (RISC), mikro ARN (miARNs), degjenerim makular i lidhur me moshën (AMD), makulë, faktori endotelial vaskular i rritjes, binjak monozigot, ADN e gjurmëve të gishtërinjve, profilim i ADN-së, minisatelite, përsëritje vargore me numër të ndryshueshëm (VNTR), sondë për shumë lokuse (shumë-lokuëshe), sondë për një lokus të vetëm (një-lokusëshe), përsëritje vargore e shkurtër (STR), mikrosatelite, European Network of Forensic
Science Institutes (Rrjeti Europian i Instituteve të Shkencës së Forenzikës), Sistemi i kombinuar indeksues i ADNsë, paleontologjia molekulare, ekologjia molekulare.

Përmbledhja e kapitullit 13
Qëllimet
• ë nxjerr në pah shtrirjen dhe fokusimin e teknologjisë transgjenike
T
• Të përshkruaj metodat që shfrytëzohen për të prodhuar bimët dhe shtazët transgjenike
• Të diskutoj shfrytëzimin aktual dhe potencial të organizmave transgjenik
• Të prezentoj çështjet shkencore, komerciale dhe etike rreth teknologjisë së organizmave transgjenik

Përmbledhje e kapitullit/rezultatet e pritura
Kur të keni përfunduar këtë kapitull do të keni njohuri për:
• efinimin e termit “transgjenik”
D
• etodat e përdorura për të gjeneruar organizmat transgjenik
M
• ërdorimet dhe aplikimet potenciale të bimëve transgjenike
P
• ërdorimet dhe aplikimet potenciale të shtazëve transgjenike
P
• ështjet që prekin zhvillimin e transgjenikëve e deri te suksesi komercial
Ç
• ështjet etike rreth zhvillimit dhe shfrytëzimi të organizmave transgjenik
Ç

Fjalët kyçe
Transgjenik, ushqime gjenetikisht të modifikuara, mbarështim selektiv (seleksionues), organizma gjenetikisht të modifikuar (GMOs), veçori poligjenike, kalumovirus, geminivirus,
Agrobacterium tumefaciens, sëmundja e lafshës së gjelit, plazmid Ti, opine, oktopinë, nopalinë, T-ADN, oktopinë sintetaza, kryqëzim i trefishtë (treprindëror), bashkintegrim, vektor i çarmatosur, vektor binar, mini-Ti, “Frankenfoods”, bakterie akull-formuese, Pseudomonas syringae, bakterie akull-minus, lirim i qëllimshëm, Bacillis thuringiensis, bimët Bt, glifozat,
RoundupTM, TumbleweedTM, EPSP sintetazë, Roundup-ready, Flavr Savr, teknologji antisens, poligalakturinazë, mungesë e hekurit, mungesë e vitaminës A, mikronutrient, b-karotene, orizi i artë (Golden rice), teknologji e mbrojtjes së gjeneve, sistemi mbrojtës i teknologjisë, teknologji fundosëse, teknologji e kufizimit të shfrytëzimit gjenetik (GURT), teknologji e kontrollit të veçorive gjenetike, teknologji mashtruese, farmaceutikët e prodhuar nga bimët (PMPs), shtazët mjekuese (farmuese), farmim, transfer i bërthamës, pronukleus, “supermiu”, mozaik, kimerë, onkomiu, onkogjeni c-myc, virus i tumorit të gjëndrrave qumështore të miut (MMT), miu prostatë, sindrom i ashpër i imunodefiçiencës së kombinuar
(SCIDS), sëmundje e Alzheimer-it, miu knockout, miu knockin, bazë e të dhënave të miut knockout dhe mutacioneve (MKMD), aktivator i plazminogjenit të indeve (TPA), faktori IX i koagulimit të gjakut, proteinë acidike e hirrës (WAP), b-laktoglobulina (BLG), a-1-antitripsinë, fibrinogjen, ksenotransplantim, proteinë fluoreshente e gjelbër (GFP).

Përmbledhja e kapitullit 14
Qëllimet
• ë nxjerr në pah shtrirjen dhe fokusimin e teknologjisë së
T
klonimit të organizmave
• Të përshkruaj metodat që shfrytëzohen për të prodhuar bimët dhe shtazët e klonuara
• Të diskutoj shfrytëzimin aktual dhe potencial të klonimit reproduktiv dhe terapeutik
• ë prezantoj çështjet shkencore, komerciale dhe etike rreth
T
teknologjisë së klonimit të organizmave

Përmbledhje e kapitullit/rezultatet e pritura
Kur të keni përfunduar këtë kapitull do të keni njohuri për:
• ërkufizimin e termave “klonim reproduktiv” dhe “klonim
P
terapeutik”
• Historinë e klonimit të organizmave dhe zhvillimin e tij
• Konceptin e qelizave totipotente, pluripotente dhe multipotente
• Metodat e shfrytëzuara për klonimin e organizmave
• Dallimin ndërmjet teknikave të transferit të bërthamës dhe ndarjes së embrionit
• ështjet etike rreth shfrytëzimit të klonimit të organizmave
Ç

Fjalët kyçe
Dolly, klonim molekular, klonim i organizmave, klonim reproduktiv, klonim terapeutik, zhvillim, preformizëm, homunkulus, epigjenezë, kalimtar, hapësinor, transfer i bërthamës, transfer i bërthamës së qelizës somatike (SNCT), ndarje e embrionit, totipotencë bërthamore, pluripotent, multipotent, diferencim ireverzibil, Rana pipiens, Xenopus laevis, cikli qelizor, faza G0, telomere, sindroma e pasardhësve të mëdhenj (gjigant).

Kapitulli 15

Botë e re e guximshme apo ankth gjenetik?
Ky kapitull i fundit është i shkurtë. Ky nuk përgjigjet në pyetje, por vetëm i ngritë ato që të merren në konsiderim. Nuk ekzistojnë përgjigje
“korrekte” për këto pyetje, pasi që secila duhet të adresohet nga perspektiva e individit, familjes, shoqërisë, racës apo kombit që përballet me situatën. Nuk ka diagrame ose fotografi dhe shumë pak informata faktike. Megjithatë, temat e diskutuara pothuajse janë nga më të rëndësishmet që një student i inxhinieringut gjenetik mund ti konsideroj.
Në kuptimin praktik, relativisht pak njerëz do të shkojnë ndonjëherë për të punuar në shkencë dhe teknologji, por ne të gjithë duhet të përballemi me konsekuencat e kërkimeve shkencore të bazuara në gjene dhe aplikimet e tyre. Debati i informuar dhe i fuqishëm është mënyra e vetme përmes të cilës zhvillimet e teknologjisë së manipulimit të gjeneve mund të bëhen të pranueshme dhe të mbështetura.

15.1 A është shkenca neutrale në aspektin etik dhe moral?
Shpesh është thënë se shkenca në vetvete nuk është “as e mirë e as e keqe”, prandaj ajo është neutrale në aspektin etik dhe moral. Derisa kjo mund të jetë e vërteta e shkencës si një proces, ky paraqet zhvillimet dhe aplikimet që lindin nga procesi shkencor që parashtron çështjet etike. Shembulli i cili është cituar shpesh është zhvillimi i bombës atomike – për shkencën ishte interesante dhe risi, si dhe në vete neutral në aspektin etik, por aplikimi (d.m.th. përdorimi i pajisjeve në konflikt) ka paraqitur një mori të pyetjeve morale dhe etike krejtësisht të ndryshme. Gjithashtu, shkenca natyrisht realizohet nga shkencëtarët, të cilët përfundimisht, nuk janë neutral në aspektin etik dhe moral, meqë edhe ata demonstrojnë të njëjtën shkallë të opinionit si grupet tjetra të njerëzve. Një supozim i bërë nga njerëz laik është se shkencëtarët dhe procesi shkencor janë e njëjta gjë, që është për të ardhur keq.
Pavarësisht nga argumenti purist se shkenca në një mënyrë është imune nga vlerësimet etike, besohet se ndarja e procesit nga aplikimet e tij është një dallim artificial. Në botën e zhvilluar ne jetojmë në shoqëri të formësuara nga teknologjia, e cila ka rrjedhë nga aplikimi i zbulimeve shkencore. Ne të gjithë duhet të ndajmë përgjegjësinë e rregullimit dhe kontrollit të teknologjisë së re gjenetike.

Çështja e neutralitetit etik dhe moral të shkencës nuk ka marrë lehtë përgjigjen, dhe duhet të konsiderohen shumë aspekte të ndryshme. Fjalori
Absorbim (1) Ngjitje e molekulave apo makromolekulave për një substrat ose matricë,
(2) gjithashtu përdoret për të përshkruar shtojcën e bakteriofagut për sipërfaqen e qelizës bakteriale.
Acidi deoksiribonukleik (ADN) Një heteropolimer kondensues i përbërë nga nukleotidet. ADN është materiali gjenetik primar në të gjithë organizmat me përjashtim të disa nga ARN viruse. Zakonisht është dy-vargore.
Acidi poliadenilik Një varg i mbetjeve adenine. Bishtat poli(A) gjenden skajet 3’ të shumicës së molekulave të ARNi të eukariotëve.
Acidi ribonukleik (ARN) Heteropolimer i përbërë nga ribonukleotidet.
Activase™ Aktivatori i plazminogjenit të indeve me origjinë rekombinante; është produkti i parë terapeutik i ADNr që është prodhuar nga qelizat e gjitarëve në fillim të viteve 1980-ta.
ADA Adenozinë deaminaza, deficiencë që rezulton në SCIDS (q.v).
Adaptues Oligonukleotid sintetik një-vargor jo vet komplementar që përdoret në bashkëveprim me një linker për të shtuar skajet kohezive të molekulave të ADN-së.
Adeninë (a) Bazë azotike që gjenden në ADN dhe ARN.
Adenovirus i shoqëruar Virus që përdoret në metodat e dhënies së terapisë gjenike.
Adenovirus Virus që mund të infektoj përmes rrugëve nazale, që përdoret në metodat e dhënies së terapisë gjenike.
Adenozine deaminaza Enzimë që konverton adenozinën në inozinë. Mungesa e saj bënë që të krijohen nukleozidet toksike, të cilat shkaktojnë deficiencë të sistemit imunitar dhe rezulton në SCIDS (q.v.).
Adenozinë Nukleozid i përbërë nga riboza dhe adenina.
Administrata e Ushqimit dhe Barnave (FDA - Food and Drug Administration) Organi rregullator në SHBA përgjegjës për aprovimin e barnave dhe produkteve ushqimore.
ADN e gjurmëve të gishtërinjve Shih Gjurmë gjenetike e gishtërinjve.
ADN komplementare Shih ADNk.
ADN me palosje mbrapa Klasë e ADN-së që ka rajone palindromike apo rajone me përsëritje të kthyeshme të cilat ri-anilohen shpejt kur denatyrohet zinxhiri i dyfishtë i ADN-së.
ADN microarray Shih çip i ADN-së.
ADN mikrosatelite Lloj i sekuencës së përsëritur shumë herë në gjenom. Bazuar në përsëritjet dinukleotide, mikrosatelitët janë shumë të ndryshueshëm dhe mund të shfrytëzohen në studimet e krijimit të hartave dhe profilimit.
ADN minisatelite Lloj i sekuencës që bazohet në përsëritjet vargore me numër të varruar (VNTRs; q.v.). Shfrytëzohen në studimet e hartëzimit gjenetik dhe studimet e profilimit.
ADN polimorfike me amplifikim të rastësishëm (RAPD nga Random amplified polymorphic DNA) Metodë e profilimit të ADN-së e bazuar në PCR e cila përfshinë amplifikimin e sekuencave duke përdorur primarët e rastit. Gjeneron një lloj gjurme gjenetike të gishtërinjve që mund të përdoret për të identifikuar individët.
ADN rekombinante Molekulë e ADN-së e përbërë nga sekuenca që gjendje normale nuk janë të lidhura së bashku.

Indeksi
Shënim:’’f “dhe’’ t” pas numrave të faqeve ju referohen figurave respektivisht tabelave. aberracionet kromozomale, te njerëzit, 231t acide nukleike elektroforeza e, 40 markimi i lidhur për enzimë, 37 markimi fluoreshent, 37 si heteropolimere, 17 hibridizimi i, 29f, 39 izolimi i, 35 fragmente të mbivendosura, 43 natyra polianionike e, 40 precipitimi i, 37 markimi radioaktiv, 37 përdorimi si sonda, 37 puna , 34-40 acidet nukleike, harta konceptuale për, 49
Activase, 224
ADA, 242 adaptuesit, 98 përdorimi, 99f adenina, 15 adenozinë deaminaza deficienca (ADA), 242 gjeni, vendndodhja e kromozomit,
242
Administrata e Ushqimit dhe
Barnave, 218
ADN e plazmidit, pastrimi i, 35
ADN gjenomike klasë abundante në, 179f përgatitja e fragmenteve për klonim, 104 prodhimi i fragmenteve për klonim, 106f
ADN ligaza, 6, 55, 58, 97 si ngjitës molekular, 6
ADN mikroarray, 175, 177f, 197
ADN
klasat abundante, 28, 179, 179f natyra antiparalele e, 18 çiftëzimi i bazave në, 18, 18f vargu kodues, 20 komplementar, 58 palosje mbrapa, 28
ADN redundante (e tepërt) ose mbeturinë, 29 sekuencat e përsëritura, 28 replikimi i, 16 kërkesat e, 16 struktura e, 16-19

vargjet shabllon dhe jo-shabllon,
20
ADN-ja rekombinante, gjenerimi i,
54f
ADNk, 58, 94 aleletlinkerët, 101f sondat për matjen e niveleve të
ARNi, 174 sinteza e vargut të dytë, 96f sinteza e, 94, 95f
ADN-polimeraza, 58 në sintezën e ADNk, 94 në PCR, 121, 124 procesimi i, 124 agaroza, në xhel elektroforezë, 40
Agre, Peter, 119 agrikultura molekulare, 4
Agrobacterium tumefaciens, 258
AIDS, 228 aktivatori i plazminogjenit të indeve,
223
në mijtë transgjenik, 275 algat, si qeliza nikoqire, 66 alkool oksidaza, 206
Altman, Sidney, 118 alelet, 20, 180, 229 aminoacidet, 15 ampicilina, 69 amplikoni, 128 analiza e delecionit, në ekspresionin e gjeneve analiza e gjeneve të klonuara, 144150 analiza e gjithanshme e të dhënave,
155
analiza e pedigresë (trungut gjenealogjik), 189 për sëmundjen e Huntingtonit,
236
në gjetjen e historive familjare,
229
analiza krahasuese e gjenomit, 190
ANDi, 276 anemia e qelizave drapërore, 190 aneuploidia, 231 anomalitë kongjenitale, përkufizimi i, 227 anomalitë kromozomale
(aberracionet), 230 antibiotikët, përdoren në inaktivizimin insertues, 136

antigjeni, 144 antigjeni, në zhvillimin e vaksinës së hepatitit B, 224 antikodoni, 25 antiparalel, 18 antitrupat, 197 në teknikën e provës ChIP, 174 detektimin e anti-HIV, 228 monoklonalë, 144 poliklonalë, 144 aparate biolistike, 87f
Arabidopsis thaliana, 184
Arber, Werner, 118
Aristoteli, 280
ARN antisense, në iARN, 245
ARN mesazhier (informativ), 15, 19
ARN ribozomale, 19
ARN
procedimi i, 23 struktura e, 16-19
ARNi antisense, 239
ARNi, 15, 19, 92 klasat abundante, 94t
ARNi antisens, 239 matja e, 174 matja e niveleve të transkriptit nëpërmjet metodës së blotimit pikësor, 176f përgatitja e, 36f translatimi in vitro, 145
ARN-polimeraza
llojet e, 24
ARNr, 19, 25
ARNt, 19
ASOs, 235
Aspergillus nidulans, 66
Aspergillus niger, 217 auksotrofe, 137 autoradiografi, 40, 141 në teknikën e blotimit, 147 në sekuencimin e ADN-së, 47f autozomet, 228
Bacillus amyloliquefaciens, 52
Bacillus thuringiensis, 264 bakteret akull-formuese, 263 bakteret akull-minus, 263 bakteret, 5 si qeliza nikoqire, 65 akull-formuese, 263 akull-minus, 263 bakteriofagët, 71

Bazat e inxhinieringut gjenetik
Në këtë botim tashmë shumë të njohur për nivelin e studimeve paradiplomike,
Desmond Nicholl shtjellon parimet themelore të bazave të inxhinieringut gjenetik. Kështu që, duke qenë edhe i përditësuar në tërësi, libri nuk zgjerohet përtej parimeve kryesore të manipulimit me gjene. Teksti ndahet në tri pjesë: Pjesa I, që paraqet hyrjen në biologjinë molekulare; Pjesa II, metodat që përdoren për manipulim të gjeneve; Pjesa III, prezanton aplikimet e kësaj teknologjie. Ky botim ka një kapitull të ri mbi shfaqjen e bioinformatikës si disiplinë e re.
Karakteristikë tjetër është paraqitja e kutive të tekstit, përmes të cilave, në mënyrë të veçantë, theksohen aspektet kryesore të temave të diskutuara, si dhe, në fillim të çdo kapitulli gjendet përmbledhja e kapitullit, në të cilën tregohen qëllimet dhe rezultatet e pritura pas mësimit të kapitullit. Këto risi, së bashku me fjalët kyçe, hartat konceptuale dhe fjalorin, studentëve do t’ju mundësojnë studim sipas stilit të tyre të të mësuarit, dhe në fund, nga kjo lëndë, në të cilën studentët tradicionalisht kanë vështirësi, ata të fitojnë njohuri të qëndrueshme.
Lidhur me informacionin e plotë mbi librat mjekësore, vizitoni uebfaqen: www.alb-med.com Botime tjera të njohura:
Anatomia e Netteri-it: libri për ngjyrosje
J.T. Hansen
978-9951-460-14-9
Biokimia klinike,
A. Gaw, M.J. Murphy, et al.
978-9951-460-15-6

Imunologjia - përmbledhje leksionesh,
I.Todd, G. Spickett
978-9951-460-17-0
DUBIN: Interpretimi i shpejtë i EKG-së
Dale Dubin
978-9951-460-06-4

Radiologjia,
Pradip R. Patel.
978-9951-460-20-0

Auskultacioni dhe perkusioni, inspeksioni dhe palpacioni, libër me audio-CD
K. Holldack, K. Gahl
978-9951-460-03-3

Anesteziologjia klinike,
C. Gwinnutt, M. Gwinnutt
978-9951-460-21-7

Ortopedia dhe frakturat,
T. Duckworth, C. M. Blundell
978-9951-460-22-4

Për klasifikim në raft, sugjerohet:

Inxhinieringu gjenetik

I botuar në origjinal me titullin
An Introduction to Genetic
Engineering. Ky përkthim është botuar sipas kontratës me
Cambridge University Press.

www.alb-med.com

Similar Documents

Premium Essay

Dubai

...DUBAI CITY OF DREAMS WHERE EVERYTHING BECAME REALITY Dubai just one word to describe luxury. In dubai you can spend your holidays in style "One thousand and one night ". Is one of the 7 states that make the United Arabic Emirates, has about one million inhabitants at least 80% of that is from abroad , in particular from India, Pakistan and Bangladesh. The best period for a holiday in Dubai is between half October and half May. In summer the heat is unbearable because it exceeds 40 degrees. Youcan visit the largest Mosque in Dubai, called Jumeirah. It is a typical example of modern islamic architecture. It is really fascinating at sunset for the colours and the lights that highlight the inside of the Mosque. Every big hotel has its own beach . The customers just pay the entrance, that includes the umbrella, the sunbed and the towels. Near Burj Al Arab there is a free beach you can put on a bikini without any problem during the weekend because it is full of foreigners. To get away from the hustle and bustle of the city, a trip in the desert is definitely an experience where you can admire the colour of the desert at sunset stopping in bedouin-style camp with typical dinner and Belly-Dancing. Shopping will never disappoint you especially if you are a woman: there are very competitive prices. In the Souk you can find valuable fabrics from India, Chinese silks, pearls, jewellery, Iranian prins, Arabic coffee pots, daggers of bronze and Persian rugs...

Words: 471 - Pages: 2

Premium Essay

Dubai

...Globalization on Dubai’s Development The globalization of Dubai marks a new stage in the history of a city founded as a small fishing village. Mr. Colin Taylor’s presentation, “Current Trends in Business Globalization” on Dubai, has explained the impact of globalization on Dubai’s economic development, culture and gender equality. The economic development of Dubai has been impacted by globalization trends in many different ways. The most noticeable way in which Dubai has entered the global economy is through its success in attracting tourism and attention to the city. As Mr. Colin Taylor showed three photos in his presentation, the “Burj Al-Brab” hotel, the only seven-star hotel in the world, has become an international symbol of Dubai. In addition, the “Palm Jumeirah” is an ongoing $1.5 billion project to create the largest man-made island in the Arabian Gulf with exclusive hotels, residences shops and entertainment facilities. This development is shaped like a palm tree, “one of Dubai’s most enduring symbols of life and abundance.” Dubai is now also home to the world’s tallest building, the “Burj Khalifa”, which provides luxury office suites, living suites and restaurants. Another way that globalization has affected Dubai’s economy is through international sports. The city has become increasingly known for its hosting of sporting events that offer large monetary prizes. For example, Dubai’s Nad-al-Sheba Racecourse hosts the Dubai World Cup, the world’s richest horse race with a $6...

Words: 887 - Pages: 4

Premium Essay

Dubai

...Name: Professor: Class: Date: Dubai – Past and Present The city of Dubai never ceases to amaze with its amazing transformation, from a city in course of development, as it was in 1991, into the pearl of the United Arab Emirates, as it is seen today, holding records that are almost impossible to break. For example, it hosts Burj Khalifa, also known as Khalifa Tower, the tallest building in the world, built using the latest innovations in construction materials and tools and reaching a height of more than 2,700 feet. The town’s architecture is imposing, some of the buildings being real displays of contemporary design and architecture and attracting visitors from around the world. What is the story behind this amazing progress? How did it all begin? Early History of Dubai The archaeological research performed within the town perimeter found proofs of human settlements dating as early as 3000 BC, the population belonging to nomadic tribes of cattle herders. More recent discoveries suggest that the area was inhabited around the year 7000 BC. The Sassanid Empire controlled the territory from the 3rd to the 7th century AD, when the area was taken over by the Umayyad Caliphate. The new rulers introduced the Islam in the area for the first time, and they also turned Dubai into a famous trading center, where merchants from all over the world came and sold or exchanged an incredible variety of products. However, this glory did not last much, pearl diving and fishing...

Words: 1172 - Pages: 5

Premium Essay

Dubai

...Dubai: a playground for the rich and famous? Sex and the City… one of the most famous and fabulous series and movies ever since. Ordinary women can not resist the luxury, glamour, fashion, sex and gossip the four SATC girls are involved in. The first movie was a great success, the second even more. `One week in Abu Dhabi`, as Samantha said, turned out to be more glamorous as one can think of. Carrie, Charlotte, Miranda and Samantha visited Abu Dhabi, one of the seven Emirates. In this movie everything is soaked in luxury and charm. The Emirates are almost presented like an illusion. But is it actually an illusion? Are the Arabic Emirates to good to be true? Too expensive? A dream to the regular crowd? Dubai, also one of the seven Emirates, is considered to be the most touristic one. According to (bronnen), Dubai has a lot to offer. Architecture, tropical beaches, shopping and culture are just a few examples. Dubai is booming, every year millions of people from all over the world visit this state, 30.000 of which are Dutch (www.ontdekdubai.nl). It is very unlikely that all these people are engaged to a “Sheik” like Samantha was. It seems that the Emirates, and Dubai in particular, are not that inaccessible to the regular crowd as we first thought, are they? To answer this question, the Dutch tourist will be point of reference. Getting there and around Dutch people are very keen on summer holidays. The weather in the Netherlands can be relatively depressing during winter...

Words: 1201 - Pages: 5

Premium Essay

Dubai

...Dubai Dubai (Arabic: دبيّ‎ Dubeii; IPA: [du'beii]; English pronunciation: /duːˈbaɪ/ doo-by) is an emirate within the United Arab Emirates (UAE). A city within the emirate is also named Dubai. The emirate is located south east of the Persian Gulf on the Arabian Peninsula and has the largest population with the second-largest land territory by area of all the emirates, after Abu Dhabi. Dubai and Abu Dhabi are the only two emirates to have veto power over critical matters of national importance in the country's legislature. Dubai City is located on the emirate's northern coastline. The earliest mention of Dubai is in 1095, and the earliest settlement known as Dubai town dates from 1799. Dubai was formally established in 1833 by Sheikh Maktoum bin Buti al Maktoum when he persuaded 800 members of the Bani Yas tribe, living in what is now part of Saudi Arabia, to follow him to the Dubai Creek by the Al Abu Falasa clan of Bani Yas. It remained under clan control when the United Kingdom assumed the protection of Dubai in 1892. Its geographical location made it an important trading hub and by the beginning of the 20th century, it was an important port. In 1966, oil was discovered, Dubai and the emirate of Qatar set up a new monetary unit to replace the Gulf Rupee. The oil economy led to a massive influx of foreign workers, quickly expanding the city by 300% and bringing in international oil interests. The modern emirate of Dubai was created after the UK left the area in 1971. At this...

Words: 491 - Pages: 2

Premium Essay

Dubai

...dubaiThe current issue and full text archive of this journal is available at www.emeraldinsight.com/1753-8335.htm JPMD 1,1 Dubai – a star in the east A case study in strategic destination branding Melodena Stephens Balakrishnan University of Wollongong in Dubai, Dubai, United Arab Emirates Abstract Purpose – Worldwide approximately 200 national economies are competing in the destination market. In 2006, global government and capital expenditure exceeded US$1,480 billion making destination branding an important concept that still remains fragmented and unplanned. Dubai, an emirate of the UAE in the Middle East has been chosen as a case study to explain some elements of successful destination branding. This paper aims to apply a framework developed by Balakrishnan to explain areas of caution when competing in an international market where success is also partially dependent on the macro-environment. Design/methodology/approach – The framework was developed by reviewing literature on destination, place, corporate, product portfolio and service branding. The framework was tested using case study methodology. Secondary research was primarily used to develop the case. Findings – There is a strong fit with the model suggesting that destinations can use this as a basis for continuity in strategy even as governments change. Based on the analysis and review; a checklist for destination branding strategy was recommended. Research limitations/implications – Since, this study depends...

Words: 13829 - Pages: 56

Premium Essay

Dubai

...Dubai One should visit Dubai, because it is a beautiful city located in the United Arab Emirates with the modern development and wonderful and luxurious attractions. The first sightseeing that needs to be mentioned is Burj Khalifa. It is a skyscraper with the height of 829.84 m; the high rise is the tallest artificial building around the world. The structure was officially opened on the 4th January, 2010, and it is a component of the new 2 km flagship district named Downtown Dubai. This tower is the heart of the world-famous area for shopping, eating and amusement. It is also the highest skyscraper, the structure of which consists of numerous floors, while the tallest one has the biggest and swiftest elevators. In order to test one of the performances, it is essential to pay a visit to “Atmosphere”, which is the world tallest restaurant on the 122nd floor, at the height of 442 m. In contradiction to the title, it offers a supervision deck, which is not placed on the tip, namely on the 163th floor, but on the 124th one. When it was opened at first, it was the tallest supervision deck in the world in terms of the open air, taking into consideration its height of 452 m; however, since that time, it has been exceeded by the Cloud Top 488 supervision deck on the tip of Canton Tower in Guangdong, located in China. Another place of interest in Dubai is Burj Al Arab. It is one of the most splendid buildings with the height of 321 m; it is considered to be the fourth elevated hotel...

Words: 1306 - Pages: 6

Free Essay

Dubai

...DUBAI, LA CAPITAL FINANCIERA DEL MEDIO ORIENTE Siendo el territorio más poblado de la confederación de principados conocida como los “Emiratos Árabes Unidos”, Dubái se ha convertido en un foco principal del desarrollo en oriente medio y un actor principal en el turismo de lujo. La economía de Dubái se ha ido diversificando a lo largo de los últimos 40 años, buscando no depender totalmente de los pozos petroleros cuyas reservas están pronosticadas a desaparecer en los próximos 20 años. Entre las diferentes estrategias encontramos una gran concentración en la infraestructura, así como la apertura al comercio y servicios financieros. Con un PIB per cápita de más de 40,000 dólares, Dubái es una de las ciudades más ricas del mundo y a diferencia de una gran cantidad de países árabes, cuenta con un alto índice de desarrollo humano, esto lo convierte en un tema relevante dentro del marco geo-económico actual y por lo tanto, en un caso interesante para investigar a fondo. Palabras clave: Economía, Diversificación de ingresos, Infraestructura comercial. Being the most populated city in the confederacy of principalities known as “United Arab Emirates”, Dubai has become a main beacon in the development of the Middle East, and an important stage for luxury tourism. Dubai's economy has been diversifying through the last 40 years, trying not to rely mainly in the oil wells, whose reserves are predicted to disappear in the next 20 years. These strategies involve a focus...

Words: 2735 - Pages: 11

Premium Essay

International Business - Dubai

...INTRODUCTION Dubai is one of the seven emirates of UAE. The emirate consists of a city of the same name. The city is the largest in terms of population among the rest of the cities of UAE and is the second largest city in terms of area after Abu Dhabi. The history of Dubai dates back to the era even before than the formation of United Arab Emirates. It was only a desert back then in which only tribal Bedouins living in the area could survive. Gradually the population began to rise and thus the desert gained the shape of a city that is one of the largest cities in the world of modern times. Previously Dubai's economy was dependent on oil trading business only. Then steps were taken by the government of Dubai to diversify the economy of Dubai. One of these steps was making Dubai an industrial and commercial hub in the region. For this purpose, many different free zones were established all over the city. These free zones played quite an important role in the diversification of the economy of Dubai and in the creation of a business hub in the city. The companies that were operating in these zones were given special allowances and benefits that helped in flourishing their trades all across the city. Dubai freezone company enjoys benefits such as better infrastructure, a wide range of facilities (warehouses, offices), relief from corporate tax, and zero import duties. One of the most important benefits that were available to the companies operating in the zone was that these companies...

Words: 5549 - Pages: 23

Premium Essay

A Trip to Dubai

...been to Dubai was when I was in Primary 4 and it has been a year or so already. It was time to visit my dad again in the June break. The transformation occurred before I even arrived at Dubai as flew on the Boeing 777 from Changi. Emirates Airline is simply the best of the best as it has an enormous selection of movies and TV programmes from around the world, as well as music, video games and the latest news. There's always something on to sit back, relax and enjoy. The sense of “newness” and space continued as we arrived at Dubai Airport with its cavernous roof and spotless facilities. My tired, old suitcase looked slightly embarrassed as it came around the carrousel into this opulent arrival hall. It looked like it had just turned up at the opera in jeans and a t-shirt! As I stepped out of the airport, I couldn’t recognise Dubai comparing to the last year, it had changed a lot since I last visited. I could spot at least 30 differences since I came starting from the airport! Nevertheless we proceeded and we took a local taxi to the hotel which was the Palace, Old Town. Don’t be misled by the phrase old town as the hotel is next to the Burj Khalifa (formerly Burj Dubai) which had just been built when we stayed. For the uninitiated the Burj Khalifa is the world’s tallest building at almost 1km high. I realised that when you are staying next to the World’s tallest building you are always going to be able to find your way back to the hotel! The Palace hotel in Dubai has ultra-modern...

Words: 765 - Pages: 4

Premium Essay

Dubai Inc

...Boreproduced, poste ELL Mohamm of just a few dhe Singapore ofict. And it’s allSheikh Mohapy little coas.a He is the foased airline sman-made iopment, andeikh Mohamy for millionsve hotel, andes. While huned and somed, infrastructuduce economo balance his of UAE and pment 2006, Sheikhtoum, becam gion, it is properegion will abbrethis case. The wThe feminine equequivalent is “bin_______________ Nohria, Umaimah Md sources. HBS casata, or illustrationsHarvard College. Toston, MA 02163, oed, or transmitted, w med an decades, [Dubaf the Middle Eal the vision of oammed bin Rstal village inounder, part-serving over aislands, andlogistics. Dmmed pursues of annual tod the largestndreds of thoe local Emiraure was weakmic, social, anrole as a busi d Dubai Mohammede the Emir (ru r to refer to royeviate the title toword “Sheikh”...

Words: 13642 - Pages: 55

Premium Essay

A Trip to Dubai

...A Trip to Dubai The last time I had been to Dubai was when I was in Primary 4 and it has been a year or so already. It was time to visit my dad again in the June break. The transformation occurred before I even arrived at Dubai as flew on the Boeing 777 from Changi. Emirates Airline is simply the best of the best as it has an enormous selection of movies and TV programmes from around the world, as well as music, video games and the latest news. There's always something on to sit back, relax and enjoy. The sense of “newness” and space continued as we arrived at Dubai Airport with its cavernous roof and spotless facilities. My tired, old suitcase looked slightly embarrassed as it came around the carrousel into this opulent arrival hall. It looked like it had just turned up at the opera in jeans and a t-shirt! As I stepped out of the airport, I couldn’t recognise Dubai comparing to the last year, it had changed a lot since I last visited. I could spot at least 30 differences since I came starting from the airport! Nevertheless we proceeded and we took a local taxi to the hotel which was the Palace, Old Town. Don’t be misled by the phrase old town as the hotel is next to the Burj Khalifa (formerly Burj Dubai) which had just been built when we stayed. For the uninitiated the Burj Khalifa is the world’s tallest building at almost 1km high. I realised that when you are staying next to the World’s tallest building you are always going to be able to find your way back to the hotel...

Words: 374 - Pages: 2

Premium Essay

Leadership in Dubai

...counters and organization, they play a vital rule in the future outcome based on their today’s decisions. Dubai or as most of today leaders referring to city of the gold, plays an important role in the region leadership. Thirteen’s’ years back, everybody looks to the Gulf Region as a desert. But nowadays with fastest growing in economy and natural resources the perception has been changed. Dubai in United Arab Emirates is the fastest growing city in the region and in the world. And this is due to the leadership of Sheik Mohammad Bin Rashid Al Mahktoum the governor of Dubai. Sheik Mohammad Bin Rashid Al Mahktoum, is viewed as the transformational leader of the Emirate ofDubai. His vision was to see Dubai as the trading commerce center in the world. Emirates is divided into seven sectors and each one is govern by different Sheik from AlMahktoum Family. And between all of the cities Dubai becomes the leading in the world. What are the challenges? And what are the changes done in Dubai that makes all this change? When you look back 30 years to Dubai and you see the change you will say it is miracle. It is development form many sides infrastructure, telecommunications, largest building in the world, the only seven stars hotel, world financial center and other more developments that makes Dubai the destination for all visitors. A study is done to examine the leadership in Dubai efficiency, and a survey that involve a team of executive leadership for more than 200 highly level management...

Words: 796 - Pages: 4

Premium Essay

Dubai- a Trip to New Heights

...Introduction In a few short weeks, I will be taking the trip of a life time to the United Arab Emirates! The UAE is an exciting place full of wonder and new adventures. The country is separated into seven distinct Emirates, each seeming to create a feel of past, present, and future depending on the Emirate you visit. The futuristic city of Dubai, currently boasting the tallest building in the world- the Burj Khalifa, has become internationally known as a major trading hub and popular tourist destination. And while the UAE has changed rapidly over the last several decades, it has nevertheless kept it culture of hospitality and perseverance alive. I am very excited to have the opportunity to explore such an interesting place and experience everything the United Arab Emirates has to offer! History & Customs The United Arab Emirates has a relatively short history as a nation. The area it currently resides in was actually highly known for piracy back in the day. So much so that in the early 19th century, pirates had provoked the intervention of the British. This resulted in the British enforcing a temporary truce in 1820 that eventually became permanent in 1853. The British provided the nine Trucial states with protection but did not formally administer them as a colony. “Thus what had once been deemed the ‘Pirate Coast’ was renamed the ‘Trucial Coast’” (Pearson, 2014). “With relatively calm seas, the pearling industry boomed during the 19th and early 20th centuries” (Council...

Words: 3435 - Pages: 14

Premium Essay

Dubai Metro

...Dubai Metro Facts * The Dubai Metro opened on 09/09/09 with ten stations operational under its red line * The Dubai Metro is also the world’s longest automated driverless train system * It has been launched in a record time of four years * The total cost of the Dubai Metro is estimated at 15 (28) billion dirhams * There are two metro lines covering the city – The Red Line and The Green Line * The Red Line has 29 stations covering 52 kms which is fully operational by Feb 2010 * The Green Line has 18 stations over 23 kms and opened in 2011 * Anyone with a valid ticket/Nol card is eligible to use the Metro – residents or tourists * There are four types of Nol cards – Silver, Gold, Red and Blue each serving customers as per their requirement * Train run from 6am to 11pm, Saturday to Thursday and from 2pm to midnight on Fridays. * The waiting time between trains during rush hours is 3 minutes 45 seconds and during off peak times is 7 minutes 30 seconds * 1,05,000 took the Metro during the launch weekend * There are four themes based on which the interiors of the metro have been developed – Earth, Fire, Water and Air * First aid crew, security crew in the train cars and station staff will help passengers have a smooth ride | 1.The Dubai Metro is the world’s largest automated driverless train system, with more than 70km of magnetic tracks. 2.The Metro will be able to carry up to 27,000 passengers in each direction every hour. When fully functioning...

Words: 2461 - Pages: 10