Tubod

Sugilanon ni Jona Branzuela Bering
Tuburan, Cebu (Mananaog sa Unang Ganti sa Don Carlos Palanca Memorial Awards for Literature 2013 – Cebuano Short Story Category. Mga maghuhukom: Dr. Teresita G. Maceda, tagsiya; Dr. Resil B. Mojares, sakop; Dr. Jaime An Lim, sakop.) IBALIGYA man kuno ang baboy ni Mina aron kuno makapalit og laptop?” segun ni Gina samtang nagkusukuso sa iyang puti. “Yamat ra. Laptop gyod! Nangutang man gani tog ginamos sa ilang Nang Linda para sud-an!” sagbat ni Lisa nga nangwaswas sa iyang linabhan sa may baba sa nagtubod nga tubig. “Lagi! Kay ingon kunos Lucio. Aron naay kalingawan ang mga bata!” Ang katawa ni Gina miduyog sa iyang pagkusukuso sa uran sa uma sa iyang bana. Nagtingsi usab si Lisa samtang nangwaswas. “Day Rose, sa siyudad man gyod ka nag-eskuyla, pila man nang laptop ba? Igo ra nag usa ka baboy, Day?” “Mga pito tingali na ka baboy, Te Gina,” tubag ni Rose samtang gikusukuso niyag maayo ang liogan sa polo sa iyang amahan. Sa duha ka semana niyang pag-estar sa ilang gamayng barangay, iyang namatikdan nga tulo ka adlaw sa usa ka semana magtapok ang mga babaye sa tinubdan, ilawom sa landong sa punoan sa kiyakiya. Kaniadto, igo ra niyang i-washing machine ang ilang mga bulingon, ug ang iyang mama o lalaking manghod ra ang mangwaswas sa tinubdan. Apan karon, siya na ang nangunay paglaba. Iyang gilukot ang buktonan sa dako niyang t-shirt ug gisipitan sa iyang paa ang sidsid sa iyang bukad nga saya. “Tiaw mo na! Pito!” yagayaga dayong katawa ni Gina. “Unsay pito, Gina?” Naigking si Gina pagkadungog sa tingog ni Mina. Mipaspas ang iyang pagkusukuso. Mao usab si Lisa. “Ay, kuan, Gina, pito pa ka adlaw una mouli akong bana, uy! Puwerte pang dugaya!” iyang palusot dayong kutkot sa iyang bagulbagol. “Aw, si Lucio man gani, usa pa ka buwan! Nagpada rag 500! Giahak na lang! Unsaon ko nig budget!
Maypag moundang siyag panarbahos construction ug mangguna!” matod pa ni Mina samtang gibundak ang iyang gilukdong planggana sa tubig. “Naa diay koy nadunggan sa babaw,” tsismis ni Gina samtang hinay-hinay niyang gihaw-as ang iyang labhonon sa planggana ug gihumol sa tubig. “Buros kunos Hazel!” iyang padayon. “Hazel?” Mihunong pagwaswas si Lisa ug miatubang kang Mina. “Anak ni Miyang?” pangutana ni Lisa. “O! Kinsa man diay uyab anang bat-ana? Di ba kinse anyos pa man to?” “Morag pirme ko kakita anang bat-ana sa boulevard sa lungsod kuyog sa drayber og habalhabal.” “Pag-sure mo, uy! Kabuotan anang bataa! Hilomon pa gyod! Mao man nay sinaligan sa iyang inahan.” “Lagi! Si Nang Linda man say nag-ingon nako! Kay nakit-an kuno niyang nagdigwa sa likod sa ilang balay. Nya mora sad kunog midako ang tiyan!” “Sekreto diayg labok!” “Aw, kon mao na, mamasaherog maayo si Joel!” Dayon nangatawa silang tulo. Samtang ang tulo gisumsoman ang kinabuhi sa uban sa ilang pagpanglaba, gisusig maayo ni Rose ang ilokan, kuwelyo, ug sidsiran sa t-shirt sa iyang manghod nga lalaki. Kon naa siyay makit-ang lama, di ni niya hunongan hangtod mawa kini. Kon kontento na siya sa iyang gibuhat, mawa ang kunot sa iyang agtang, mohayag ang iyang panagway. Dayon lubagan ni niya og ipatong sa naglarayng waswasanan. Samtang igo rang gitapok sa uban ang ilang waswasanan, ang kang Rose iyang gihanip depende sa kolor, mora kini silag batong giriprap: hanip, hapsay. *** “Paing! Undangi sa nag kawot, uy! Manihapon sa ta!” tawag ni Senda sa iyang bana. “O! Kadiyot na lang!” tubag ni Paing. Apan madungog gihapon ni Senda ang taguktok sa atsa sa bagtok nga yuta. Milingo-lingo na lang siya. Ikatulo na ni niyang tawag apan tubagon lang siyag “kadiyot sa.” Iyang gisu’d sa basket ang duha ka plato, duha ka kutsara, gamayng ku’n nga gisudlan og utan, ang tasa sa ginamos nga gipus-an og sili, ug gamayng galon sa tubig. Iya ning gibitbit, samtang ang iyang tuong kamot nagbitbit usab sa kaldero sa kan-on. Padu’ng nang mosawop ang Adlaw apan ang iyang bana wap-ay planong mohunog kawot sa ubos sa ilang payag. “Hala, anhi na lang ta manihapon,” segun niya samtang giamboan ang iyang bana ubos sa dakong punoan sa kiyakiya. Mihangad si Paing, ug iya kining gipahiyoman. Apan miyuko kini pagbalik, dayong duslak sa pala sa yuta. Gipugngan ni Senda nga manghupaw. Sa iyang banabana, hapit na magduha ka dupa ang kalawmon sa nakawot ni Paing ug mga upat na ka dupa ang kalapdon niini. “Palihog kog dawat sa kaldero ug basket, Paing,” parayeg ni Senda una minaog sa hagdanan nga ginama sa iyang bana. Gidawat kini ni Paing nga way tingog-tingog. Gisugdan og kawot sa iyang bana ang ubos sa punoan sa kiyakiya sa miaging semana usa ka gabii nianang naabot sila gikan ilang Ingko, ang giilang mananambal sa ilang lugar. Adtong gabhiona, wa silay tingganay nga nanglakaw padu’ng sa ilaha. Ang panghupaw ni Paing ang mikuyog sa ilang mga lakang ug sa hagawhaw sa mga timos. Nag-ukun-ukon si Senda sa pag-am-am sa iyang bana kay basin imbes nga makatabang, mosamot hinuon ang gibati niini. Maong giubanan sa iyang kahilom ang mga panghupaw ni Paing samtang gikuhit sa iyang kumingking ang kumingking niini. Pag-abot sa ilaha, gidali-dalig kuha ni Paing ang iyang atsa, pala, ug lampara. “Asa ka?” nagpanaganang pangutana ni Senda. “Sa punoan sa kiyakiya,” tubag niini dayong gawas sa balay. Dugay rang nagplano si Paing nga kawton ang gamayng luna ubos sa punoan sa kiyakiya, kay matod pa niya, kon hain ang dako ug karaang kahoy, tua didto ang tubig. Adunay gamayng suba mga usa ka gatos metros gikan sa ilahang payag: ang mga babaye adto manglaba sa ilang mga bulingon. Kon motaob, molad-ang ang tubig. Di maayong imnon. Unahag gamay sa dakong punoan sa kiyakiya, adunay halapad nga kanipaan nga gipanag-iya sa kapitan sa ilang baryo. “Dugay pa ni mahuman, Paing?” putol ni Senda sa kahilom sa kilumkilom una mohungit sa kan-on nga binahogag utan og gitungtongag usa ka lusok sa ginamos. “Morag dugay-dugay pa gyod,” tubag ni Paing samtang nagtan-aw sa naladlad nga dagkong mga gamot sa kahoy: ang mga gamot daw mga kasway nga nangauwaw ug nanag-iyahayg suksok sa yuta. Giputol ni Paing ang tingog sa ilang mga usap ug taguktok sa kutsara sa sin nga plato. “Kinahanglan mahuman ni nako sa dip-a matapos ang buwan,” matod pa ni Paing. “Ngano man?” “Aron di na ka moadtos suba. Aron di ka makadungog og mga libak,” tubag ni Paing samtang nagtan-aw sa lapokong yuta ug wa kasugakod pagtutok kang Senda. II “Sus! Nakadungog na mos balita?” sugat ni Lisa sa mga nanglaba sa tinubdan. Medyo nakurat si Rose sa excited nga tingog sa bag-ong naabot. “Unsa may nahagdaw nimos babaw, Lisa?” pangutana ni Gina nga mihunong gyod sa pagkusukuso. “Gisu’ng ni Miyang si Nang Linda!” sugilon ni Lisa samtang nanighawak, daw reporter sa “The Buzz”. “Nya unsa may nahitabo?!” naghinam-hinam nga pangutana ni Mina nga mihunong sad sa pagpangwaswas.
“May lain pa! Gitulisok ni Miyang si Linda kay nagpataka ra kuno siyag panabi nga buros si Hazel! Nya si Nang Linda sad wa magpalupig, ngano kunong nasuko si Miyang kon di to tinuod! Sa kalagot ni Nang Miyang, iyang giyabo ang pinalit niyang ginamos sa nawong ni Nang Linda! Sus, nagsabong silang duha! Hasta laging lingawa! Kon wap-a to ukanga sa mga tambay, dila ra tingali ato nila ang way labod!” “Ma-imagine nako ang ilang mga dagway! Lingawa kaha nila tan-awon sa!” “Molang! Wait! Wait! Naa pay lain! Sa akong pagpadu’ng diri, akong nakit-an si Hazel nga nagsakay sa motor ni Joel! Nya, dako kaayog bag nga gida’. Nya morag naghilak!” “Taban!” chorus ni Gina ug Mina nga nanghunong na gyod sa pagpanglaba ug ming-atubang kang Lisa. “Tingali!” segun pa ni Lisa dayong humol sa iyang mga labhonon sa tubig samtang si Gina ug Mina ming-atubang pagbalik sa labhonon. Padayon nga nagkusukuso si Rose. “Uy, naa pa man diay nis Day Rose! Wap-a diay ka molargas siyudad, Day?” pangutana ni Lisa. Mitul-id ang lawas ni Rose ug mipahiyom kang Lisa. “Bakasyon ron ninyo, Day?” segunda ni Gina. “O, Te. Mga kapin buwan pa tingali ko dinhi. Panid-an lang,” tubag ni Rose. Hasta niyang nakanusnos sa sabon sa sidsiran sa saya sa iyang inahan nga pirme niining isul-ob sa pagsimba. “Sus, maypa ka, Day, naningkamot kag maayo para makaeskuylas siyudad.” “Nya, wap-a ka mag-uyab-uyab ngadto, Day?” tingsi da pangutana ni Gina. “Seeekret,” tubag ni Rose dayong kusukuso sa biste sa iyang inahan. “Nya, naunsa man si Nang Linda, Te Lisa?” Namasin si Rose nga mobalik ang dagan sa estorya sa action nga iyang nakit-an ganiha. “Abangan sa susunod na kabanata pa to sila, Day. Ikaw, ha! Imo gyod iliko ang estorya. Naa na kay uyab, no! Pilia gyod nang tarong nga lalaki, Day, ha!” pahimangno ni Lisa. “Bi! Unsaon man pagpili sa tarong nga lalaki, Lisa, bi?” challenged ni Gina. “Aw, kanang di mamiya kon mamunga ang kalami!” hagikhik ni Lisa nga gisaw-an sa bahakhak ni Gina ug Mina. Samtang ang bukubuko ni Rose mas tul-id pas punoan sa kiyakiya. *** “Aysus! Basin si Aldo, Pili, parehas na kang Paing! Ipatan-aw gyod na kang Ingko!” Mao niy nadunggan ni Senda sa iyang pagpaingon sa suba. Kaila siya sa tingog sa nagtabi: si Lising, ang babayeng dakog awom sa ngabil sa ilang baryo. “Mao lagi. Giingnan to nakos Manang. Nya, mahadlok man siyang moadto kang Ingko!” Ang igsoon ni Pili naminyo kang Aldo mga upat na ka buwan ang minglabay. Imbes nga mobalik si Senda sa iyang agi, tisar kaayo siyang naglukdo sa iyang planggana gawas sa dagkong mga punoan sa gabi ug hagunoy nga nagtabon kaniya. “Kay ingon tos Nang Pasing nga di kuno ka—” Wa madayon sa pagsulti si Lising kay misiga man ang mata ni Pili nga mitudlos iyang simod padu’ng kang Senda. Si Lising daling nakalingi ug dali kaayong nakapalupalo sa urang pang-uma sa iyang bana. Hinayng gibutang ni Senda ang planggana sa kilid sa suba. Iya dayong ginusnos ang halapad nga bato nga iyang kusukusoan sa ilang mga bulingon ni Paing samtang ang kusukuso ni Pili, ang pagpalupalo ni Lising, ug ang dagayday sa gamayng tinubdan ra ang madunggan. “Ah, Dang, si Paing ba. Di diay siya ka—” Wap-a gani kahumag yawit si Lising, maayong pagkatugpa sa bras sa iyang nawong. Hastang nakasiyagit ni Pili pagkakita sa nalibat nga si Lising. “Uy, naunsa man ka, Senda! Nabuang na ka!?” siyagit ni Pili nga naglibog kon unsay iyang buhaton: tabangan ang nahilom nga si Lising o modagan aron mangitag tabang. “Paghilom, Pili, kay basin ikaw ang akong palupalohon ron.” III Puwerteng nakakusukuso ni Rose sa kamisol sa iyang inahan. Daw padu’ng magisi ang liaban niini sa kapaspas sa iyang pagkusukuso. Sayo siyang miabot sa tinubdan. Wap-a moguho ang Adlaw sa tumoy sa kanipaan. Walay mga batang nangaligo ug nagsag-ob. Sumad karon, mamalik na ang mga bata aron maligog magsag-ob og sayo sa di pa moadtos eskuylahan. Usa na lang ka semana, apan wa pay klaro kon makabalik pa siya sa siyudad aron magpa-enroll ug mopadayon sa pag-eskuyla. Wa katu’g og tarong si Rose pagkahuman niyag pakig-estorya sa iyang mga ginikanan kagabii. Maong sayo siyang mibangon ug nanglabag sayo. Nanglutaw sa bawbaw sa tubig ang mga dahon sa kiyakiya. Pagpadu’ng niyas tinubdan kaganiha, ang dalan halos napuno sa layang mga dahon sa naglarayng punoan sa mahogany. Sa ilang gamayng barangay, ang Mayo ang buwan sa pagpanglarag. Aduna siyay nadunggan nga nagdangadangang tingog. Gibundak niya sa semento ang kamisol sa iyang mama pagkahuman niyag kusukuso niini ug giatubang ang t-shirt sa iyang papa. Samtang nagtan-aw sa t-shirt sa iyang amahan, wa kaagwanta si Rose ug gibrasan kinig maayo, daw nag-brush siyag maong nga karsones.
“Nya miunsa man si Nang Miyang pag-uli ni Hazel?” Di siya makit-an sa nagdangadanga kay nasalipdan siya sa sementong paril. Wa siya mopuwesto sa atbang nga maoy unang makit-an gikan sa gamayng dalan. Gitarong ni Rose ang iyang dakong t-shirt ug gikab-ot ang tualya nga gipatong sa paril ug gitabon sa iyang tiyan ug mipadayon sa pagkusukuso samtang nagkaduol si Lisa ug Gina. “Luoy kaayo si Hazel, uy! Gibalikas ug wa diri, wa didto.” “Sus. Sa’ sad atong bat-ana, uy. Sayo bitaw kaayong nanguwag. Da! Mirisi!” “Yaw sad pag-in-ana, Lisa, uy!” “Kita pa may tawo dinhi, uy. Wap-a si Min—! Uy, Day Rose! Naa diay ka diha!” Hapit mahu’g ang gilukdong planggana ni Lisa kay mikalit man nig lingi kang Rose. “Mora man kag ungo diha, Day, uy! Nagtungko man ka diha!” “Ganiha ra ka, Day?” “O. Misayo ko, Te.” Gipahiyoman ni Rose ang duha ug mipadayon sa pagnusnos sa t-shirt sa iyang amahan. Daw nagnusnos siyag maong nga karsones. “Wap-a diay ka molargag balik sa siyudad, Day? Di pa diay ron tingklase?” “Dugay pa man magsugod ang klase sa siyudad, Te,” tubag ni Rose nga wa mohunong sa iyang gibuhat. “Sus. Maypa ka, Day, brayt na! Buotan pa gyod! Di parehas kang Hazel!” “Sus, Day Rose! Kakita pa lang ka, ay! Miuli si Hazel kagabii. Nya wa si Joel. Gisugat ni Nang Miyang og laparo! Morag bun-og tingali kaayo tos Hazel. Kuyaw makuhaan.” “Didto diay ka, Te?” “O, uy. Timing man kay nagpalit kog manteka sa ilang Nang Linda.” Mipuwesto ang bag-ong naabot sa atbang— ubos sa nakalaberang punoan sa kiyakiya samtang nagpadayog tsismis kabahin kang Hazel. Ubay-ubay silag gida’ng labhonon, taas-taas sad ang tabi nga mahitabo. “Morag way planong pakaslan ni Joel si Hazel, Lisa, no?” “Di man sad puyde! Mga minor pa baya sila!” “Si Joel? Minor? Katong dagwaya… minor!?” Daw di katuo si Gina sa giingon ni Lisa. “Nya, dako na ang tiyan ni Hazel, Lisa?” si Gina na sab. “Maklaro na gyod. Kay nag-fitting man siya pag-abot niya,” tubag ni Lisa samtang gikuhaag buling ang mga biste sa tubig. Samtang nagkusukuso sa t-shirt sa iyang manghod, adunay mipitik sa tiyan ni Rose. Iya kining gibalewa, apan ang hilom nga pitik, nagkaanam og katataw ug nangitag kalutsan. Iyang gigakos ang iyang tiyan ug misiyagit.
“Uy, Day Rose, naunsa ka!” Gibiyaan ni Lisa ug Gina ang ilang labhonon ug midagan paingon kang Rose samtang ang siyagit ni Rose naabot sa halapad nga kanipaan, sa kalsada, sa kinatumyang sanga sa kiyakiya. *** “Dang! Dang!” Daling gibutang ni Senda ang pil-onon ug mikaratil og dagan padu’ng sa ubos sa ilang payag. “Kon makasiyagit ka, Paing, morag naay namatay!” “Sus, kadakong buhi ini!” naghikab-hikab nga tubag ni Paing samtang gihugasan ang iyang bitiis sa lapokong tubig ubos sa punoan sa kiyakiya. “Paing!” Mingsiga ang mga mata ni Senda ug misiyagit. “Tubig!” Sa way pagduhaduha, giambak ni Senda ang upat ka metros nga gilawmon sa kinawtan ni Paing. Maayo kaayo niyang pagkabutaltal. “Nayabag na ka, Dang!” Wa niya panumbalinga ang namahit nga kasakit sa iyang sampot. Iyang gibira ang iyang bana ug gigakos ug mikatawa. Mikatawa. Mikatawa. Mibahakhak. Samtang ang lubog nga tinubdan nagkaanam og katin-aw.
(KATAPOSAN)