Ekspansja kolonialna i rywalizacja mocarstw

Nowa fala kolonialnej aktywności europejskiej w ostatnim ćwierćwieczu XIX wieku wiązała się z wejściem państw kapitalistycznych w kolejną fazę rozwoju gospodarczego nazwaną imperializmem. Cechowała go ekspansja polityczna, gospodarcza i militarna najpotężniejszych państw europejskich na tereny zamorskie.

Przyczyny gwałtownego rozwoju kolonializmu wynikały z faktu stworzenia przez imperia kolonialne zamkniętego systemu wymiany gospodarczej sprowadzającej się do eksploatacji surowców w koloniach i dostarczania przez metropolię własnych wyrobów przemysłowych na ten rynek zbytu oraz wywozu i lokowania tam kapitałów. Nie bez znaczenia było tworzenie na terenach kolonii baz wojskowych, które zabezpieczały interesy potęg kolonialnych.

Ocena kolonializmu nadal wywołuje wiele kontrowersji. Jego przeciwnicy wskazują na brutalny wyzysk ludności tubylczej i niszczenie jej kultury. Zwolennicy wskazują, że cywilizacja europejska była wówczas jedyną propozycją kulturową godną opanować świat. Za sprawą białego człowieka zmieniały się stosunki w koloniach. Uruchamiano tam przemysł, budowano drogi, linie kolejowe i rozwijano szkolnictwo. Niemniej biały człowiek spełniał na tych obszarach misję cywilizacyjną polegającą na przyśpieszeniu przeobrażeń tej części świata według własnych wzorów kulturowych.

Największe imperium kolonialne stworzyli Anglicy, do których należała 1/4 kuli ziemskiej i tyle samo ludności. Drugie co do rozległości imperium kolonialne stworzyli Francuzi posiadający liczne kolonie w Afryce i Azji. Rywalizowały z nimi Stany Zjednoczone skupiające swoją uwagę na strefie Pacyfiku i Rosja, która nie posiadała kolonii zamorskich, ale na podbitych terenach stosowała typowe metody kolonialne. W cieniu potęg kolonialnych pozostawali Holendrzy i Belgowie. Takim podziałem świata czuły się poszkodowane Niemcy i Włochy, które dopiero po zjednoczeniu wystartowały do kolonialnego wyścigu. Bezwzględne dążenia Niemców do zmiany istniejącej sytuacji zapowiadało przekształcenie się rywalizacji między mocarstwami w działania wojenne, które w przyszłości miały zagrozić pokojowi światowemu.

Najszybciej procesy kolonizacyjne przebiegały w Afryce, gdzie jeszcze do ostatniej ćwierci XIX wieku Europejczycy zajmowali zaledwie 10% powierzchni. Pod koniec tego wieku największe terytoria na tym kontynencie posiadali Anglicy i Francuzi.

Anglicy posuwali się z Egiptu na południe, a z Kraju Przylądkowego na północ dążąc do stworzenia jednolitego pasa posiadłości brytyjskich, wzdłuż osi Kair - Kapsztad. Realizując tę koncepcję opanowali oni kolejno: Beczuanę, Rodezję, Ugandę, Brytyjską Afrykę Wschodnią (Kenia) i Zanzibar. Niemiecka Afryka Wschodnia (Tanganika) oddzielająca Rodezję od Brytyjskiej Afryki Wschodniej uniemożliwiła pełną realizację tego planu.

W tym samym czasie Francja kolonizowała Afrykę Zachodnią i Północną, dążąc do utworzenia pasa posiadłości od Atlantyku do Morza Czerwonego. Kolejno podporządkowali sobie: Algierię, Tunis, Francuską Afrykę Zachodnią (Mauretania, Senegal, Gwinea, Dahomej, Wybrzeże Kości Słoniowej, Mali, Niger) oraz Francuską Afrykę Równikową (Kongo Francuskie, Republika Środkowoafrykańska i Czad) i Maroko.

Prowadząc ekspansję na wschód, Francuzi w 1898 r. spotkali się w Faszodzie (Sudan) z Anglikami. Ustąpili Francuzi, co pozwoliło Anglikom przyłączyć Sudan, a następnie po krwawej wojnie Transwal i Oranię. Były to niepodległe republiki stworzone na południu przez Burów, czyli osadników holenderskich. Z Kraju Przylądkowego i podbitych republik burskich stworzono Związek Południowej Afryki.

W kolonizowaniu Afryki wzięły również udział inne państwa. Belgia opanowała Kongo Belgijskie. Włochy zagarnęły: Erytreę, cześć Somalii, Trypolitanię i Cyrenajkę (Liban). Portugalia miała kolonie w Mozambiku i Angoli. Niemcy opanowali Niemiecką Afrykę Wschodnią, Niemiecką Afrykę Południowo-Zachodnią, Togo i Kamerun. W roku 1914 na terenie Afryki istniały jedynie dwa niezależne państwa: Abisynia i Liberia.

Drugim w XIX wieku, poza Afryką, obszarem europejskiej ekspansji kolonialnej stała się Azja. Na tym kontynencie rywalizowały ze sobą Wielka Brytania, Rosja i Francja, a później włączyły się do rywalizacji Stany Zjednoczone i Japonia.

Wielka Brytania miała na terenie Azji swoją największą i najcenniejszą posiadłość kolonialną - Indie. Strzegąc swych wpływów na tym terenie opanowała: Beludżystan, Birmę i Półwysep Malajski. Formalnie niepodległy Syjam oddzielał posiadłości angielskie od francuskich Indochin. Holendrzy utrzymali zdobyty wcześniej Archipelag Indonezyjski.

Rosja rozszerzała swoje posiadłości zajmując Chiwę. Kokandę i Bucharę, co doprowadziło do konfliktu z Anglią o wpływy na terenie Persji. Został on zażegnany w 1907 roku, kiedy Rosja zrezygnowała z Afganistanu, a Anglicy zgodzili się na neutralność Tybetu. Kontynuacja rosyjskiej ekspansji na Dalekim Wschodzie pozwoliła przyłączyć Kraj Nadamurski i Mandżurię.

Wielkie mocarstwa kolonialne starały się pozyskać dalsze koncesje terytorialne w Azji kosztem Chin. W 1895 roku Chiny musiały oddać Japonii Tajwan i Koreę. Zakusy japońskie na Mandżurię doprowadziły do wojny z Rosją, zapoczątkowanej atakiem na bazę rosyjskiej marynarki w Port Artur. Rosja przystąpiła do wojny z entuzjazmem. Jednak Port Artur padł, a Rosjanie ponieśli klęskę pod Mukdenem i Cuszimą. We wrześniu 1905 r., dzięki mediacji Stanów Zjednoczonych, podpisano traktat pokojowy oddający Japonii Port Artur, część Sachalinu, a także wpływy w Mandżurii i Korei.

Przypadek Chin wskazał, że skończyła się era, w której mocarstwa europejskie były w stanie narzucić swoje koncepcje polityczne i terytorialne reszcie świata. Daleki Wschód stał się strefą wpływów nowego mocarstwa - Japonii oraz wzrastającej aktywności Stanów Zjednoczonych.

kolonializm, polityka mocarstw mająca na celu podbój i uzależnienie terytoriów zamieszkanych przez inny naród. Wiele państw europejskich (metropolie) prowadziło politykę k. (np. → Imperium Brytyjskie) w stosunku do krajów zamorskich od XV (od czasów wielkich odkryć geograficznych) do XX w.; → dekolonizacja.

imperializm:
1) tendencja państw o statusie lub aspiracjach mocarstwowych do rozszerzania wpływów na obszary do nich nie należące;
2) epoka historyczna charakteryzująca się światową dominacją kilku mocarstw, zapoczątkowana pod koniec XIX w.;
3) w myśli marksistowskiej najwyższe stadium rozwoju kapitalistycznej formacji społecznej.