konstitucia
Tu saxelmwifo arsebobs, nebismieri iuridiuli piris msgavsad, is aRiWurveba damfuZnebeli dokumentiT, e.i. konstituciiT. Tumca, saxelmwifos konstitucias, saxelmwifos warmoSobidan moyolebuli, aqvs ormagi mniSvneloba: erTi mxriv, is axasiaTebs saxelmwifos iuridiul statuss, mis Sida organizacias; meore mxriv, is aRniSnavs saxelmwifos samarTlisadmi daqvemdebarebis farglebs, raTa daicvas individi TviTnebobis winaaRmdeg.
Tanamedrove saxelmwifos warmoSobidan Cndeba konstituciis es ormagi mniSvneloba: Tavdapirvelad saxelmwifo Sereuli iyo monarqTan, saxelmwifoebrivi iuridiuli piri gaerTianebuli iyo mefis pirovnebasTan. iuridiuli piris avtonomizacia mmarTvelisagan, aris pirveli etapi, romelic yalibdeba Sua saukuneebSi manam, sanam gvirgvinis xelisufleba Tavis mxriv daeqvemdebareba umaRles wesebs, romlebic warmoadgens Tanamedrove konstituciebis sawyisebs. XVIII s-is liberalur revoluciebTan erTad, saxelmwifo-iuridiuli piris gamijvna gvirgvinisgan midis “konstituciis” Tanamedrove cnebis warmoSobamde. aqedan moyolebuli politikuri xelisuflebis mflobelebi eqvemdebarebian saxelmwifos samarTals. maSasadame, konstitucia gamoxatavs politikuri xelisuflebis iuridiul formalizacias: is aRniSnavs saxelmwifo xelisuflebis iuridiul farglebs individisa da sazogadoebis mimarT – gamoxatuli uflebebis garantiis reJimiT – magram, is aseve aRniSnavs iuridiul farglebs saxelmwifos SigniT mis sxvadasxva organos Soris. saxelmwifosgan TviTneboba Sekavebulia am ormagi dacviT; saxelmwifo SeiZleboda gamxdariyo yovlisSemZle misi Sinagani struqturis Sedegad (xelisuflebis danawilebis ararseboba) da moqalaqeebze misi xelisuflebis Sedegad (individis uflebebis ararseboba). es ormagi dacva xsnis konstituciis koncefcias, romelic ganmtkicebulia 1789 wlis adamianisa da moqalaqis uflebebis deklaraciiT: « nebismier sazogadoebas, romelSic uflebebis garantia ar aris uzrunvelyofili, xelisuflebis danawileba ar aris gansazRvruli, aranairad ara aqvs konstitucia » (mux. 16). maSasadame, konstitucia aris saxelmwifos an reJimis damfuZnebeli dokumenti da iuridiuli wesebis wyaro.

konstitucia, damfuZnebeli aqti konstituciis fenomeni Tavdapirvelad gaCnda evropaSi, Sua saukuneebSi samefo xelisuflebidan saxelmwifo suverenitetSi gadasvlis periodSi. dekolonizaciis sxvadasxva moZraobebis ganmavlobaSi (amerikul koloniebSi XIX s-Si, Semdeg afrikul da aziur koloniebSi XX s-Si evropuli saxelmwifoebisgan damoukideblobis mopoveba), damoukideblobis mopoveba gamoixata, Sida TvalsazrisiT, konstituciis SemuSavebiT. aseve, konstituciebs Tan axlda axali saxelmwifoebis Seqmna saxelmwifoTa gaerTianebiT (mag. : aSS. 1787 wels) an saxelmwifos danawilebiT (saxelmwifoebi, romlebmac Secvales sabWoTa kavSiri 1991 wels). msgavs SemTxvevasTan gvaqvs saqme politikuri reJimis msxvrevis SemTxvevaSi: axali reJimis pasuxismgebeli pirebi SeimuSaveben axal konstitucias, romelic saxelmwifos « gardaqmnis » mTlianad an nawilobriv.
§1 CveulebiTi konstituciebi da konstitucionalizmi konstituciis SemuSavebis meTodebi metad gansxvavebulia: is SeiZleba iyos mmarTvelis mier oqtroirebuli (naCuqari) monarqiul saxelmwifoebSi; iyos SemuSavebuli xelisuflebis realuri mflobelebis mier (armiis, politikuri partiebis, da a.S.), romlebic an uzrunvelyofen an ara mis miRebas xalxis mier plebiscitiT (napoleoniseuli konstituciebi). konstitucia SeiZleba aseve mWidrod ukavSirdebodes xalxs, romelic demokratiul saxelmwifoebSi flobs pirvelsawyis damfuZnebel xelisuflebas. amitom, proeqtis Sedgena mindobilia damfuZnebeli krebisaTvis, romelic xalxis mieraa arCeuli. xalxi aseve SeiZleba iyos mowveuli gamoTqvas Tavisi azri konstituciis teqstTan dakavSirebiT. konstituciis am sxvadasxva formis saerTo saidentifikacio niSans warmoadgens dawerili dokumentis arseboba, xSirad formaluri dokumentis. isini gansxvavdebian CveulebiTi konstituciebisagan, romlebic wess warmoadgenda evropul monarqiebSi XVIII saukunemde (dro, roca Cndeba amerikaSi, inglisis yofil koloniebSi, pirveli dawerili konstituciebi, dawyebuli virjiniis konstituciiT 1776 wlis ivnisSi). es CveulebiTi konstituciebi Sedgebodnen dawerili dokumentebisa da CveulebiTi wesebisagan, msgavsad « inglisis konstituciisa ». Cvens droSi, es ukanaskneli rCeba erTaderT CveulebiT konstituciad, sadac didi simboluri teqstebis gverdiT (1215 wlis didi qartia, 1628 wlis uflebebis peticia, 1679 wlis habeas korpusi, 1689 wlis uflebaTa « bili », 1701 wlis dafuZnebis « Act », 1911 da 1949 wlebis Parliament Acts), CveulebiTi wesebis jgufi aregulirebs politikuri cxovrebis arsebiT nawils.
CveulebiTi konstituciebidan dawerili konstituciebisken gadasvla moxda XVIII s-Si. ganmanaTlebelTa epoqis filosofosebs konstituciebi esmiT rogorc samefo TviTnebobis winaaRmdeg brZolis erT-erTi saSualeba. sazogadoebrivi xelSekrulebis doqtrina (interpretaciebSi, romlebsac gvTavazobs hobsi, loki an ruso), romelic politikur sazogadoebas afuZnebs xelSekrulebaze, romelic efuZneba Tavisufal adamianebs Soris SeTanxmebas, gulisxmobs konstitucias, romelic gansazRvravs xelisuflebis ganxorcielebas da adamianis bunebiTi uflebebis garantias. konstitucionalizmi axasiaTebs moZraobas, romelic dawerili konstituciidan qmnis politikuri xelisuflebis safuZvels. is iRebs or gansxvavebul formas CrdiloeT amerikasa da safrangeTSi. CrdiloeT amerikaSi, konstitucionalizmi iwyeba cameti koloniis damoukideblobis deklaraciasTan erTad (1776 wlis 4 ivlisi) da maTi dawerili konstituciebiT, da is apogeas aRwevs 1787 wlis federaluri konstituciis SedgeniT, romelsac win uswrebs Teoriuli ganxilva Semdgenlebs Soris, rasac asaxaven Federalist Papers, dawerilni filadelfiis SeTanxmebis mTavari liderebis mier, sadac cameti saxelmwifos delegatebma Seadgines federaluri konstitucia.
Tu, CrdiloeT amerikaSi, konstitucionalisturi moZraoba ayalibebs erTsaxovan erTobliobas, rac gamoixata federalur sasamarTlo praqtikaSi aSS-is umaRlesi sasamarTlos SemoRebiT, safrangeTSi konstitucionalizmi ver aRwevs mTeli misi SesaZleblobebis ganviTarebas. 1789 wlis adamianisa da moqalaqis uflebaTa deklaracia da 1791 wlis konstitucia warmatebas aRweven ganmanaTlebelTa doqtrinebis sinTezSi, individis bunebiTi uflebebis garantiis dadasturebiT, xelisuflebis danawilebis da maTi ganxorcielebis warmomadgenlobiTi formis saxiT, magram principebsa da praqtikas Soris dacileba, gazrdili politikuri arastabilurobiT, midis konstituciis pirveladobis da umTavresad misi stabilizaciis dadgenis uunarobamde (dawerili konstituciebi da uflebaTa deklaraciebi, romlebic cvlian erTmaneTs saukunis ganmavlobaSi). pirvelsawyisi konstitucionalizmidan rCeba dawerili konstituciebis saboloo gamarjveba Cveulebebze, romlebic narCundeba mxolod did britaneTSi.

§2 konstituciaTa cvlilebebi konstitucia SeiZleba gadaisinjos misi ZalaSi Sesvlis Semdeg. warmoebuli damfuZnebeli xelisufleba SeiZleba daeqvemdebaros metad cvalebad proceduras. konstitucia SeiZleba Secvlili iyos CveulebiT, romelic aris Sesabamisi precedentebis Sedegi, daSvebulni xelisuflebis konstituciuri organoebis mier, romelic aumjobesebs teqstis xarvezss an maT aZlevs interpretacias. aseve, is SeiZleba Seicvalos sakonstitucio sasamarTlo praqtikiT kanonebis konstituciurobis kontrolis farglebSi, romelic ganmartavs an avsebs konstitucias. magram, gadasinjva SeiZleba iyos aseve formaluri gadasinjvis proceduris Sedegi. es SeiZleba iyos moqnili, roca aranairi wesi ar aris dadgenili konstituciiT an wesebi TiTqmis ar gansxvavdebian Cveulebrivi kanonisaTvis gaTvaliswinebuli wesebisagan. is SeiZleba iyos aseve myari, roca konstitucia iTvaliswinebs gadasinjvis specifikur proceduras. es procedura ganviTarda XIX saukunidan moyolebuli: iniciativa ekuTvnoda aRmasrulebel xelisuflebas manam, sanam is ar gavrcelda mTavrobasa da parlamentSi, aseve xalxSi (Sveicaria). gadasinjvis SemuSavebis ufleba zogadad ekuTvnis parlaments, vinaidan is gulisxmobs politikur da teqnikur ganxilvas, romelic SeiZleba iyos mxolod warmomadgenlobis saqme. gadasinjvis miReba xSirad aris saqme an ad hoc (am miznisTvis) asambleis (safrangeTSi palataTa Sekreba kongresSi – konstituciis 89-e muxli – an axlidan arCeuli asamblea rogorc belgiaSi), an xalxis, referendumis meSveobiT (safrangeTSi, saubaria kongresis proceduris alternatiul proceduraze). bolos, konstitucia SeiZleba iTvaliswinebdes, rom misi zogierTi debuleba ar SeiZleba iyos gadasinjvis obieqti: ase germaniaSi, 1949 wlis ZiriTadi kanoni krZalavs saxelmwifos federalur formaze uars, rogorc amerikuli konstitucia, romelic krZalavs zianis miyenebas senatSi kavSiris wevri saxelmwifoebis Tanabari warmomadgenlobisadmi. safrangeTSi da italiaSi, marTvis respublikuri forma ar SeiZleba iyos gadasinjvis sagani. msgavsi SezRudvebi formaluria, vinaidan sakmarisia, rom damfuZnebelma xelisuflebam gaauqmos es debulebebi raTa ganTavisufldes misgan. gansxvaveba axali konstituciis miRebasa da gadasinjvas Soris umetesad formaluria, imis Sesabamisad rom gadasinjva SeiZleba iyos zogadi. zogadi gadasinjva gansxvavdeba nawilobrivi gadasinjvisagan imiT, rom is exeba konstituciis fundamentur debulebebs (ZiriTadi uflebebi, saxelmwifos buneba, kerZod saxelmwifos meTauris statusi).

fundamenturi cnebebi konstitucionalizmi aris moZraoba, romelic Cndeba ganmanaTleblobis saukuneSi, romelic dawerili konstituciebis miRebiT qmnis saSualebas monarqiuli TviTnebobis winaaRmdeg, romelic efuZneboda arazust CveulebiT wesebs. maSasadame, konstitucia gagebulia rogorc samefo xelisuflebis SezRudvis saSualeba. konstituciis materialuri gansazRvreba exeba mis Sinaarss. is bunebrivad exeba yvela wess, dakavSirebuls xelisuflebis gadacemasa da ganxorcielebasTan, magram SeiZleba aseve gansazRvros saxelmwifos forma da moqalaqeTa Tavisuflebebi. zogierTi konstitucia aseve moicavs xmis micemis xerxs, romelic aregulirebs arCevnebs. es gansazRvreba arasakmarisia, vinaidan SeuZlebelia zustad ganisazRvros rogori unda iyos konstituciis Sinaarsi. konstituciis formaluri an organuli gansazRvreba miznad isaxavs aqtis formis specifiurobas an misi gadasinjvis specifikur proceduras. konstituciaze, romelic SeiZleba gadaisinjos mxolod specifikuri organos mier da gansakuTrebuli proceduris mixedviT, iTqmis myari. piriqiT, konstitucia moqnilia, roca misi gadasinjva eqvemdebareba igive iuridiul reJims, rogorsac Cveulebrivi kanonis gadasinjva. konstituciis formaluri gansazRvreba miuTiTebs mis pirveladobaze marTlwesrigSi da logikurad gulisxmobs normaTa ierarqias. formasTan dakavSirebiT, dawerili konstituciebi gansxvavdeba CveulebiTi konstituciebisagan. es ukanasknelni efuZnebian Cveulebebis erTobliobas, romlebic meordebian droSi da miiRebian erTsulovnad, magram Tanamedrove reJimebSi warmoadgenen gansakuTrebul iSviaTobas. mainc, dawerili konstituciiT regulirebuli reJimebi ar uaryofen konstituciur Cveulebebs, dauwerel wesebs, romlebsac SeuZliaT Seavson an ganmarton konstitucia, magram arasodes ar SeuZliaT Secvalon is. pirvelsawyisi damfuZnebeli xelisufleba aris suverenitetis pirvelsawyisi gamoxatuleba. is aris pirvelsawyisi vinaidan is adgens konstitucias, romelic ar gamomdinareobs wina normidan. piriqiT, warmoebuli damfuZnebeli xelisufleba ewereba arsebuli konstituciis farglebSi. mas SeuZlia is Secvalos mxolod konstituciiT dadgenili farglebisa da procedurebis dacvisas. konstituciuri bloki aRniSnavs yvela normas, romelsac aqvs pozitiuri konstituciuri Rirebuleba. es cneba saSualebas iZleva konstituciuri normebi ganvasxvavoT principebisagan, romelTac aqvT martivi zneobrivi Rirebuleba da Camoyalibdnen konstituciuri sasamarTlo praqtikiT.