AZƏRBAYCAN RESPUBLIKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ

AZƏRBAYCAN UNİVERSİTETİ

Kafedra: Iqtisadiyyat Fakultə: İqtisadiyyat və idarəetmə İxtisas: İqtisadiyyatın hüquqi tənzimlənməsi

Diplom işi
Mövzu: “”

Kurs : IV
Qrup: 168
Tələbə: Əliyeva Mehriban İlqar Qızı
Elmi rəhbər: Eldar Qəhrəmanov
Kafedra müdiri:

BAKI - 2010 Valyutanın Tənzimlənməsi
Plan
Giriş...............................................................
Fəsil 1 Valyuta tənzimlənməsinin nəzəri əsasları

1. Beynəlxalq valyuta sistemləri ( Genuya, Paris, Bretton-Vuds, Yamayka sistemləri, Avropa Valyuta Sistemi (regional) )..................................... 2. Valyuta məzənnəsi və ona təsir edən amillər............................................. 3. Valyuta kurslarının tənzimlənməsinin Qərb nəzəriyyələri.....................................
Fəsil 2 Azərbaycan Valyuta bazarının tənzimlənməsi
2.1 Azərrbaycan Respublikasının valyuta və pul kredit siyasəti...................................................
2.2 Azərbaycanın valyuta bazarına təzyiq amilləri.................
2.3 Müasir qlobal maliyyə böhranı, əlamətləri və Azərbaycan özəllikləri...........................................................................
NƏTİCƏ
Ədəbiyyat siyahısı

Giriş

Bu gün azad kapital axını milli və regional iqtisadi həyatda əsas rol oynayır. İnkişaf etmiş dünyanın beynəlxalq maliyyə və kapital bazarı ilə bağlı manevr etməsi üçün üzən valyuta məzənnələrindən yaxa qurtarmasına baxmayaraq, valyuta məzənnə siyasəti bu bazarla əlaqəni saxlayır. Biz valyuta məzənnə siyasətinin istiqamətlərinə və funksiyalarına yeni bir aspektdə yanaşmalıyıq. Valyuta məzənnələri milli siyasətlərin əsas punktudur. Müasir pul iqtisadiyyatında heç kəs gündəlik artan-azalan maliyyə ölçülərindən təcrübələnməyə bilməz, əhali hər gün məzənnəyə fikir verir və gələcəkdə baş verə biləcək neqativ halların qarşısını almaq üçün əvvəlcədən tədbir görür. Ölkənin maliyyə ehtiyatlarının qanunvericilik əsasında səfərbərliyə alınması, onların bölüşdürülməsi və istifadə edilməsi ilə əlaqədar olaraq dövlətin həyata keçirdiyi tədbirlərə maliyyə siyasəti deyilir.Bu siyasətin istiqamətləri ölkənin iqtisadi vəziyyətindən, həll olunan sosial-iqtisadi problemlərdən asılıdır.İqtisadiyyat böhranlı vəziyyətdə olduqda, dövlətin yeritdiyi maliyyə siyasəti bir tərəfdən, istehsalın azalmağa doğru meyl etməsinin qarşısının alınmasına və onun stimullaşmasına (məsələn, istehsalçılar üçün güzəştlərin edilməsi), digər tərəfdən isə sosial proqramların həyata keçirilməsinin dayandırılması və ölkənin müdafiəsinin təşkili ilə əlaqədar xərclərin azaldılmasına yönəldilən tədbirlərlə müəyyən edilir.Buna uyğun olaraq, cəmiyyət bir keyfiyyət halından başqa bir keyfiyyət halına keçdikdə dövlətin maliyyə siyasətinin istiqamətləri də dəyişir. Həm də qeyd etmək lazımdır ki, proqnozları və tövsiyələri işləyib hazırlayarkən ölkədəki mövcud iqtisadi durumu arzu olundugu kimi yox, əsl həqiqətdə oldugu kimi, tənqidi qiymətləndirmək lazımdır.Bu ona görə vacibdir ki, milli iqtisadiyyatın tənzimlənməsində məsələn, dövlətin sosial - təminat proqramının həyata keçirilməsi, gəlirlərin orta səviyyəsinin gözlənilməsi, səhiyyənin, təhsilin və s. maliyyələşdirilməsi və ya subsidiyaların verilməsi - dövlət məhz maliyyə siyasəti vasitəsilə iştirak edir.Dövlət həyata keçirilən maliyyə siyasətinin başlıca subyektidir. O, perspektiv üçün maliyyənin inkişafının əsas istiqamətlərinin strategiyasını, qarşıdakı dövrə dəaliyyət taktikasını,iqtisadi məsələlərə nail olmağın vasitə və yollarını müəyyən edir. Maliyyə siyasəti təkcə regional deyil, həm də beynəlxalq sferanı əhatə etməlidir. Ölkədəki sabit iqtisadi inkişaf ( aşağı dərəcəli inflyasiya, elastik valyuta, real % dərəcələri və s.) maliyyə siyasətinin beynəlxalq maliyyədə yerini və rolunu müəyyənləşdirir. Bunun üçün önəmlidir ki, ölkədə düzgün valyuta siyasəti həyata keçirilsin. Valyuta siyasəti iqtisadi siyasətin mühüm tərkib hissəsidir və onun çoxtərəfli məqsədlərinin yerinə yetirilməsinə,yəni dayanıqlı iqtisadi inkişafın təmin edilməsinə,işsizlik və inflyasiyanın artımının dayandırılmasına,ödəniş balansı müvazinətinin dəstəklənməsinə yönəldilir.Valyuta siyasətinin əsasən bu formalarda həyata keçirilir: diskont, deviz siyasəti və onun növləri olanIvalyuta intervensiyası, valyuta ehtiyatlarının diversifikasiyası, valyuta məhdudlaşdırmaları, valyuta dönərliliyi dərəcəsinin tənzimlənməsi, valyuta məzənnəsi rejimi, devalvasiya, revalvasiya. Beləliklə, bu kurs işinində maliyyə və valyuta kateqoriyalarının mahiyyəti,onların qarşılıqlı əlaqəsi; dövlət maliyyə sistemi, valyuta məzənnələri; müasir qlobal maliyyə böhranı, səbəbləri, əsas əlmaətləri, böhranın Azərbaycana təsir dərəcəsi, böhrandan çıxış yolları haqqında ətraflı tanış olacağıq.

1.1 Beynəlxalq valyuta sistemləri Beynəlxalq valyuta sistemi əsası 19-cu əsrin əvvəllərində qoyulan qızıl standartlarına söykənir. Bu sistemə bəzən sabit valyuta məzənnəsi sistemi deyilir. Bu sistemdə milli valyutanın dəyəri qızılın çəki vahidi əsasında müəyyən edilirdi və möhkəm təstiq olunurdu. Onun yaradılması beynəlxalq sazişlərdə və dövlətlər arası müqavilələrdə təsdiqlənməmişdir. Qızıl standartının yaranması 19-cu əsrdə Avropa və Şimali Amerikanın iri ölkələri arasında ticarət hesablaşmalarını təmin etmək zərurətindən doğmuşdur. Qızıl standartı sistemi sadə qaydalara əsaslanaraq valyuta mərkəzlərinin sabitliyinə və beynəlxalq ödənişlərin tarazlı həyata keşirilməsinə təminat verir. Qızıl standartı Birinci Dünya Müharibəsinədək (1914) beynəlxalq ticarət əlaqələrində uğurla istifadə edilmişdir. İlk dünya valyuta sistemi XIX əsrin sonu sənaye inqilabından sonra qızıl monometallizmi əsasında qızıl-pul standartı formasında kortəbii olaraq quruldu. Hüquqi şəkildə o, qızılı yeganə dünya pulu formasında qəbul edən dövlətlərarası razılaşmaya əsasən 1967-ci ildə Paris konfransında qanuniləşdirildi. Paris valyuta sistemi aşağıdakı struktur prinsipləri əsasında qurulmuşdur: 1. Onun əsasını qızıl pul standartı təşkil edirdi. 2. Hər bir valyuta onun tərkibindəki qızılın çəkisi ilə müəyyən edilirdi. Bu prinsip 1816-cı ildə İngiltərədə, 1837-ci ildə ABŞ-da, 1875-ci ildə Almaniyada və 1878-ci ildə Fransada tətbiq olunmuşdur. Tərkibindəki qızılın çəkisinə uyğun olaraq valyutanın qızıl pariteti qurulurdu. 3. Valyuta sərbəst şəkildə qızıla konvertasiya olunurdu. Bank biletlərinin qızıl sikkələrə dəyişdirilməsinə, qızıl külçələrdən sikkələr hazırlanmasına icazə verilirdi. Tökmə qızıl parçaları sikkələrə dəyişdirilir, qızıl sərbəst idxal və ixrac olunur və beynəlxalq bazarlarda satılırdı. Qızıl və valyuta bazarları əlaqəli şəkildə fəaliyyət göstərirdilər. 4. Qızıl nöqtələr hüdudları daxilində bazar tələb və təklifi nəzərə alınmaqla sərbəst üzən valyuta kursu rejiminin qurulması. Valyuta dərəcələrinin və tədiyyə balansının sabitliyinin təmin olunmasında qızıl standartı sistemi mühüm rol oynamışdır. Belə ki, bazarda valyutaların məzənnəsi onun qızıl paritetindən kəskin fərqlənən hallarda iqtisadi agentlər hesablaşmalarını qızılla aparmağa meyl edirlər. Məsələn: funt sterlingin dollara nisbətən bazar qiyməti də onun qızıl pariteti arasındakı fərq qızılı ABŞ-dan İngiltərəyə göndərmək xərclərindən çox olduqda ödənişi funt sterlinqlə aparmalı olan amerikanlı bu əməliyyatın qızılla aparılmasına daha çox üstünlük verməlidir. Bu cür ixrac əməliyyatının səmərəli aparılmasına imkan verən valyuta məzənnəsi ixracın qızıl nöqtəsi adlanmışdı. Eynilə, idxalın qızıl nöqtəsi müəyyən edilir. Yəni, xarici valyutası olan və onu milli valyutaya çevirmək istəyənlər valyutanın məzənnəsinin aşağı olması üzündən itkiyə yol verməmək üçün həmin valyutanı xaricdə qızılla dəyişib qızıl şəklində ölkəyə idxal olunmasına üstünlük verirlər. Beləliklə, ixracın və idxalın qızıl nöqtəsi qızılın maddi transferti ilə əlaqədar nəqliyyat və sığorta xərcləri əlavə edilməklə və ya çıxılmaqla alınan milli valyutanın paritetini əks etdirir. Qızıl standartı eyni zamanda tədiyyə balansının uzun müddət tarazlığının saxlanmasına zəmanət verir. Doğrudan da, qızıl nöqtələrin hərəkəti nəticəsində mənfi xarici saldoya malik olan ölkə qızılın xaricə axını problemi ilə qarşılaşır. Bu da dövriyyədə milli valyutanın həcmini azaldır. Qızıl standartının tətbiqi dünyada valyuta sabitliyinin təmin olunmasında mühüm rol oynamış, yüz il (1815-1914) ərzində dolların, funt sterlinqin və frankın öz qızıl tərkiblərini saxlamaq üçün əlverişli şərait yaratmışdır. Təkcə bir faktı göstərmək kifayətdir ki, qızıl standartının təsiri nəticəsində 1850-ci ildən 1914-cü ilə qədər beynəlxalq ticarətin həcmi 10 dəfə artmışdır. Birinci dünya müharibəsinin başlanması qızıl standartının yaratdığı sabitliyi pozdu. Müharibəni maliyyələşdirmək üçün Avropa dövlətləri iri həcmli kreditlər götürməklə yanaşı öz valyutalarının qızıla çevrilməsini dayandırmaq məcburiyyətində oldular. Qızıl ehtiyatları ABŞ-ın xeyrinə dəyişdi. Müharibədə iştirak edən hər bir Avropa ölkəsində pul kütləsi ilə qızıl ehtiyatları arasında nisbət kəskin surətdə dəyişir, hər yerdə inflyasiya sürətlə artır və Almaniyada bu proses 1923-cü ildə pul islahatına səbəb olur. Yaranmış ağır vəziyyətdən çıxış yolu kimi yenidən qızıl standartı sisteminə qayıtmaq təşəbbüsləri olundu. Birinci dünya müharibəsinin yekunu, nəticəsi kimi əmələ gələn valyuta qarışıqlığı dövründən sonra qızıl deviz standartı yaradıldı. Beynəlxalq hesablaşmalar üçün təyin olunan, xarici valyutada olan ödəmə vəsaiti deviz adlanmağa başlandı. Ikinci dünya valyuta sistemi dövlətlərarası razılaşmaya əsasən beynəlxalq Genuya iqtisadi konfransında hüquqi şəkildə 1922-ci ildə təstiq edildi. Genuya valyuta sistemi aşağıdakı prinsiplər üzrə funksiyalaşdırılmışdır: 1. Onun əsasında qızıl və deviz–xarici valyuta dururdu. Pul sisteminin həmin dövrü üçün 30 ölkə qızıl-deviz standartına əsaslanırdı. Yerli kreditlər beynəlxalq ehtiyat ödəmə vəsaiti kimi istifadə olunmağa başlandı. Müharibələrarası dövrdə hec bir valyuta ehtiyat valyuta statusunda möhkəmləndirilməmişdi, ancaq bu sahədə liderlik funt sterlinq və ABŞ dollarında idi. (Beynəlxalq ödəmə və ehtiyat vasitəsi funksiyasını yerinə yetirən, başqa ölkələrin valyuta pariteti və valyuta məzənnəsini müəyyən edən valyuta rolunu oynayan ehtiyat valyuta dünya valyuta sisteminin iştirakçıları olan ölkələrdə valyuta məzənnəsinin tənzimlənməsi məqsədilə valyuta müdaxiləsi (intervensiyası) üçün geniş istifadə edilir). 2. Qızıl paritetinin qorunması. Valyutanın qızıla konversiyası təkcə bilavasitə həyata keçirilmirdi, həm də bilvasitə yəni, xarici valyuta vasitəsilə. 3. Sərbəst tərəddüd edən valyuta kurslarının yaradılması. 4. Valyuta tənzimlənməsi aktiv valyuta siyasəti, beynəlxalq konfranslar, iclaslar formasında həyata keçirilirdi. Qızıl dönərli valyutalarla yanaşı beynəxalq əməliyyatlarda hesablaşma vasitəsi kimi istifadə olunmağa başlandı. Lakin 30-cu illərin Böyük depressiyası qızıl standartı sisteminin bərpasına imkan vermədi. Bretton-Vuds sistemi (tənzimlənən valyuta məzənnəsi). Keyns və Vayt planları. Birinci və ikinci dünya müharibələri dövründə ABŞ və Avropa ölkələri arasında iqtisadi qüvvələr nisbətinin ABŞ-ın xeyrinə dəyişməsi, habelə ölkələrarası ticarət əlaqələrində yaranmış vəziyyət beynəlxalq maliyyə sisteminin tənzimlənməsi kimi çox vacib məsələni həll etmək zərurəti yaratdı. Bu məqsədlə ABŞ və Britaniya ekspertləri beynəlxalq valyuta qaydalarının hazırlanması təşəbbüsünü irəli sürdülər. Bu məsələ 1-22 iyul, 1944-cü ildə keçirilən Bretton Vuds konfransında əsas müzakirə obyekti oldu. Beynəlxalq valyuta maliyyə münasibətlərini tənzimləyən və işlək valyuta sistemi yaratmaq üçün konfransa iki plan təqdim olundu. Bu planlar ingilis lord Keyns və amerikalı Henri Vayt tərəfindən hazırlanmışdı. Təqdim olunan planların hər ikisində aşağıdakı əsas prinsiplər öz əksini tapmışdır: - dünyada sərbəst ticarət və maliyyə mübadiləsi aparılması qaydasının qəbul edilməsi, - beynəlxalq valyuta sabitliyinin əldə edilməsi və onun qaydalarının beynəlxalq sazişlərlə təstiq olunması, - qızıl standartının qızıl valyuta standartı ilə əvəz edilməsi, - valyuta sisteminə nəzarət və bu sahədə əməkdaşlıq etmək mexanizmini həyata keçirmək məqsədilə beynəlxalq valyuta təşkilatının yaradılması, - xarici ödənişlərdə kəsirin müəyyənləşdirilməsini təmin etmək üçün beynəlxalq klirinq mexanizminin yaradılması. Bu ümumi prinsiplər istisna olmaqla Keyns və Vayt tərəfindən hazırlanmış planlar konseptual baxımdan bir-birindən kəskin fərqlənirdi. Keyn planının əsas məqsədlərindən biri hər bir ölkənin valyuta pul siyasətinin onun milli iqtisadiyyatının inkişafına xidmət etməsini təmin etmək üçün bu siyasətin həyata keçirilməsində ölkəyə geniş muxtariyyat verilməsini nəzərdə tuturdu. Eyni zamanda mənfi saldosu olan ölkələrə xarici valyuta məhdudiyyətlərini azaltmaq məqsədilə Keyns həmin ölkələrə geniş beynəlxalq yardımın göstərilməsini təklif edirdi. Keyns planında ölkələrin iqtisadi və valyuta münasibətlərini tənzimləmək üçün yeni təşkilatların yaradılması təklifi irəli sürülür. Bu isə praktikada ölkələrin mərkəzi banklarının, Dünya Bankının yaradılması, beynəlxalq pul vahidinin dövriyyəyə buraxılması, ölkələrin tədiyyə balansında baş verən pozuntuların tənzimlənməsi kimi mühüm məsələlərin həllini nəzərdə tutur. Bu tənzimləmə mexanizminin əsasında Beynəlxalq Klirinq İttifaqı dururdu. Keyns, eyni zamanda Beynəlxalq Klirinq İttifaqının öz valyutasının olmasını və onun bütün kitablarında bütün debet və kredit hesablarının bu valyutada aparılmasını təklif edir. Keynsə görə Beynəlxalq Klirinq İttifaqı sülhü təmin edən təşkilatları maliyyələşdirməli, qiymətlərə və xammaldan istifadəyə nəzarət etməli, onun nəzdində Xüsusi Yardım və Yenidənqurma Agentliyi, Beynəlxalq İnvestisiya Bankı və konyukturanı tənzimləyən təşkilatları yaradılmalıdır. Beləliklə yuxarıda deyilənlərdən məlum olduğu kimi Keynsin təklifinin mahiyyəti ayrı-ayrı ölkələrdə iqtisadiyyatın inkişafına təsir göstərmək, onu böhrandan çıxarmaq, ölkələrarası sıx iqtisadi əməkdaşlığı təmin etmək qabiliyyəti və güclü maliyyə imkanlarına malik olan beynəlxalq təşkilatların yaradılmasından və onların vasitəsilə dünyada maliyyə valyuta münasibətlərinin tənzimlənməsini təmin etməkdən ibarətdir. Təklif olunan təşkilatların mürəkkəb struktura malik olması və yaradılma çətinliyi layihənin qəbul olunmasında böyük maneəyə çevrildi. Keynsin planı ilə müqayisədə Vaytın təqdim etdiyi plan zahirən sadə və işlək xarakter daşıyırdı. Bu plan çoxşaxəli beynəlxalq orqanın əvəzinə sabitləşdirmə fondunun yaradılmasını nəzərdə tuturdu. Ümumi bir kassanı xatırladan və fondun üzvü olan dövlətlərin depozitləri hesabına formalaşan sabitləşdirmə fondunun əsas vəzifəsi ayrı-ayrı ölkələrə müəyyən şərtlər daxilində xarici valyuta vermək funksiyasını yerinə yetirmək idi. Bu plan beynəlxalq valyutanın yaradılmasını nəzərdə tutmurdu. Vaytın fikrincə, əgər belə valyutanını yaradılmasına zərurət yaranardısa, o zaman bu valyuta çox ciddi formada və daimi olaraq qızıla bağlanmalı idi. Eyni zamanda, milli valyutaların məzənnələri bu beynəlxalq valyutaya, həm də qızıla nisbətən müəyyən olumuş valyuta pariteti əsasında təyin olunmalı idi. Vaytın planına görə zəif valyutası olan ölkələrə xarici iqtisadi əlaqələrini sağlamlaşdırmaq məqsədi ilə valyuta nəzarətinə və ya diskriminasiya tədbirinə meyl etmək məsləhət görülmürdü. Lakin daxili iqtisadi siyasətdə qayda–qanun yaratmaq üçün müvafiq tənzimləmə işlərinin aparılması çox vacib hesab edilirdi. Bretton-vuds konfransında Vayt planı əsas kimi qəbul edildi. Ingilis ekspertlərinin səyləri nəticəsində aparılan cüzi dəyişikliklər isə onun mahiyyətini dəyişdirmədi. Qızıl valyuta standartı. 1944-cü il iyulun iyirmi ikisində qəbul edilmiş Bretton – Vuds müqavilələri beynəlxalq valyuta münasibətlərində qızıl valyuta standartına keçidin əsasını qaymuşdur. Qızıl valyuta standartı sisteminin əsasını qızıl təşkil edirdi. Bütün ölkələr özlərinin qızıl ehtiyatlarına malik olmaqla, istənilən zaman onu beynəlxalq hesablaşmalarda istifadə edə bilərlər. Qızıl valyuta standartının tətbiqi iqtisadi cəhətdən zəif inkişaf etmiş az qızıl ehtiyatları olan ölkələrə, onların valyutalarının məzənnəsini sabit saxlamaq və xarici valyutalara dönərliliyini təmin etmək üçün öz valyuta ehtiyatlarını xarici valyutada saxlamaq hüququ və imkanı yaratdı. Bu imkan verildikdən sonra bir çox ölkələrin mərkəzi bankları özlərinin ehtiyat fondlarını dollarda yaratmağa başladılar və dollar qızılın əsas rəqibinə çevrildi. Qızılın əlvan metal kimi məhdud olması dolların istifadə imkanını genişləndirdi. Beləliklə, Bretton – Vuds sistemi qızıl valyuta sisteminin təməlini qoydu. Yəni, dollar qızılla digər valyutalar arasında vasitəçi rolunu oynamağa başladı. Beynəlxalq valyuta münasibətləri inkişaf etdikcə dolların qızıla nisbətən dönərliliyi praktiki əhəmiyyətini itirmiş və ümumiyyətlə maliyyə məsələlərinin həllində qızılın rolu xeyli zəifləmişdi. Dolların beynəlxalq rolunun ildən-ilə möhkəmlənməsi isə dövriyyədə onun həcminin sürətlə artmasına və qızılın sərbəst bazardan sıxışdırılmasına şərait yaratmışdır. Bu da öz növbəsində qızılın məzənnəsinin onun rəsmi paritet əsasında dollarla ifadə olunmuş dəyərindən kəskin surətdə fərqlənməsinə səbəb olmuşdur. Həmçinin, bu dövrdə dollar qızıla konvertasiya olunan yeganə valyuta idi. ABŞ dollarının mövqeyi beynəlxalq iqtisadiyyatda get-gedə güclənirdi. Lakin 60-cı illərin bir sıra iqtisadi prosesləri və Vyetnam müharibələri ilə əlaqədar dolların mövqeyi zəifləməyə nisbətən başladı. Beynəlxalq valyuta bazarlarında yaranmış gərginlik nəticəsində bir sıra ölkələr milli valyutalarının qızıla və ya dollara nisbətən məzənnəsini təyin etmə yolu ilə müəyyən edilməsi praktikasından imtina edir və milli valyutaların məzənnələrinin bazar şərtləri əsasında sərbəst formalaşması üsuluna üstünlük verirdilər. Artıq 1971-ci ilin may ayında markanın, Kanada dollarının, avqust ayında isə ABŞ dollarının məzənnəsi sərbəst müəyyən olunmağa başlandı. Bütün bunlar Bretton-Vuds sisteminin dağılmasını sürətləndirirdi. 1944-cü ildə əsası qoyulan və 60-cı illərin sonu böhranı başlanan Bretton-Vuds valyuta sisteminin prinsipləri artıq istehsalat şərtlərinə, dünya ticarət şərtlərinə uyğun gəlmirdi. Bu səbəbləri bir-biri ilə qarşılıqlı şərtlənən faktlar zənciri formasında təqdim etmək olar: 1. qeyri sabit və ziddiyyətli iqtisadiyyat. 1967-ci il böhranın başlanğıcı iqtisadi inkişafın ləngidiyi bir vaxta təsadüf etdi. Dünya böhranı Qərb iqtisadiyyatını bürüdü; 1969-1970, 1974-1975, 1979-1983-cü illərdə. 2. inflyasiyanın sürətlənməsi dünya qiymətlərinə və rəqabət qabiliyyətli firmalara mənfi təsir göstərdi, spekulyativ olaraq “isti” pul kütləsinin yerdəyişməsini həvəsləndirdi. Inflyasiyanın müxtəlif ölkələrdə müxtəlif tempi valyuta kursunun dinamikasına təsir göstərdi. 3. ödəmə balansının qeyri stabilliyi bəzi ölkələrin (Böyük Britaniya, ABŞ) defisitli balansı, digərlərinin isə (Yaponiya) müsbət saldosu valyuta kurslarının müvafiq olaraq aşağı, yuxarı tərəddüdünü gücləndirirdi. Beləliklə, 20 ildən artıq ömür sürən Bretton-Vuds sisteminin müqəddaratı həll olunmuş oldu. Yamayka valyuta sistemi. Ölkələrarası valyuta münasibətlərində qızıl standartı və qızıl valyuta standartı sistemlərinin rolunun zəifləməsi beynəlxalq valyuta sistemində yeni mərhələyə keçidin başlanğıcı kimi qiymətləndirilməlidir. Bretton-Vuds valyuta sisteminin böhranı valyuta islahatı layihələri bolluğu doğurdu: kollektiv ehtiyat valyuta vahidi yaradılması, dünya valyuta buraxılışı, qızıl və əmtəələrlə təchizatdan tutmuş, qızıl standartlarına qayıdana qədər. Onların nəzəri əsasında neokeynsçi və neoklassik konsepsiyalar dururdu. 60-70-ci illərdə keynsçilikdə böhran meydana gəldi, hansı ki, əsasını Bretton-Vuds sistemi çərçivəsində valyuta tənzimlənməsi təşkil edirdi. Həmin vaxt neoklassiklər fəallaşdılar. Onların bəzisi beynəlxalq valyuta münasibətlərində qızılın rolunun qızıl standartına qədər qaldırılmasına yönəlmişlər. Monetarizmin tərəfdarları bazarın tənzimlənməsində dövlət müdaxiləsinə qarşı çıxırdılar. Ödəmə balansının avtomatik özünütənzimləmə ideyasını yenidən ortaya atdılar, üzən valyuta kursları rejimini təklif etdilər. Neokeynsçilər Keynsin əvvəllər rədd edilmiş “bankor” tipli beynəlxalq valyutanın yaradılması ideyasına döndülər. ABŞ-da dolların mövqeyini qorumaq məqsədilə qızılın tam demonetizasiyası və beynəlxalq likvid vəsaitlərinin yaradılmasına istiqamət götürdülər. Qərbi Avropa, xüsusilə Fransa dolların hegemonluğunu məhdudlaşdırmağa və BVF-nun kreditlərini genişləndirməyə çalışırdı. 1976-cı ilin aprelində Yamayka müqaviləsi ilə müəyyən edilmiş valyuta paritetlərindən imtina etmək barədə Beynəlxalq Valyuta Fondunun nizamnaməsində dəyişiklik edildi. Bu təşkilatın nizamnaməsində ikinci dəyişiklik sayılan (birinci dəyişiklik 1968-ci ilin may ayında SDR-in yaradılması ilə bağlı edilmiş və o, 1969-cu ilin iyul ayında qüvvəyə minmişdir) və 1978-ci ilin aprelində qüvvəyə minən bu qərarla milli valyutaların məzənnələrinin bazar şərtlərinə uyğun olaraq sərbəst müəyyən olunmasının əsası qoyuldu. Bununla bütün ölkələr öz valyutalarının məzənnəsini (“sabit” və ya “dəyişkən” məzənnə sistemi) müəyyən etməkdə tam sərbəstlik əldə etdilər. Lakin bu sərbəstlik heç də beynəlxalq valyuta sistemində özbaşınalığa yol verilməsi, hər bir ölkənin bu sahədə öz istədiyi kimi hərəkət etməsi demək deyildir. Yeni qaydalar BVF-nun üzvü olan ölkələr tərəfindən milli valyutanın sabitliyini təmin edən məzənnələr sistemi yaradılmasını, bu məsələnin həllində BVF-u ilə və onun üzvü olan digər ölkələrlə sıx əməkdaşlıq etməsini nəzərdə tuturdu. Bu məqsədlə hər bir ölkə iqtisadiyyatın səmərəli inkişafına yönəldilmiş qiymət siyasəti aparmalı, ölkənin tədiyyə balansının tənzimlənməsinə mane olan valyuta məzənnələri tətbiq etməməli və bütövlükdə maliyyə sistemi sahəsində düşünülmüş və ölçülüb-biçilmiş siyasət həyata keçirməlidir. Kinqstondakı (Yamayka) BVF-nun ölkə üzvlərinin razılığı ilə BVF-nun nizamnaməsinə ikinci düzəliş dördüncü dünya valyuta sisteminin aşağıdakı prinsiplərini rəsmiləşdirmişdir: 1. Qızıl-deviz standartları əvəzinə SDR standartları yeridildi. Bu yeni beynəlxalq valyuta hesab vahidinin (O.Emminqerin latihəsi üzrə) yaradılması haqqında razılıq 1967- ci ildə BVF-nun ölkə üzvləri tərəfindən imzalanmışdır. SDR-in buraxılışı ilə əlaqədar BVF-nun nizamnaməsinə birinci dəyişiklik 28 iyul 1969-cu ildə qüvvəyə mindi. 2. Qızılın demonetizasiyasına hüquqi şəkildə son qoyuldu: onun rəsmi qiyməti, qızıl paritetləri ləğv olundu, dolların qızıla dəyişdirilməsi dayandırıldı. Yamayka razılaşmasına görə qızıl dəyər tədbiri və valyuta kurslarının hesablanma nöqtəsi olmalı deyil. 3. Ölkələrə istədikləri valyuta kursu seçmək imkanı verilmişdi. 4. BVF-dan isə dövlətlərarası valyuta tənzimlənməsini gücləndirmək tələb olunurdu. Yamayka valyuta sisteminin aşağıdakı “üzən” valyuta rejimi mövcuddur: ABŞ, Kanada, İngiltərə, Yaponiya və s. ölkələrin valyutaları valyuta məzənnəsinin tələb və təklifindən asılı olaraq sərbəstdir. Avropa birliyi üzvlərinin əksər ölkələri (Almaniya, Fransa, İtaliya,Hollandiya, Belçika, Lüksemburq, İrlandiya, Danimarka) öz aralarında valyuta mübadiləsinin məzənnəsini müəyyən edirlər, özlərinin Avropa valyuta sistemini yaradırlar (EKYU); üçüncü bir valyutaya nisbətdə onlar birlikdə “üzürlər” (qalxıb-enirlər). Həmişə olduğu kimi yeni dünya valyuta sistemi ilə köhnə sistem arasında varislik əlaqəsi saxlanılırdı. Bu qanunauyğunluq Yamayka və Bretton-Vuds valyuta sistemlərini tutuşduranda ortaya çıxır. SDR standartı arxasında dollar standartı gizlənir. Baxmayaraq ki, valyuta plüralizminə olan tendensiya güclənir, hələ ki, aparıcı beynəlxalq ödəmə və rezerv vasitəsi kimi dolların alternativi yoxdur, qızıl demonetizasiyalaşdırılmışdır, amma faktiki olaraq o, valyuta malı formasında öz modifikasiyalaşmış formasını saxlayır: Bretton-Vuds sistemindən miras olaraq BVF-u qalmışdır, hansı ki, dövlətlərarası valyuta tənzimlənməsini həyata keçirir. Mahiyyət etibarilə, Yamayka valyuta sistemi Bretton-Vuds sistemindən daha mütəhərrik olmalı idi, ödəmə balansları və valyuta kurslarının qeyri-stabilliyinə daha elastik surətdə alışmalı idi. Amma ki, Yamayka valyuta sistemi periodik olaraq böhran sarsıntıları keçirir, əsas valyuta problemlərinin həlli məqsədilə onun daha da müasirləşdirilməsi yolları axtarılırdı. Qızılın demonetizasiyasının, yəni onun pul funksiyasını itirməsi prosesinin Yamayka valyuta islahatı ilə başa çatması nəticəsində valyuta sisteminə SDR (xüsusi borclanma hüququ) və EKÜ-nün (indi EURO) tətbiq edilməsini zəruri etdi. Beynəlxalq valyuta sistemində valyuta məzənnəsinin sərbəst müəyyən olunması praktikası Yamayka sisteminin bir sıra üstünlüklərini aşkar etdi: - məlum olduğu kimi məhsul və xidmətin dəyərinin bazar üsulları əsasında rəqabət şəraitində müəyyən olunması məqbul sayıla bilər. Bazara beynəlxalq müqavilələr və dövlət müdaxiləsi yolu ilə təsir göstərmək dəyəri düzgün qiymətləndirməyə imkan vermir, onu optimallıqdan uzaqlaşdırır. Ona görə valyuta məzənnəsinin sərbəst müəyyən olunması tələb və təklifdən asılı olaraq bazarda dəyərin daha obyektiv qiymətləndirilməsinə kömək edir; - valyuta bazarında valyuta məzənnəsinə edilən hər hansı uzunmüddətli təzyiq öz ifadəsini ölkənin tədiyyə balansının tarazlığının pozulmasında göstərir. Ona görə valyuta məzənnəsinin sərbəst müəyyən olunması tədiyyə balansının tənzimlənməsinə, ölkənin xarici ödəmələrinin yeni tarazlığa gətirilməsinə yardım edir; - sərbəst müəyyən olunan valyuta məzənnəsi rejiminin tətbiqi ölkənin müstəqil iqtisadi siyasət həyata keçirmək imkanlarını artırır. Xarici amillərin təsirindən azad olmaq ölkədə inflyasiyanın artması təhlükəsi yaratsa da, pul emissiyasının güclü nəzarət altında aparılması bu təhlükəni sovuşdurmaq imkanı verir. Qeyd etmək lazımdır ki, göstərilən üstünlüklərlə yanaşı valyuta məzənnəsinin sərbəst müəyyən olunması rejiminin bir sıra nöqsanları da vardır ki, onlar aşağıdakılardır: 1. bazar heç də həmişə ölkənin iqtisadi və maliyyə vəziyyətinə adekvat olan valyuta məzənnəsinin müəyyən edilməsini təmin etmir. 2. bir çox ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, sərbəst valyuta məzənnəsi rejimi heç də həmişə ölkənin xarici ödəmələrində tarazlığın saxlanmasına xidmət etmir. 3. xarici ticarət bir çox ölkələrin iqtisadiyyatında mühüm yer tutduğu üçün valyuta məzənnəsinin dəyişməsi bu ölkənin iqtisadi fəaliyyətinə, onun əsas ticarət partnyorları ilə münasibətlərinə ciddi təsir göstərir. Eyni zamanda iqtisadi baxımdan güclü olan və valyutası beynəlxalq aləmdə geniş istifadə olunan dövlətlərin həyata keçirdikləri pul-kredit siyasəti onunla bağlı digər valyutaların məzənnəsi vasitəsilə həmin ölkələrin iqtisadiyyatına təsir göstərir 4. nəhayət, valyuta məzənnəsinin müəyyən olunmasında verilən sərbəstlik dünya bazarlarında xammal və enerji resurslarının qiymətlərində qeyri sabitliyin yaranmasını, beynəlxalq ticarətdə bir sıra dəyişikliklərin baş verməsini sürətləndirir. Avropa valyuta sistemi. 70-ci illərin axırında iqtisadi və valyuta birliyi yaratma yolları axtarışları fəallaşdı. AB komissiyası sədri R.Cenkinsin layihəsində daha çox AB ölkə üzvlərinin iqtisadiyyatı üzərində idarə və kollektiv valyutanın emissiyası üçün Avropa orqanının yaradılmasına üstünlük verilmişdir. Uzunsürən və çətin danışıqların nəticəsində 13 mart 1979-cu ildə Avropa Valyuta Sistemi (AVS) yaradıldı. Onun məqsədi aşağıdakılardan ibarət idi: iqtisadi inteqrasiyaya çatmağı təmin etmək, dollar standartlarına əsaslanan Yamayka valyuta sisteminə əks tarazlıq olaraq öz valyuta sistemi ilə avropa stabillik zonası yaratmaq, “Ümumi bazarı” dollar ekspansiyasından ayırmaq. AVS- bu beynəlxalq (regional) valyuta sistemidir – iqtisadi inteqrasiya çərçivəsi daxilində fəaliyyət göstərən iqtisadi əlaqələrin məcmusudur – valyuta kurslarının stabilləşdirilməsi və inteqrasiya proseslərinin stimullaşdırılması məqsədilə “Ümumi bazar” ölkələrinin valyuta əlaqələrinin təşkilinin hüquqi-dövlət formasıdır. Avropa valyuta sistemi dünya valyuta sisteminin alt sistemidir (Yamayka). Bretton-Vuds müqavilələri ilə valyuta məzənnələrinin 1% həddində dətişilməsi nəzərdə tutulmuşdursa, Avropa valyuta müqaviləsi ilə bu həddin 0,75% çərçivəsində dəyişməsi, 1971-ci il mart bəyənatı ilə onun 0,6%-ə qədər azaldılması qərara alınmışdır. Lakin 1971-ci ildə bir çox ölkələri bürüyən beynəlxalq valyuta böhranı bu razılaşmanı həyata keçirməyə imkan verməmişdir. Qərbi Avropa inteqrasiya kompleksinin xüsusiyyətlərini Yamayka valyuta sistemindən fərqlənən AVS-in struktur prinsipləri təyin edir: 1. AVS-i EKU-ya – Avropa valyuta vahidinə əsaslanmışdır. EKU-nun şərti dəyəri 12 AB ölkəsinin valyutası daxil olan valyuta səbəti metodu ilə təyin olunurdu. EKU-nun səbətində valyutanın payı AB-nin ölkə-üzvlərinin ÜDM-ində tutduğu yerdən, onların qarşılıqlı mal dövriyyəsi və qısamüddətli dəstək kreditlərində iştirakından asılı idi. Ona görə EKU-nun ən çəkili komponenti –təxminən, 1/3-i- AFR markası idi. 1993-cü ilin sentyabrında Maastrix müqaviləsinə əsasən EKU valyutalarının “mütləq çəkisi” donduruldu, amma “nisbi çəki” valyutanın bazar məzənnəsindən asılı olaraq tərəddüd edirdi. 2. Qızılın demonitaziyasını hüquqi şəkildə möhkəmləndirən Yamayka valyuta sistemindən fərqli olaraq, AVS-i onu həqiqi ehtiyat aktivləri kimi istifadə edirdi. Birincisi, EKU-nun emissiyası qismən qızılla təmin edilmişdir. Ikincisi, AVS və AFVS ölkələrinin rəsmi qızıl ehtiyatlarının 20%-nin birləşdirilməsi hesabına birgə qızıl fondu yaradılmışdır. Mərkəzi banklar fonda 2,66 t qızıl yatırdılar. Ölkələrin qızıl üzərində mülkiyyət hüquqlarını saxlamaq üçün yatırımlar bərpa olunan 3 aylıq sövdələşmə, “svop” formasında həyata keçirilirdi. Qızıl əvəzində əldə edilmiş EKU-lar rəsmi fondlarda qeydə alınırdı. Üçüncüsü, AB ölkələri qızıl fonduna yatırımları təyinetmək, həmçinin, EKU-da olan ehtiyatların həcmini və emissiyasını tənzimləmək üçün qızılın bazar qiymətinə əsaslanırdılar. 3. Valyuta məzənnələrinin rejimi qarşılıqlı tərəddüdlərin müəyyən olunmuş həddində valyutaların “avropa valyuta ilanı” formasında birgə üzməsinə əsaslanmışdır. (bəzi ölkələr üçün, xüsusilə də İtaliya üçün ±2,25%, 1989-cu ilin axırına kimi ±6%, sonra isə İspaniya, onun valyuta-iqtisadi vəziyyətinin qeyri sabitliyinin nəzərə alınması şərtilə. 1993-cü ilin avqustundan AB valyuta problemlərinin kəskinləşməsi nəticəsində tərəddüd hüdudları ±15%-ə kimi artırıldı).
4. AVS-də valyuta intervensiyası ilə bağlı ödəmə balanslarının və hesablarının defisitini müvəqqəti olaraq örtmək üçün mərkəzi banklara kreditlərin təqdim edilməsi yolu ilə dövlətlərarası regional valyuta tənzimlənməsi həyata keçirilir.
|Meyar |Paris valyuta |Genuya valyuta |Bretton-Vuds valyuta |Yamayka valyuta sistemi |Avropa valyuta sistemi (1979, |
| |sistemi (1867) |sistemi (1922) |sistemi (1944) |(1976-1978) |regional) |
| | | | | | |
|1. Baza |Qızıl-pul |Qızıl-deviz |Qızıl-deviz standartı |SDR standartı |EKU standartı (1979-1988); |
| |standartı |standartı | | |AVRO (1999-dan) |
|2. Qızılın dünya pulu |Qızıl pariteti |Qızılın rəsmi |Rəsmi qızıl dollar |
|kimi işlədilməsi |Qızıl ehtiyat ödəmə vəsaiti kimi |demonetizasiyası |ehtiyatlarının 20% |
| |Qızıla konvertasiya olunan valyuta | |birləşdirilməsi |
| | | |EKU emissiyasının qismən təmin|
| |ABŞ dollarının | |olunması üçün qızıldan |
| |qızıla rəsmi | |istifadə, qızıl ehtiyatlarının|
| |qiymətlərlə | |bazar qiymətləri ilə yenidən |
| |konvertasiyası | |qiymətləndirilməsi |
| | | | |
| | | | |
| |Qızıl nöqtələr |Qızıl nöqtələrsiz |Təsbit olunmuş |Valyuta kursu rejiminin |1993-cü ilin avqustundan |
|3. Valyuta kursu rejimi |hüdudunda sərbəst |sərbəst tərəddüd |paritetlər və kurslar |sərbəst təyin edilməsi |±2,25, ±15% hüdudları |
| |tərəddüd edən |edən kurslar (30-cu|(±0,75; ±1%) | |daxilində birgə üzən valyuta |
| |kurslar |illərdən) | | |kursu. (“avropa valyuta |
| | | | | |ilanı”), 1999-cu ildən. |
| | | | | | |
|4. İnstitusional |konfranslar |Konfranslar, |Dövlətlərarası valyuta|Dövlətlərarası valyuta |Avropa Valyuta Əməkdaşlığı |
|struktur | |iclaslar |tənzimlənməsi orqanı |tənzimlənməsi orqanı |fondu (1979-1993) |
| | | | |Yuxarı dairələrin iclası|Avropa Valyuta İnstitutu |
| | | | | |(1994-1998) |
| | | | | |Avropa Mərkəzi Bankı (1 iyul |
| | | | | |1988-ci il) |

1.2 Valyuta məzənnəsi və ona təsir edən amillər. Valyuta məzənnəsi iki ölkə valyutası arasında dəyişmə nisbətidir. Başqa sözlə, valyuta məzənnəsi hər hansı bir xarici valyutanın milli pul vahidi ilə qiymətidir. Valyuta məzənnəsi spesifik xarakterə malik pul kateqoriyasıdır və milli iqtisadiyyatla dünya iqtisadiyyatı arasındakı qarşılıqlı əlaqəni ifadə edir. Valyuta məzənnəsi beynəlxalq tədavül sferasının elementlərindən biridir. Beynəlxalq iqtisadi əlaqələr həyata keçirilərkən iki növ qiymətlər (daxili və xarici) müqayisə edilir. Birincisi, malların müxtəlif milli dəyərləri əsasında formalaşır. Ikincisi, onların beynəlxalq dəyərləri əsasında yaranır. Ayrı – ayrı ölkələrin malları beynəlxalq dövriyyəyə daxil olduqda, sanki öz üzərindən milli qiymətləri atır və əksər hallarda dünya bazarı qiyməti ilə satılır. Valyuta məzənnəsi milli əmtəə dəyərlərinin ölçüsü rolunu bilavasitə deyil, dolayı şəkildə - milli pul vahidlərinin müqayisə olunması vasitəsilə oynayır. Valyuta məzənnəsində qiymət, əmək məhsuldarlığı, əmək haqqı, istehsal xərcləri, iqtisadi inkişaf sürəti və s. iqtisadi kateqoriyalarda əksini tapır. Müasir dövrdə ayrı – ayrı milli iqtisadiyyatlar arasında asılılığın artması və beynəlxalq dövriyyədə qızıla dəyişdirilməyən kredit pulların tətbiq olunması nəticəsində valyuta məzənnəsi ayrı – ayrı milli iqtisadiyyatların inkişafının zahiri təzahürünə çevrilir, onun yeni əmək məhsuldarlığı şəraitində iqtisadi potensialını müəyyən dərəcədə əks etdirir. Valyuta məzənnəsi özünün belə bir rolu ilə istehsal sferasına güclü əks təsir göstərir. Milli və dünya bazarlarının dəyər gösətriciləri arasında əlaqə yaradan bir alət rolunu oynayan valyuta məzənnəsi beynəlxalq iqtisadi münasibətlərdə və geniş təkrar istehsalda fəal iştirak edir. Təşəbbüsçü iş adamı valyuta məzənnəsindən istifadə edərək öz istehsal xərclərini dünya bazarı qiymətləri ilə müqayisə edir. Bu ayrı – ayrı ölkələrə və müəssisələrə imkan verir ki, xarici iqtisadi əməliyyatların nəticələrini müəyyən etsinlər. Valyuta məzənnəsi ixrac və idxal qiymətləri nisbətinə, firmaların rəqabət qabiliyyətinə, müəssisələrin mənfəətinə müəyyən təsir göstərir. Valyuta bazarları siyasi və iqtisadi hadisələrin gedişinə qarşı son dərəcə həssasdırlar. Ölkənin xarici gəlir və xərclərinə bilavasitə və dolayı şəkildə təsir göstərən hər hansı bir hadisə, dəyişiklik və inkişaf dərhal valyuta bazarlarında öz əksini tapır və valyuta məzənnəsinin dəyişməsinə səbəb olur. Valyuta məzənnəsi bir sıra amillərdən asılıdır ki, bura daxili və xarici siyasi hadisələr və s. daxildir. Müxtəlif ölkələrdə baş verən daxili qarışıqlıq, hərbi müdaxilələr, müharibə ehtimalları və yaxud həlledici bir dövlət adamının ölümü və bu kimi digər hadisələrin yaratdığı inamsızlıq şəraiti valyuta bazarına yaxın olan təsir göstərir. Faiz dərəcələrinin daxili və xarici səviyyədə dəyişikliklər də ölkəyə kapital axınını sürətləndirir. Bunlar da valyuta məzənnəsinə ciddi təsir göstərir. İndi valyuta məzənnəsinin qeyri–sabitliyinin beynəlxalq iqtisadi münasibətlərə təsirini nəzərdən keçirək. Hər şeydən əvvəl belə bir suala cavab verək: Valyuta məzənnəsi mexanizmi ixrac və idxalın fiziki həcminə necə təsir göstərir? Təxminən sxem aşağıdakı kimidir. Valyuta məzənnəsinin aşağı düşməsi onu göstərir ki, xarici valyutaya çevrilərkən müəyyən məbləğ milli valyuta indi əvvəlkinə nisbətən az miqdarda xarici valyutanı ifadə edir və əksinə hər vahid xarici valyutaya daha çox yerli valyuta əldə etmək olar. Bu halda xarici ixracatçı öz valyutasında əvvəlki məbləği əldə etmək üçün malın bu ölkə valyutası ilə ixrac qiymətini artırmağa məcbur olur. Bu, ixraca gedən malın bütün istehsal xərclərinin ödənilməsi və müəyyən mənfəət əldə edilməsi zəruriliyi ilə əlaqədardır. Lakin ixrac qiymətlərinin belə qaldırılması həmin malın ixrac miqdarının azalmasına səbəb olur. Çünki bir tərəfdən həmin malın yerli istehsalçıları arasında rəqabət artır, digər tərəfdən isə yerli əvəzedici malların istehlakına keçilməsi ehtimalı yaranır. Eyni zamanda ixrac qiymətlərinin lazımi qədər artırıla bilməməsi həmin malın bu ölkəyə satılmasını qeyri –rentabelli edir. Milli valyutanın ucuzlaşması eyni zamanda idxalı bahalaşdırır ki, bu da ölkədə qiymətlərin artmasını, mal ixracının və istehlakının azalmasını, yaxud idxalı əvəz edən sahələrin inkişafını stimullaşdırır. Valyuta məzənnəsinin aşağı düşməsi milli valyuta ilə borcların real məbləğini azaldır, xarici valyutada ifadə olunmuş xarici borcların yükünü ağırlaşdırır. Ölkədə mənfəət, faiz, divident şəkilində xarici investorların gəlirlərinin xaricə aparılması əlverişsiz olur. Eyni zamanda valyutası ucuzlaşan ölkədə ixracın artmasına stimul çoxalır. Çünki xaricdə mal satışından əldə edilmiş eyni miqdar xarici ödəmə vasitələri dəyişdirilərkən, indi xarici valyuta ilə ifadə olunmuş daha çox məbləğ əldə etmək mümkündür. Beləliklə, ixracatçılar öz valyutaları qiymətdən düşdükdən sonra malları xaricdə rəqabət qabiliyyətli dünya qiymətləri ilə valyutada lazım olan mənfəəti əldə edərlər. Valyuta bahalaşdıqda əks mənzərə yaranır. Valyuta məzənnəsi yüksəldikdə daxili qiymətlərin rəqabət gücü azalır, ixracın səmərəliliyi azalır. Bunlar isə ixrac sahələri və milli istehsalın bütövlükdə azalmasına gətirib çıxara bilər. Idxal isə əksinə, genişlənir. Ölkəyə xarici və milli kapitalın axını təşviq edilir, xarici investisiyalar üzrə mənfəətin xaricə aparılması artır. Xarici valyuta ilə ifadə olunmuş xarici borcların real məbləği azalır. Valyutanın xarici və daxili ucuzlaşması, yəni onun məzənnəsi ilə alıcılıq qabiliyyəti arasında fərq beynəlxalq iqtisadi münasibətlər üçün mühüm əhəmiyyətə malikdir. Əgər pulun daxili inflyasiya xarakterli qiymətdən düşməsi valyuta məzənnəsinin azalmasından sürətlidirsə, digər eyni şərtlər daxilində mal idxalı təşviq edilir. Əgər inflyasiya nəticəsində valyutanın xarici alıcılıq qabiliyyəti onun daxili alıcılıq qabiliyyətindən sürətlə aşağı düşürsə, xarici rəqiblərin bazardan sıxışdırılıb çıxarılması məqsədilə valyuta dempinqi, yəni malların orta dünya qiymətlərindən ucuz qiymətlərlə kütləvi ixracı üçün şərait yaranır. Valyuta dempinqi üçün aşağıdakılar xarakterikdir: 1. İxracatçı malları inflyasiyanın təsiri ilə daxili bazarda yüksəlmiş qiymətlərlə satın alaraq onu xarici bazarda daha sabit valyuta ilə orta dünya qiymətlərindən aşağı qiymətlərlə satır. 2. İxrac qiymətlərinin azalma mənbəyi əldə edilmiş daha sabit xarici valyutanın ucuzlaşmış milli valyutaya çevrilməsi zamanı meydana çıxan fərqdir. 3. Malların kütləvi ixracı ixracatçılar üçün ifrat mənfəət təmin edir. Dempinq qiyməti istehsal qiymətindən və ya maya dəyərindən aşağı da ola bilər. Lakin ixracatçılar üçün həddən artıq azaldılmış qiymət əlverişli deyildir, çünki malların xarici rəqiblərə təkrar ixracı nəticəsində milli mallara rəqabət çoxala bilər. 4. Məlumdur ki, valyuta dempinqi ölkələr arasında ziddiyyətləri artırır, onların ənənəvi əlaqələrinə xələl gətirir, rəqabət mübarizəsini kəskinləşdirir. Valyuta dempinqini həyata keçirən ölkədə ixracatçıların mənfəəti artır. Lakin daxili qiymətlərin artması nəticəsində əhalinin rifah səviyyəsi pisləşir. Dempinq obyekti olan ölkədə isə ucuz xarici malların rəqabət gətirməyən iqtisadiyyat sahələrində inkişaf zəifləyir, işsizlik çoxalır. Iri ixracatçı firmalar valyuta dempinqindən xarici rəqiblərini boğmaq üçün geniş istifadə etməyə çalışırlar. Ona görə də Tarif və Ticarət üzrə Baş Saziş (QATT) konfransı 1967-ci ildə dempinq əleyhinə məcəllə qəbul etdi. Məcəllə dempinq həyata keçirilərkən xüsusi cəza tədbirləri nəzərdə tutmuşdur.QATT məcəlləsində nəzərdə tutulur ki,dempinqdən zərər çəkən dövlət müvafiq mal üzrə dempinq əleyhinə xüsusi idxal rüsumu tətbiq etsin. Beləliklə, valyuta məzənnəsinin dəyişməsi ümumi milli məhsulun xarici bazarlarda satılan hissəsinin ölkələr arasında yenidən bölüşdürülməsinə təsir edir.

[pic]

1.3 Valyuta kurslarının tənzimlənməsinin Qərb nəzəriyyələri. Beynəlxalq maliyyədə əsas paritet şərtləri. Dünya təsərrüfatına inteqrasiya etmiş və açıq iqtisadiyyat siyasətini kompleks şəkildə həyata keçirən hər hansı bir ölkədə bir çox dəyişkən iqtisadi göstəricilər arasında köklü müvazinət əlaqələri vardır. Bu müvazinət əlaqələri, bazarlarda süni maneələr olmadığı hallarda, mal qiymətləri, faiz dərəcələri və spot məzənnələri kimi dəyişkən göstəricilər arasında özünü göstərir. Bu müvazinət əlaqələri ən ümumi şəkildə paritet şərtləri (parity conditions) adlanır və beynəlxalq maliyyə-valyuta münasibətlərinin əsasını təşkil edir. Valyuta sistemi elementlərindən biri olan valyuta pariteti iki valyuta arasında qanunvericilik əsasında müəyyən edilən nisbətdir. Paritet əlaqələri valyuta məzənnələrinin dəyişməsinə yol açan əsas amillərin rolunun nəzərə alınmasında mühüm əhəmiyyətə malikdir. Paritet şərtləri araşdırılarkən mal, pul, kredit və valyuta bazarlarında əməliyyatların sərbəst aparılması və əməliyyatlara əlavə məsrəf çəkilmədiyi ehtimal edilir. Vahid qiymət qanunu və arbitraj. Çoxsaylı alıcı və satıcıların olduğu bazarlarda məlumatları asanlıqla əldə etmək üçün nəzərə almaq lazımdır ki, bazar rəqabətinin belə bir təbii nəticəsi vardır: ticarət obyekti olan bir iqtisadi varlığın müvazinətli valyuta məzənnələrindən çevrilmiş qiyməti dünyanın hər yerində eyni olmalıdır. Həmin varlığın müxtəlif bazarlardakı qiymətləri arasında fərq yalnız əməliyyat məsrəfləri ilə əlaqədardır. Beynəlxalq vahid qiymət qanunu (law of one price) adlanan bu prinsip arbitrajçıların (müxtəlif bazarlarda mövcud olan qiymət fərqi ilə əlaqədar ticarətlə məşğul olanların) beynəlxalq fəaliyyətinin nəticəsidir. Arbitrajçıların məqsədi mənfəət əldə etməkdir. Ona görə də “ucuz al, baha sat” prinsipi ilə hərəkət edirlər. Çox geniş yayılmış bu mexanizm qiymətlərin beynəlxalq miqyasda bir-birindən ciddi şəkildə fərqlənməsinə mane olur. Belə paritet şərtləri özünü hər şeydən əvvəl mal bazarlarında göstərir. Mal bazarlarında vahid qiymət qanunun fəaliyyəti nəticəsində orta bir valyuta vahidi ilə ölçüldükdə hər hansı bir malın qiyməti dünyanın hər yerində uzun müddət fərqlənəbilməz. Beynəlxalq maliyyədə bu əlaqə öz əksini alıcılıq qabiliyyəti paritetində (AQP) tapır. Vahid qiymət qanunu yalnız mal bazarları ilə məhdudlaşmır, maliyyə və valyuta bazarlarında da geniş fəaliyyət göstərir. Məlum olduğu kimi valyuta bazarlarında da arbitrajçılar valyuta məzənnəsi arasındakı mövcud fərqdən eyni anda müxtəlif bazarlarda faydalanırlar. Bu fəaliyyətləri ilə onlar məlum bir valyutanın eyni və ya müxtəlif bazarlarda eyni bir anda həmin milli valyuta ilə vahid qiymətinin formalaşmasına səbəb olur. Çünki arbitrajçılar valyutanı ucuz bazardan alıb, baha bazarda satdıqca, birinci bazarda qiymətlər yüksəlir, o birisində isə azalır nəticədə qiymətlər hər iki bazarda eyniləşir. Maliyyə-kredit bazarlarında da vəziyyət eynidir. Vahid qiymət qanunu bu bazarlarda da məlum bir valyuta ilə ifadə edildikdə, faiz dərəcələrinin hər yerdə eyniləşməsinə gətirib çıxarır. Alıcılıq qabiliyyəti pariteti (AQP). Beynəlxalq maliyyənin ən geniş yayılmış və mübahisəli problemlərindən biri AQP nəzəriyyəsidir. Nəzəriyyə öz əsasını İngilis iqtisadşıları D.Yum və D.Rikardonun baxışlarından götürür. Onlar hesab edirdilər ki, funt sterlinqin dəyərinin aşağı olması ticarət balansı kəsirinin artmasına səbəb olmuşdur. Pulun qiymətdən düşməsi, onların fikrincə həmin pulun ifrat dərəcədə çox olmasının nəticəsidir, valyutaların alıcılıq qabiliyyətinin nisbəti isə müvafiq ölkələrdə tədavüldə olan pulun miqdarı ilə müəyyən edilir. Bu baxış AQP haqqında bütün, o cümlədən müasir nəzəriyyələrin əsasını təşkil edir. Nəzəriyyə tədiyə balansı tarazlığını dəstəkləmək üçün “müvazinət məzənnəsinin” axtarılmasına yönəlmişdir. AQP haqqında nəzəriyyə sistemli şəkildə ilk dəfə isveç alimi Q.Kassel tərəfindən 1918-ci ildə əsaslandırılmışdır. Kassel öz nəzəriyyəsi ilə birinci dünya müharibəsindən sonra təkrar qızıl standartı sisteminə qayıdılarkən tətbiq ediləcək yeni rəsmi məzənnələrin əsasını qoymaq məqsədini güdürdü. Sonralar sabit məzənnə sistemi tətbiq edildiyi dövrdə də məzənnə qalxıb endikcə mərkəzi banklar tərəfindən sabitləşdirmə tədbirləri üçün bir nəzəri baza kimi istifadə edilirdi.Nəzəriyyə vahid qiymət qanununa əsaslanır. Kassel hesab edirdi ki, valyuta məzənnəsinin əsasını iki ölkədə “qiymətlərin ümumi səviyyəsi” müəyyən edir. O, haqlı olaraq göstərirdi ki, normal ticarət olduqda elə valyuta məzənnəsi formalaşır ki, bu məzənnə müvafiq valyutaların alıcılıq gücü arasındakı nisbəti əks etdirir. Lakin, sonralar məlum oldu ki, valyuta məzənnəsinin alıcılıq qabiliyyəti üzrə bazar mexanizmi əsasında avtomatik və maneəsiz tarazlaşması fikri özünü doğrultmur. Çünki beynəlxalq ticarət hec də həmişə tam sərbəst deyil, ayrı-ayrı dövlətlər bu sahədə bəzən xeyli məhdudiyyətlər qoyurlar. Ona görə də AQP nəzəriyyəsi sonralar valyuta məzənnəsinə təsir edən və onu alıcılıq qabiliyyətinə uyğunlaşdıran əlavə amillər axtarılması istiqamətində inkişaf etdi. Bu amillər arasında ayr-ayrı dövlətlər tərəfindən qoyulan ticarət və valyuta məhdudiyyətləri, kredit və faiz dərəcələrinin dinamikası vardır. Tənzimlənən valyuta nəzəriyyəsi. Bu nəzəriyyə qızıl standartı sistemindən imtina olunduğu dövrdə meydana gəlməyə başlamış və valyuta məzənnəsinin dövlət tərəfindən tənzimlənməsi üsullarını əsaslandırmışdır. Həmin nəzəriyyə öz inkişafında bir necə mərhələ keçmişdir. Hələ XX əsrin əvvəllərində pulun dövlət nəzəriyyəsinin təmsilçiləri (Q.Knapp, F.Bendikson) valyuta məzənnəsinin dövlət tənzimlənməsinin gücləndirilməsinə çağırırdılar. 20-30-cu illərdə “pulun alıcılıq qabiliyyətinin sabitləşdirilməsi” nəzəriyyəsi yayılmağa başladı. Onun təmsilçiləri (İ.Fişer, K.Viksell, Q.Uorren, U.Mitçell və başqaları) göstərirdilər ki, valyuta məzənnəsinin sabitləşdirilməsi üçün pulun qızıl tərkibinin, faiz dərəcələri və pul emissiyası miqdarının dəyişdirilməsi amillərindən dövlət fəal istifadə etməlidir. Məsələn, Fişer təşkil edirdi ki, istehlak malları indeksi dinamikasından düz mütənasib şəkildə dolların qızıl məzmunu dövri olaraq dəyişdirilməlidir. O, hesab edirdi ki, bu tədbir qiymətlərin səviyyəsinin və pulun alıcılq qabiliyyətinin sabitliyini təmin edir. 30-40-cı illərdə tənzimlənən valyuta nəzəriyyəsi C.Keyns, R.Houtri, A.Hansenin əsərlərində daha da inkişaf etdirildi. Onlar qızılın demonetizasiyasını tələb edirdilər və onu “keçmişin vəhşi qalığı” hesab edirdilər. Onlar sübut edirdilər ki, dəyişdirilməyən (qızıla) kağız pullar iqtisadiyyata dövlət müdaxiləsi üçün daha səmərəli alətdir. Onlar qızıl standartının avtomatik tənzimləmə “qabiliyyətini” tənqid edirdilər (bu nəzəriyyəyə görə guya pulun alıcılıq qabiliyyətini möhkəmləndirmək məqsədilə məşğuliyyət və iqtisadi artım sürəti azaldılmalıdır). Keyns və onun tərəfdarları əsas diqqəti səmərəli tələbin yaradılmasına yönəldirdilər. O, qızıla dəyişdirilməyən kredit və kağız pulların elastik paritetinə tərəfdar idi və təklif edirdi ki, xarici bazarlar uğrunda mübarizə etmək üçün qiymətlərə, ixraca və ümumiyyətlə ölkədə istehsal və məşğuliyyətə milli valyutanın məzənnəsini aşağı salmaq yolu ilə təsir göstərmək lazımdır. Bu tövsiyyələr 30-cu illərdə Böyük Britaniya və digər ölkələr tərəfindən praktiki olaraq istifadə edilmişdir. Tənzimlənən valyuta məzənnəsinin ikinci istiqamətində alıcılıq qabiliyyəti pariteti “məzənnə tarazlığı” anlayışı ilə əvəz edilir. Bu istiqamət məzənnə tarazlığı, yaxud neytral məzənnə nəzəriyyəsi adlanır. Həmin məzənnənin tərəfdarlarının fikrincə, milli iqtisadiyyatın tarazlıq vəziyyətinə uyğun gələn valyuta məzənnəsi neytraldır. Onlar valyuta məzənnəsinin valyutaya olan tələb və təklifdən asılı olduğunu qeyd edərək müxtəlif amillərin bir-birindən asılılığı əsasında, onların təsiri ilə dəyişən məzənnə nisbətini tarazlaşdırma sistemini yaratmışlar. Neytral valyuta məzənnəsi nəzəriyyəsi məzənnəyə, heç də həmişə ölçülməsi mümkün olmayan amillərin təsirini də nəzərə alır. Bu amillərə gömrük rüsumları, valyuta möhtəkirliyi, siyasi və psixoloji amillər daxildir. Təsbit olunmuş paritet və məzənnə nəzəriyyələri. Bretton-Vuds sisteminin mühüm fəlsəfi əsaslarında biri “valyuta sabitliyinin” cazibə qüvvəsinə təsir göstərilən meyl idi. Iki dünya müharibəsi arasında olan dövrdə C.Bikerdayk, C.Robinson, A.Braun, F.Qreham və başqaları elə bir konsepsiya işləyib hazırlamışdılar ki, bu konsepsiyaya görə valyuta məzənnəsinin dəyişməsi ölkənin tədiyyə balansındakı müvazinət pozuntusunun aradan qaldırılması üçün kifayət qədər səmərəli vasitə deyildir. Çünki məzənnə nisbətindən asılı olaraq dünya bazarlarında qiymətlərin qalxıb-enməsi qarşısında xarici ticarət kifayət qədər həssas deyildir. Bu konsepsiya Bretton-Vuds sistemi müəyyən edilərkən BVF-nun nizamnaməsində öz əksini tapdı. Həmin nizamnamə təsbit olunmuş, yəni möhkəm paritetin müəyyən edilməsini nəzərdə tuturdu. Onun dəyişməsinə isə yalnız az-az hallarda - ölkənin balansının müvazinəti “əsaslı pozulduqda” icazə verilirdi. Buradan görünür ki, valyuta məzənnəsi vasitəsilə manevr etmək imkanı dar çərçivə içərisinə salınaraq məhdudlaşdırıldı. Belə bir şəraitdə xarici iqtisadi və tədiyyə balansı müvazinətinin tənzimlənməsində ağırlıq nöqtəsi daxili iqtisadi siyasət vasitələrinin üzərinə düşürdü. Bunlar isə bilavasitə məcmu tələb və geniş təkrar istehsalı prosesi ilə əlaqədar idi. Sərbəst dəyişən valyuta məzənnəsinin nəzəri əsasları. Beynəlxalq hesablaşma mexanizmində 60-cı illərdə özünü göstərən qeyri-sabitlik Bretton-Vuds valyuta sisteminin əsaslarının yenidən nəzərdən keçirilməsini, beynəlxalq valyuta əlaqələrinin tənzimlənməsinin köklü surətdə yenidən qurulmasını və dünya valyuta islahatının həyata keçirilməsini zəruri etdi. Bu məsələlər əvvəlcə Qərb ölkələrinin yalnız akademik dairələrində müzakirə edilirdi, sonralar isə siyasi dairələri və beynəlxalq maliyyə-valyuta təşkilatlarını da özünə cəlb etdi. Dünya valyuta sisteminin köklü islahatı üzrə irəli sürülən çoxsaylı nəzəriyyə və konsepsiyalar arasında neoklassik məktəbin nümayəndələrinin irəli sürdüyü sərbəst dəyişən valyuta nəzəriyyəsi son nəticədə qalib gəlmiş oldu. Bu nəzəriyyə valyutaların paritetinin dollarla təsbit olunması praktikasından imtina edilməsini, ölkələrə valyutaların məzənnələrini öz arzuları ilə dəyişə bilmək azadlığının qaytarılmasını, valyuta paritet və məzənnələri sisteminin çeviklik dərəcəsinin əhəmiyyətli dərəcədə artırılmasını nəzərdə tuturdu. Bu nəzəriyyənin özünəməxsus tarixi vardır. 50-ci illərin əvvəllərində tanınmış ingilis iqtisadçısı C.Mill ekonomotrik hesablamalar nəticəsində belə bir nəticəyə gəldi ki, sabit valyuta məzənnəsi saxlanıldığı şəraitdə daxili və xarici iqtisadi müvazinətə eyni vaxtda nail olmaq mümkün deyildir. O, “üzən” valyuta məzənnəsini təklif etdi. Bu konsepsiyanın özünü məhz, İngiltərədə göstərməsi onun qeyri-sabit valyuta məzənnəsi ilə əlaqədar idi. ABŞ-da sərbəst valyuta məzənnəsi konsepsiyası neoklassik məktəbin “monetarist əks-inqilabçı” adlanan cərəyanı (“keynsçiliyin” əksi kimi) çərçivəsində meydana çıxdı. Həmin “Monetarist” ideyaların əsasını amerikan iqtisadçısı M.Fridmen qoymuşdur. Sərbəst üzən valyuta məzənnəsi nəzəriyyəsi məhz onun adı ilə bağlıdır. Şərti olaraq “Millətçi monetaristlər” adlandırılan monetarizm nəzəriyyəsinin həmin qanadından başqa “qlobal monetaristlər” adını daşıyan başqa qrup iqtisadçılar da mövcuddur. Sonuncuların ən tanınmış nümayəndələri R.Mandell, Q.Conson, A.Laffer və başqalarıdır. M.Fridmen başda olmaqla “millətçi monetaristlər” hesab edirlər ki, dünya təsərrüfatını formalaşdıran ayrı-ayrı ölkələrin hər birində inflyasiyanın səbəbi başlıca olaraq həmin ölkənin öz daxili proseslərinin nəticəsidir. Çünki hər bir ölkədə milli pul kütləsinin artım sürəti, hər şeydən əvvəl həmin ölkənin mərkəzi bankının yeritiyi pul-kredit siyasəti ilə müəyyən edilir. Belə bir şəraitdə ayrı-ayrı ölkələrdə inflyasiyanın artım sürətinin fərqli olması labüddür. Bu isə həmin ölkələr arasında ticarət və ödəniş balansı müvazinətinin pozulmasına səbəb olur. Monetarizmin “millətçi” qanadının əksinə olaraq, “qlobal monetaristlər” dünya təsərrüfatını inteqrasiya olunmuş bir tam hesab edirdilər. Onlar hesab edirdilər ki, ölkələrin çoxunda inflyasiya başlıca olaraq xaricdən “idxal” edilir və ona görə də “üzən” valyuta məzənnəsi sistemində valyuta məzənnəsinin müəyyən dərəcədə tənzimlənməsi zəruridir. [pic]

Fəsil 2 Azərbaycan Valyuta bazarının tənzimlənməsi 2.1 Azərrbaycan Respublikasının valyuta və pul kredit siyasəti. Valyuta siyasəti dövlətin daxili valyuta bazarında həyata keçirilən xarici valyuta ilə əməliyyatların və xarici valyuta məzənnəsinin tənzimlənməsi istiqamətində apardığı daxili və xarici iqtisadi siyasətdir. Valyuta siyasəti mərkəzi bank və digər maliyyə-kredit təşkilatları qismində mərkəzi hökumət orqanları tərəfindən həyata keçirilir. Mərkəzi Bankın yürütdüyü pul siyasəti ölkədə makroiqtisadi stabilliyin təmin olunmasına və ölkənin əlverişli beynəlxalq rəqabət qabiliyyətinin qorunub saxlanmasına yönəldilir. Dayanıqlı makroiqtisadi sabitlik və aşağı inflyasiya davamlı iqtisadi artımın və əhalinin sosial rifahının yüksəldilməsinin əsas şərtləridir. Valyuta siyasəti tədiyə balansının müsbət saldoya çatması üçün aprılan beynəlxalq maliyyə siyasətinin tərkib hissəsidir. Dövlət valyuta siyasətinin əsas elementləri kimi, valyuta valyuta intervensiyasından və məhdudiyyətlərindən istifadə edir. Valyuta intervensiyası dövlətin bank qismində valyuta tənzimləməsi məqsədi ilə valyuta bazarına müdaxiləsidir. Mərkəzi bank valyuta bazarında xarici valyutanın kütləvi təklifi və ya yığılması yolu ilə valyuta bazarını tənzimləyə bilir. Valyuta intervensiyasından çox vaxt ölkəyə mal və xidmətlər idxalının ixraca nisbətdə daha sürətlə artması nəticəsində milli valyuta kursunun xarici valyuta kursuna nəzərən aşağı düşdüyü şəraitdə valyuta kursunun stabilləşdirilməsi üçün istifadə olunur.
Valyuta məhdudiyyətləri dövlətin ölkədaxili valyuta bazarındakı əməliyyatların, eləcə də ölkəyə xarici valyuta daxilolmalarının və ölkədə milli və xarici valyuta çıxarmalarının məhdudlaşdırılması istiqaməində həyata keçirdiyi valyuta tənzimlənməsi siyasətidir. Əsas etibar ilə valyuta məhdudiyyəti valyuta bazarında valyuta məzənnəsinin tənzimlənməsinə xidmət edir. Valyuta məhdudiyyəti milli iqtisadiyyatın xarici təsirlərdən qorunması məqsədi güdür.
Valyuta məhdudiyyəti konkret məsələlər üzrə qərar və göstərişlərə xidmət etməklə, valyuta qanunvericiliyinə əsaslanır. Valyuta məhdudiyyəti konkret olaraq aşağıdakı məqsədlərə xidmət edir: • Tədiyyə balansının tarazlaşdırılıması; • Valyuta kursunun sabitliyinin qorunması; • Valyuta qiymətlilərinin dövlətin əlində cəmləndirilməsi və ondan valyutanın tənzimlənməsində istifadə.

Valyuta məhdudiyyəti aşağıdakı məsələləri özündə birləşdirir: Beynəlxalq ödəniş və kapitalın hərəkətinin tənzimlənməsi, qızılın, pul nişanlarının və qiymətli kağızların hərəkətinin tənzimlənməsi;
Xarici valyutaların sərbəst alqı-satqısının qadağan olunması və aparılıb-gətirilməsinin məhdudiyyətləşdirilməsi;
Xarici valyutanın və valyuta dəyərlilərinin dövlətin əlində cəmləndirilməsi.
Valyuta məhdudiyyəti beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin müxtəlif sahələrində tətbiq edilir; xarici ticarətdə, görünməyən əməliyyatlarda, kapitalın və kreditin hərəkətlərində, qızıl və xarici valyutalarla aparılan əməliyyatlarda və s.
Tədiyyə balansı üzrə valyuta məhdudiyyətinin 2 əsas sahəsi ayrılır: cari əməliyyatlar ( ticarət və qeyri tiicarət əməliyyatları); maliyyə əməliyyatları
( kapitalın və kreditin hərəkəti, gəlirlərin köçürülməsi və vergilərin ödənilməsi).
Valyuta məhdudiyyəti siyasətini həyata keçirən digər bir orqan gömrük oraqanıdır. Gömrük orqanı ölkədən çıxarılan və ölkəyə gətirilən bütün valyutalara, məhsullara nəzarəti həyata keçirir. Bu nəzarətin həyata keçirilməsi üçün 2 cür gömrük rejimindən istifadə edilir. Sadə gömrük rejimi gömrük rejiminin sadələşdirilmiş formasıdır ki, bu da, müasir şəraitdə inteqrasiyanın əsasını təşkil edir. Sərt gömrük rejimi zamanı dövlət güclü proteksionizm rejimindən istifadə edir.
İndi isə 2006- cı ildə ölkəmizdə aparılan valyuta siyasəti və struktur tədbirlər haqqında danışaq. 2006-cı il üçün pul siyasətinin təqdim olunmuş istiqamətləri hökumətin 2006-cı il üçün formalaşdırdığı büdcə siyasətinə, iqtisadi artım proqnozlarına, makroiqtisadi sabitliyin qorunması üzrə müəyyən olunmuş orientirlərə (birrəqəmli inflyasiya) və qeyri-neft sektorunun inkişaf prioritetlərinə əsaslanır. 2006-cı ildə ölkə iqtisadiyyatında sıçrayışlı inkişaf dinamikası davam etmişdir, iqtisadi artım tempi 30%-i ötmüş, təkcə neft sektorunda artımın 55% təşkil etmişdir, onun ÜDM-də payının 43%-ə çatmışdır. Yüksək inkişaf dinamikası şəraitində büdcə gəlirlərinin 70%-dək artımı olmuşdur. Bu il büdcəyə əsasən gələn neft gəlirlərinin əhəmiyyətli hissəsi sosial-iqtisadi inkişaf məqsədlərinə istifadə olunmuş və bu pul kütləsinə, məzənnəyə təsir edən əsas faktor olmuşdur. 2006-cı ildə dövlət büdcəsi xərclərinin təqribən 60%-i xarici valyutada olan neft gəlirləri hesabına maliyyələşmişdir. Bu isə böyük həcmdə xarici valyuta kütləsinin valyuta bazarına daxil olmasını təsdiq edir. Nəticədə pula tələbin əhəmiyyətli artmasına şərait yaranmış, bu isə məzənnə və qiymətlərə təzyiqə səbəb olur. 2006-cı ilə nəzərdə tutulan iqtisadi siyasət, ilk növbədə isə fiskal siyasət məcmu tələbin bütün komponentləri (istehlak, investisiya, xalis ixrac) üzrə pula tələbın genişlənməsinə şərait yaratsa da, Milli Bank təkrəqəmli inflyasiya hədəfinə uyğun olaraq bu tələbin yüksək inflyasiya doğurmayan hissəsini ödəməyə çalışmışdı.

2.2 Azərbaycanın valyuta bazarına təzyiq amilləri.

[pic]
Azərbaycanın valyuta bazarına təzyiqlərin artması dünya maliyyə böhranının dərinləşməyə başladığı vaxtdan – ötən ilin sonuncu rübündən başlamış və cari ilin birinci rübü ərzində daha kəskin hiss edilmişdir. Milli valyutanın məzənnəsi üzərində yaranan təzyiqlər bir sıra amillərlə bağlı olmuşdur:
Son 6 ay ərzində tədiyyə balansında baş verən dəyişikliklər – 2008-ci ilin son rübündən başlayaraq, cari hesabın müsbət saldosunun sürətlə azalması və kapital-maliyyə hərəkəti hesabının mənfi saldosunun bunun əksinə olaraq artımı 2009-cu ilin birinci rübündə ehtiyat aktivlərin 2043 mln. dollar həcmində azalmasına səbəb olmuşdur (diaqram 1.) ki, bu da xarici valyutaya tələbi artıraraq milli valyutanın məzənnəsi üzərində təzyiq formalaşdırmışdır.
Diaqram 1. Tədiyyə balansının əsas göstəriciləri
[pic]
Bankların qaytarılmış və qaytarılmalı olan xarici öhdəlikləri – 2008-ci ildə ölkə bankları 1.1 mlrd. dollar məbləğində xarici borc öhdəliklərini yerinə yetirmişdir ki, bu da daxili valyuta bazarında xarici valyutaya olan tələbi artıran əsas faktorlardan olmuşdur. Eyni zamanda, 2009-cu ildə 1.5 mlrd. dollarlıq vəsaitin banklar tərəfindən geri qaytarılmalı olması valyuta bazarında gözləmələrə təsir edərək yerli valyutanın ucuzlaşması istiqamətində təzyiq formalaşdırmışdır.
Pul siyasətinin yumşaldılması – dünya maliyyə böhranının ölkə iqtisadiyyatına təsirlərinin neytrallaşdırılması çərçivəsində Mərkəzi Bank tərəfindən bankların likvid ehtiyatlarla təminatının yaxşılaşdırılması məqsədilə pul siyasətinin yumşaldılması – yenidənmaliyyələşdirmə faizinin mərhələlərlə 15%-dən 2%-ə qədər aşağı salınması, məcburi ehtiyat normasının milli valyutada olan depozitlər üçün 12%-dən 5%-ə qədər endirilməsi milli valyutanın ucuzlaşacağı ilə bağlı gözləmələri artıraraq yerli valyutadan qaçışı sürətləndirmişdir.
Qonşu ölkələrdə həyata keçirilən devalvasiyaların psixoloji effekti – Rusiya, Türkiyə, Qazaxıstan və Ermənistanda həyata keçirilən devalvasiyalar, əsasən, psixoloji faktor olaraq ölkə daxilində vəsaitlərin xarici valyutada saxlanılmasına üstünlük verilməsinə təkan vermişdir ki, bu da xarici valyutaya tələbi artıraraq yerli valyuta məzənnəsinin ucuzlaşması istiqamətində təzyiq formalaşdırmışdır.
Valyuta daxilolamalarının azalması – 2008-ci ilin son 4 ayında neft qiymətlərinin sürətlə enməsi büdcənin neft daxilolmalarının azalmasına, dolayısı ilə Mərkəzi Bankın valyuta ehtiyatlarının artım tempinin zəifləməsinə səbəb olmuşdur. Bu iqtisadi agentlərdə mümkün spekulyativ hücum zamanı milli valyutanın stabilliyinin qorunması üçün lazımı qədər valyuta ehtiyatının olmaması fikrinin formalaşmasına və onlarda yerli valyutanın ucuzlaşacağı ilə bağlı gözləmələrin yaranmasına səbəb olur ki, bu da valyuta bazarına təzyiqləri artırır.
Mərkəzi Bank yuxarıda göstərilən faktorların təsirilə valyuta bazarında milli valyutanın məzənnəsi üzərində yaranmış təzyiqləri neytrallaşdırmaq və manatın stabilliyini qorumaq məqsədilə cari ilin ilk 4 ayı ərzində ehtiyatında olan xarici valyuta ilə vəsaitlərdən 1 mlrd. dollardan artığını bazara təklif edərək, təzyiqin azaldılmasında mühüm rol oynamışdır. Əlbəttə, təzyiqlərin azalmasında aprel ayından etibarən yüksələn trend izləyən neft qiymətlərinin təsirini də nəzərdən qaçırmaq olmaz.
Valyuta bazarına təzyiq indeksləri – EMPİ və SPİ.akroiqtisadi tədqiqatlarda valyuta bazarına təzyiq faktorlarının təhlili ilə yanaşı, bu təzyiqin ölçülməsi, yəni valyuta bazarında stabilliyin qiymətləndirilməsi məqsədilə müxtəlif üsullardan istifadə edilir. Belə üsullardan biri də valyuta bazarına təzyiq indekslərinin hesablanmasıdır. İstifadə edilən bu indekslər iqtisadiyyatda yaşana biləcək mümkün valyuta böhranını öncədən müəyyənləşdirməyə və vaxtında qabaqlayıcı tədbirlər görməyə, eyni zamanda, əvvəlki dövrləri təhlil edərək müvafiq nəticələr çıxarmağa imkan verir.
Valyuta Bazarına Təzyiq İndeksi (Exchange Market Pressure İndex - EMPİ) və Spekulyativ Təzyiq İndeksi (Speculative Pressure İndex - SPİ) eyni dəyişənlər əsasında hesablansa da, onlarda metodoloji fərqlər mövcuddur. Hər iki indeks kreditlər üzrə orta çəkili faiz dərəcələri, valyuta ehtiyatları və məzənnə dəyişiklikləri əsasında hesablanmışdır. İndekslər hesablanma metodları baxımından fərqli olsalar da, vəziyyətin ifadə edilməsi və təhlükə siqnallarının düzgün verilməsi baxımından bir-birinə çox yaxın nəticələr əldə edilmişdir.
Diaqram 2. Valyuta Bazarına Təzyiq İndeksi – EMPİ
[pic]
Diaqram 3. Spekulyativ Təzyiq İndeksi – SPİ
[pic]
2007:1 – 2009:5 dövrünü əhatə edən aylıq statistik göstəricilər əsasında hesablanan EMPİ-nin qrafikinə nəzər saldıqda 2008-ci ilin avqust-noyabr ayları arasında və 2009-cu ilin fevral ayında valyuta bazarına təzyiqlərin böhran zolağını keçdiyi görünür. İndeksin qiymətlərini əks etdirən qrafikin böhran zolağını yuxarıya doğru keçməsi həmin dövr ərzində iqtisadiyyatda valyuta böhranının yaşandığını ifadə edir. Bu indeksin qrafikinin yüksələn trend izləməsi də böhran ehtimallarının artmasını ifadə edən digər bir siqnal kimi qəbul edilir.
Yenə həmin dövrü əhatə edən göstəricilər əsasında hesablanan SPİ-nin qrafikinə nəzər saldıqda, 2008-ci ilin avqust ayında indeksin qrafikinin kritik zolağa çox yaxınlaşdığı və 2009-cu ilin fevral ayında bu zolağı keçdiyi görünür. Yəni hər iki metodologiya əsasında hesablanan təzyiq indeksi göstəriciləri fevral ayında ölkədə valyuta böhranının yaşanmış olduğunu ifadə edir. Məhz fevral və mart ayları ərzində Mərkəzi Bankın xarici valyuta ehtiyatları 1014.1 mln. manat (fevralda 339.9 mln. manat, 674.2 mln. manat) azalmışdı. Aprel ayında isə bu rəqəm azalaraq 55.2 mln. manat təşkil etmişdi.
Eyni zamanda, hər iki indeks 2008-ci ilin iyun ayında, yəni neft qiymətlərinin tarixi pik nöqtəsinə çatdığı ayda özünün ən aşağı qiymətini almışdır. İndekslərin qiymətinin avqust ayında birdən-birə yüksəlməsi isə neft qiymətlərinin 100 dollar/barrel baryerini sürətlə aşağıya doğru keçməsi və valyuta bazarında dünya maliyyə böhranının daha geniş coğrafiyaya yayılmasının başlanğıcı kimi psixoloji effekt yaratması ilə izah edilə bilər.
Hər iki indeks aprel ayından başlayaraq valyuta bazarında təzyiqlərin azaldığını və vəziyyətin stabilləşməyə doğru getdiyini göstərir. Valyuta bazarının stabilləşməsi Mərkəzi Bankın bu bazarda həyata keçirdiyi operativ tədbirlərin (intervensiyaların) birbaşa nəticəsi olaraq qiymətləndirilə bilər. Valyuta bazarının aprel ayından etibarən tədricən stabilləşməsi fikri Mərkəzi Bankın İdarə Heyətinin Sədri Elman Rüstəmovun mətbuata verdiyi açıqlamasında da öz əksini tapmışdır: «Bizim ticarət və ödəniş balansında defisit yoxdur. Əhali manatla olan yığımlarını dollara dəyişmək istəyirdi və biz də öhdəliyimiz olaraq buna cavab verdik. Yəni bazarda manatı dollara dəyişdik. İndi isə əks proseslər baş verir. Son həftələr xarici valyutalar yenidən bizə qayıdır və əvəzinə manat verilir»

2.3 Müasir qlobal maliyyə böhranı, əlamətləri və Azərbaycan özəllikləri. 2008-ci il dünya iqtisadiyyatında davamlı yüksək artımın dayanması ilə tarixə düşdü. Dünya iqtisadiyyatının taleyini həll edən ölkələrdəndən (ABŞ, Yaponiya, Çin, Böyük Britaniya, Hindistan, Almaniya, Fransa, İtaliya, Rusiya) heç biri qlobal böhranın təsirindən yaxa qurtara bilmədi. Dünya üzrə ÜDM-in təxminən 70 %i bu ölkələrdə formalaşır.Yer kürəsi əhalisinin təqribən yarısı onların payına düşür. Dünya üzrə orta illik artım tempi 2 dəfəyədək azalaraq 2007-ci ildəki 5 %dən 2,5 %ə endi. 2007-ci ildən başlayaraq dünyada yanacaq-enerji daşıyıcılarının və ərzağın qiymətinin sürətli artımı aşağı gəlirli ipoteka borclularını ağır vəziyyətlə üzləşdirdi və onların ödəmə qabiliyyətinin olmadığı üzə çıxdı. Elə 2008-ci ilin ilk aylarından banklar ipoteka altında olan evləri təkrar satış bazarına qaytarmağa başladı. Artıq iyun ayında ümumi dəyəri 1 trln. dolları ötən 4 mln. mənzil yeni sahibkar axtarırdı. Əmlak bazarında qiymətlərin düşməsi nəticəsində ABŞ mənzil bazarının 3,3 trln. kapital itirdiyi bildirilir. Hazırkı qlobal böhranın zəif nöqtəsi sayılan banklar müxtəlif ölkələrdən depozit şəklində gələn və ilbəil artmaqda davam edən pullarla davrana bilmədilər. Çox da uzaq olmayan keçmişdə həmin pullar qısa müddətə və yüksək faizlərlə ticarət və xidmət sektoruna yönəldilirdi. Nisbətən sərfəli şərtlərlə borc götürüb köhnə borcları qaytarmaq təcrübəsi də kifayət qədər geniş yayılıb. Son illərdə isə həmin kreditlərin axını Şanxay, Nyu-York, London, Frankfurt kimi iri şəhərlərdə mənzillərin ipoteka ilə alınmasına yönəlməyə başladı. Hətta İngiltərə və İsveçrənin kifayət qədər konservativ bank sistemi də bu maliyyə piramidasının tələsinə düşdü - müştərilərin etibarlılığını diqqətlə öyrənmədən on milyardlarla dolları ipotekaya yönəltdi.
İpotekanın belə geniş vüsət almasına 2000-2001-ci illərdə informasiya və yüksək texnologiyalar üzrə ixtisaslaşmış şirkətlərin (məsələn, «Enron») səhmlərinə qoyulan vəsaitlər hesabına maliyyə sisteminin 5 trln. dollar itirməsi təkan verdi. Belə şəraitdə investorlar öz kapitallarını real mülkiyyətə - mənzilə və digər daşınmaz əmlak növlərinə yönəltməyə başladılar. İpoteka bazarında izafi maliyyə daşınmaz əmlakın qiymətinin artmasını qaçılmaz edirdi. Əvvəllər ipoteka alınan mənzilin dəyərinin 70 %indən yüksək verilmirdi (yerdə qalan 30 %i müştəri ödəyirdi). Sonralar ilkin ödəniş 80, az sonra 90, bir qədər keçidikdən sonra isə 100 %i həcmində verilməyə başladı. Hətta banklar evin dəyərinin 105-110 %i həcmində kredit verirdi. Bu, müştəri gətirmək üçün cəlbedici bir metod idi - əlavə 5-10 % mənzili mebellə təmin etməyə hesablanmışdı. İpoteka bumu dövründə maaş və gəlirlər də yüksək idi. Amma heç kim nəzərə almırdı ki, iri dövlətlərin, ilk növbədə ABŞ və Böyük Britaniyada büdcənin xərcləri gəlirləri, idxal isə ixracı davamlı olaraq üstələyirsə, bu cür inkişaf bir gün dayancaq. Kolumbiya Universitetinin tədqiqatlarına görə, səhmlərin və mənzillərin dəyərinin azalmasından dünya iqtisadiyyatı 40 trln. dollar itirə bilər. Bütün dünya 64 ilin ən ağır iqtisadi böhranı ilə üzləşib. Proqnozların əksinə olaraq, dünyanın əksər ölkələrində iqtisadi inkişafın səviyyəsi daha da aşağı düşüb. Qlobal iqtisadi böhranın artıq ikinci mərhələsi başlayıb. Mütəxəssislərin fikrincə, vəsait çatışmazlığı ilə müşahidə olunan maliyyə böhranı səngiyir və öz yerini daha ağır olan istehsal böhranına verir. Başqa sözlə, böhran maliyyə sektorundan istehsala keçib. Böhranın bu mərhələsi daha ciddi problem yaradır. Son vaxtlar dünyanın əksər ölkələrində avtomobil, elektrotexnika, yüngül sənaye müəssisələrinin müflisləşməsi, daşınmaz əmlak bazarında baş verən durğunluq kütləvi işsizliyə gətirib çıxaran amillər sayılır. Təsadüfi deyil ki, böhran daha çox əməktutumlu sahələrə təsir edir və kütləvi işsizlik qeydə alınır. Dünyada istehlakın azalma prosesləri daha da ağırlaşdırır. Qlobal böhranın inkişaf etməkdə olan ölkələrə ən mühüm təsir kanallarından biri xarici birbaşa investisiya axınının azalmasıdır.Azərbaycanda əsasən dövlət investisiya proqramı çərçivəsində infrastruktur layihələrinə qoyulan sərmayələr hesabına daxili investisiyanın artımı qarşılığında, 2008-ci ildə ölkə iqtisadiyyatına yönələn birbaşa xarici investisiya bir qədər azalıb. Xarici kapitala yönəldilmiş xarici ivestisiyanın həcmi 2008-ci ildə 2.2 milyard manat (2.75 milyard dollar) təşkil edərək, əvvəlki ilin müvafiq dövründəkindən 16.3% az olub.[1] Azərbaycana 2008-ci ildə yatırılan investisiya qoyuluşu üzrə xarici ölkələr və beynəlxalq təşkilatlar arasında ən böyük paya Böyük Britaniya malik olub. Britaniya rezidentlərinin Azərbaycanda əsas kapitala yönəltdiyi investisiyanın həcmi 1.27 milyard dollara yaxın və yaxud manat ekvivalentində 1milyard manat təşkil edib. Əvvəlki ilin analoji göstəriciləri ilə müqayisədə Britaniya investorlarının sərmayə yatırımı 202 mln. manat və ya 16.5% azalıb. Böyük Britaniya ilə yanaşı Azərbaycan iqtisadiyyatının əsas xarici investorlarının ilk beşliyinə ABŞ, Yaponiya, Türkiyə və Norveç rezidentlərini daxil etmək olar. Bu dörd ölkəni təmsil edən investorların kapital qoyuluşu ümumi hesabda 941.3 mln. manata yaxındır, onların xüsusi çəkisi isə 42.3%-ə bərabərdir. Ölkədə müxtəlif idxal mallarının satış həcmində də azalma var. Məsələn, bəzi avtomobil markaları üzrə 2008-ci ildə satış həcmi 40%-ə qədər azalıb. [2] 2008-ci ildə iqtisadi böhranla əlaqədar olaraq neftin qiymətinin illik amplitudası da yüksək olmuşdur. Belə ki, brent markalı neftin qiyməti il ərzində 144.9 ABŞ dollarından 38.1 ABŞ dollarına qədər dəyişmişdir. Azərbaycan üçün isə neftin hər barelinin 10 dollar ucuzlaşması 2.2 milyard dollar itki deməkdir. Lakin xam neftin hər bareli üçün qiymətin hətta 40 dollara düşəcəyi halda belə dövlət büdcəsinin icrasında problem gözlənilmir. Nəzərə almaq lazımdır ki, dövlət büdcəsində neft gəlirlərinin dörddə üçü Dövlət Neft Fondunun transfertlərindən ibarətdir. 2009-cu il üzrə icmal büdcənin gəlirləri proqnozlaşdırılan zaman neftin hökumət tərəfindən hesablama bazası kimi istifadə etdiyi qiymət həddi (səlahiyyətli dövlət qurumlarının təmsilçilərinin çıxışlarında büdcə hesablamalarında xam neftin hər bareli üçün 70 dollar götürüldüyü qeyd olunsa da, 2009-cu ilin büdcə sənədlərində həmin göstərici 80 dollar göstərilib) özünü doğruldarsa, Dövlət Neft Fondunun

gəlirləri 14567 mln. manat təşkil edəcək. Bu halda, cari il üçün Fonddan proqnozlaşdırılan büdcə ayırmaları Dövlət Neft Fondunun gəlirlərinin cəmi 34%-ni təşkil edəcək. Dünya maliyyə böhranının təsiri ilə Azərbaycanda yoxsulluğun səviyyəsi arta bilər. Ekspertlər hesab edir ki, ölkədə sosial vəziyyətin pisləşməməsi üçün Azərbaycanın xaricdəki valyuta ehtiyatları ölkəyə gətirilərək tikinti və istehsal sektorlarına yönəldilməlidir. Onların fikrincə, bu həm də Azərbaycan banklarının xarici səhmdarlardan asılılığını azalda bilər. Bu gün liberal bazar şəraitində olan Azərbaycan iqtisadiyyatında dünya bazarının üzləşdiyi maliyyə böhranının təsiri hiss olunur. Buna səbəb ölkədə fəaliyyət göstərən şirkətlərin xarici dövlətlərlə idxal-ixrac əməliyyatları aparmasıdır. Qlobal maliyyə böhranının ilk mənfi təsir göstərdiyi sahələr istehsal və əmək bazarı olub.[3] Müasir qlobal maliyyə böhranı ilə əlaqədar olaraq, xüsusən, Azərbaycandakı xarici şirkətlərdə ixtisarların başlaması ilə bağlı müxtəlif məlumatlar da yayıldı. Eyni zamanda, işçilərin ödənişsiz məzuniyyətə göndərilməsi faktları da həm özəl sektorda, həm də dövlət təşkilatlarında mövcuddur. Əsasən Boru-Prokat Zavodu, Baku Steel Company və digər kompaniyalarda belə hallar qeydə alınıb. Belə ki, böhranın olması yeni nəzərdə tutulmuş layihələrin, yaxud həyata keçirilən investisiya layihələrinin təxirə salınmasına gətirib çıxarır. Bu halda iş yerlərinin itirilməsi təhlükəsi yaranır. Bundan başqa, Azərbaycanda ixracyönümlü müəssisələrdə satış bazarının məhdudlaşdırılması ilə əlaqədar müəyyən çətinliklər yaranıb. Məhdudlaşdırıcı tədbirlər nəticəsində müəssisələr xərclərini minimuma endirməyə çalışılır. Bunun yollarından biri də, təbii ki, ixtisarlardır. Azərbaycan Həmkarlar İttifaqları Konfederasiyası isə dünya maliyyə böhranı ilə əlaqədar ölkədə kütləvi ixtisarların qeydə alınmadığını bildirsə də, indiyədək müxtəlif özəl və dövlət müəssislərində 3 minə yaxın işçinin ödənişsiz məzuniyyətə göndərildiyi də məlumdur. Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinin rəsmi rəyinə əsasən

isə dünya maliyyə böhranı Azərbaycan vətəndaşlarının əmək fəaliyyətinə həddən artıq təsir göstərməyibşNazirliyin monitorinq apardığı 3460 müəssisədə əmək müqavil ələrinin cəmi 0.86%-i ləğv edilib. Ancaq bu da, hər şey demək deyil. Çünki müəssisələrin əmək müqaviləsi olmayan xeyli sayda işçilər calışdırdığı da faktdır və ixtisarlara ilk öncə onlar məruz qalırlar. Artan işsizliyin əmək bazarındakı gərginliyi daha da yüksəltməməsi üçün hətta ölkəyə gələn əcnəbi işçilərlə bağlı da tənzimləyici tədbirlər gücləndirilib.Bu tədbirlərdən bəziləri daha əvvəldən planlaşdırılsa da böhran onların tətbiqini sürətləndirdi. “Dövlət rüsumu haqqında” qanuna edilmiş son əlavə və dəyişikliklər əsasında artıq Azərbaycanda əmək fəaliyyəti ilə məşğul olmaq istəyən əcnəbiyə fərdi iş icazəsinin verilməsi üçün dövlət rüsumunun məbləği 1000 manat olacaq. İndiyə qədər isə işəgötürən tərəfindən fərdi iş icazəsinin verilməsinə görə ödənilən dövlət rüsumunun məbləği 45, onun müddətinin uzadılması üçün dövlət rüsumunun məbləği 25 manat idi. Dövlət rüsumunun məbləğinin artması Azərbaycanda boş iş yerlərinin bundan sonra yerli vətəndaşlara təklif edilməsinə stimul yarada bilər. Azərbaycanın tədiyyə balansının strukturunda cari transfertlər üzrə 2008-ci ilin 2-ci və 3-cü rüblərində 2007-ci ilin müvafiq dövrünə nisbətdə azalma müşahidə olunub. Konkret olaraq 3-cü rüblərin müqayisəsində 58 mln. dollar azalma üzə çıxır. Bu, əsasən, xaricdə yaşayan işçilərin ölkəyə göndərdikləri maliyyənin, habelə donor yardımlarının və qrantların azalmasının göstəricisidir. Böhranın ciddi təsir etdiyi sahələrdən biri də, daşınmaz əmlak bazarı oldu. Ölkənin Bakı başda olmaqla bir sıra bölgələrində daşınmaz əmlak bazarında yaranan durğunluğun bir səbəbi də xaricdə (xüsusən, Rusiyada) yaşayan həmvətənlərimizin ölkəyə göndərdikləri və ya gətirdikləri pul vəsaitlərinin azalması ilə bağlı olmuşdur. Hətta Dünya Bankının yerli nümayəndəliyi də bu azalmanı təsdiqləmişdir. Onu da nəzərə alaq ki, Rusiyada yaşayan azərbaycanlı mühacirlərin pul köçürmələri, digər ölkə vətəndaşlarının pul köçürmələrini xeyli arxada qoyur. Rusiyada yaşayan Azərbaycanlı mühacirlərin pul köçürmələri rəsmi məlumata əsasən ölkənin ÜDM-nin təxminən 1%-ni təşkil edir.[4] Azərbaycanda məişət avadanlıqları və avtomabil bazarında tələbin kəskin azalması müşahidə edilir. Ümumiyyətlə,son 2 ildə satılan avtomobillərin 75 %i bank kreditləri hesabına alınıb. Bankların krediti dayandırması alıcılıq qabiliyyətinin aşağı düşməsinə səbəb oldu. Buna görə də, bir neçə ay əvvəl ayda yüzlərlə avtomobil satan bəzi salonlar bu gün ayda hətta 1 avtomobil də sata bilmirlər. Neftin dünya bazar qiymətinin aşağı düşməsi nəticəsində ölkə gəlirlərinin azalması və eləcə də Rusiyada baş verən böhran və əmək emiqrantlarının sayına tətbiq edilən limit həmyerlilərimizin şimal qonşumuzdan ölkəmizə göndərdiyi vəsaitlərinin məbləğinin azalması da yerli bazarda avtomobillərin qiymətinə təsir göstərib. Bütövlükdə, əhalinin alıcılıq qabiliyyətinin aşağı düşməsi durğunluğun əsas səbəbidir.[5] Hökumət qlobal ərzaq böhranının təsirlərini azaltmaq məqsədilə kənd təsərrüfatının inkişafını prioritet istiqamətlərdən biri elan edib və bu da 2009-cu ilin dövlət büdcəsi proqnozlarında özünü göstərir. 2009-cu ilin 4.7 milyard manatlıq sənaye və tikinti xərcləri fonunda kənd təsərrüfatı xərcləri 44% artaraq 388,2 mln. manata catıb ki, bu artımın əhəmiyyətli hissəsi hökumətin kənd təsərrüfatına dəstək tədbirlərinin maliyyələşdirilməsinə yönələcək. Bu tədbirlər kənd təsərrüfatı istehsalçılarına verilən subsidiyaların artırılmasını və “Əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı təminatına dair dövlət proqramının” reallaşdırılmasını nəzərdə tutur. Kənd təsərrüfatı istehsalının artım tempi ilə müqayisədə subsidiyaların artımının dəfələrlə çox olması subsidiyaların 2009-cu ildə gözlənilən kənd təsərrüfatı istehsalında payının 5%-dən artıq olmasını şərtləndirəcək.
2008-ci ilin sonu 2009-cu ilin əvvəlində Milli Bank preventiv monetar tədbir olaraq pul siyasətini bir qədər yumşaltdı. MB İdarə Heyətinin qərarı ilə 2009-cu il fevralın 2-dən etibarən uçot dərəcəsi 3% endirilərək 5%-ə çatdırılıb. % dəhlizinin yuxarı həddi 13%-dən 10%-ə qədər endirilib. Manat və xarici valyutada məcburi ehtiyat norması 6%-dən 3%-ə qədər endirilib. Qlobal iqtisadi böhranın dərinləşməsi şəraitində, 2009-cu ilin pul siyasətinin istiqamətinə uyğun olaraq Milli Bank, makroiqtisadi tarazlığın, maliyyə sabitliyinin dəstəklənməsi və ölkədə iqtisadi fəallığın saxlanılması məqsədilə onun yüngülləşdirilməsini davam etdirir.
Anti böhran tədbirlərindən biri, hökumətin maliyyə dəstəyinə sübut kimi sığorta şirkətlərinin üç il müddətinə mənfəətin kapitallaşmasının artırılmasına yönəldilən hissəsinin vergidən azad edilməsi oldu. Böhranın sığorta şirkətlərinə təsirinin minimuma endirilməsi üçün bu dövr ərzində gərəksiz xərcləri azaltmaq, müştəri sayını artırmaq və bazar üçün yeni məhsullar hazırlamaq lazımdır. Hökumət isə öz tərəfindən 2008-ci ilin sonunda həm sığorta şirkətlərini, həm də bankları mənfəət vergisindən azad edərək mühüm bir addım atmış oldu.[6] Müasir qlobal maliyyə böhranının qarşısının alınması tədbirləri kimi aşağıdakı təklifləri irəli sürmək olar:
- süni qiymət artımlarına, inhisarçılığa və haqsız rəqabətə qarşı dövlət nəzarət tədbirlərinin gücləndirilməsi;
- xaricdə saxlanılan valyuta ehtiyatlarının bir hissəsinin güzəştli şərtlərlə yerli bankların istifadəsinə verilməsi, ümumiyyətlə, banklararası və əhaliyə ünvanlanmış güzəştli kreditlərin stimullaşdırılması;
- fermerlərə və digər sahibkarlara dövlət köməyinin artırılması, regional və sektoral vergi güzəştlərinin tətbiqi, qeyri-neft sektoru üzrə ixracın stimullaşdırılması;
- dövlət investisiya proqramının prioritetlərinə yenidən baxılması, büdcə vəsaitlərindən səmərəli istifadənin və dövlət maliyyə intizamının gücləndirilməsi;
- sayı getdikcə artan işsizlərin təkrar peşə hazırlığını təmin edən layihələrin maliyyələşdirilməsi və onlara verilən müavinətlərin artırılması və s. Beləliklə, aparılan təhlil nəticəsində belə bir qənaətə gələ bilərik ki, son qlobal iqtisadi böhran öz unikallığı ilə fərqlənir və Azərbaycana bütün əsas maliyyə və mübadilə kanalları üzrə ciddi təsir göstərir. Lakin bu təsirin tam rəsmi diaqnostikası sistemli olmasa da, atılan bəzi preventiv addımlar hökumətin və biznes sektorunun mümkün risklərin fərqində olduğunu söyləməyə əsas verir.

Nəticə Maliyyə - valyuta siyasəti dövlətin iqtisadi siyasətinin əsas tərkib hissəsini təkil edir. Maliyyə siyasəti vasitəsilə cəmiyyətin iqtisadi və sosial inkişafına maliyyənin təsiri həyata keçirilir.Ümumiyyətlə, maliyyə siyasəti ictimai həyatın bütün tərəflərini həm iqtisadi, həm sosial, həm də beynəlxalq münasibətləri əhatə edir. Dövlətin maliyyə siyasətinin formalaşmasının ümumi prinsipləri aşağıdakılardır:
1. Maliyyənin inkişafının elmi cəhətdən əsaslandırılmış konsepsiyasının hazırlanması;
2.Maliyyə resurslarının bir hissəsinin dövlətin mərkəzləşdirilmiş fondlarında təmərküzləşməsi;
3.Dövlətin maliyyə resurslarından istifadənin əsas istiqamətlərinin müəyyən edilməsi;
4.Qarşıya qoyulmuş məqsədlərə nail olmağa yönəldilən praktiki fəaliyyətin həyata keçirilməsi, iqtisadiyyatın inkişafına maliyyənin təsirinin müəyyən edilməsi. Dövlətin maliyyə siyasəti investisiya siyasəti ilə qırılmaz surətdə əlaqədardır. Dövlətin investisiya siyasəti- maliyyə siyasətinin tərkib hissəsi olub,dövlətin investisiya fəaliyyətini maliyyələşdirməyə münasibətini ifadə edir.O, birincisi, investisiyanın məqsəd və istiqamətini; ikincisi investisiya fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsinin formasını müəyyən edir. Ümumiyyətlə, dövlətin maliyyə siyasəti - vergilərin yığılması, işgüzar fəallığın tənzimlənməsi və bir sıra sosial vəzifələrin həll olunması üçün dövlət büdcəsində olan vəsaitdən istifadə edilməsi imkanlarını nəzərdə tutur. Bazar iqtisadiyyatının tənzimlənməsi sistemində valyuta siyasəti mühüm yer tutur. Valyuta siyasəti ümumdünya təsərrüfat əlaqələri sistemində iqtisadiyyatın daxili və xarici dinamik müvazinətini təmin etmək, beynəlxalq ödəmələri müəyyən bir sistem daxilində yerinə yetirmək və xarici ödəniş balansını tənzimləmək məqsədilə ölkənin cari və strateji məqsədlərinə uyğun olaraq hökümətin həyata keçirdiyi tədbirlərin məcmusudur.Valyuta siyasətinin əsasını rəsmən qəbul edilmiş nəzəri doktrinalar təşkil edir.Valyuta siyasəti büquqi cəhətdən valyuta qanunvericiliyinə,yəni ölkədə və onun sərhədləri xaricində valyuta dəyərləri ilə əməliyyatlar aparılması qaydalarını tənzimləyən hüquqi normalar toplusu, habelə valyuta normaları üzrə dövlətlər arasında ikitərəfli və çoxtərəfli müqavilələri rəsmiləşdirilir. Beləliklə, bu diplom işində dövlətin maliyyə-valyuta siyasətinin mahiyyəti, iqtisadi inkişafda onun rolu, maliyyə-valyuta siyasətinin həyata keçirilmə üsulları,qlobal maliyyə böhranının yaranma səbəbləri, böhranın Azərbaycana təsir dərəcələri, böhrandan xilas olmaq və Azərbaycanın bu qlobal böhrandan minimum ziyan alması üçün edilən təkliflər verilmişdir.

ƏDƏBİYYAT SİYAHISI
1. “Beynəlxalq maliyyə” - Dünyamalı Vəliyev,Mayıl Rəhimov.Bakı 2000.
2. "Valyuta Tənzimi Haqqında" Azərbaycan Respublikasının qanunu (2001ci -il 27 noyabr tarixli Qanunla edilmiş əlavə və dəyişikliklərlə)
3. “Qlobal böhran və Azərbaycan üçün yeni imkanlar” - “İqtisadiyyat” qəzeti, (05.02.2009 )
4. "Beynəlxalq iqtisadiyyat"Bakı -1998Azərbaycan Universiteti nəşriyyatı
5. "Qloballaşma proseslərinə Uol-Strittən fərqli baxış."- - Dünyamalı Vəliyev İpək Yolu 2004
6. "Azərbaycanda bank sistemi və bank resurslarının idarə olunması"-Ş.Abdullayev.Bakı 2004.
7. "Azərbaycanın iqtisadi icmalı"-Aylıq Bülleten 2007
8. “İqtisadi Nəzəriyyə” dərslik, T.S.Vəliyev, Ə.P.Babayev, M.X. Meybullayev, Bakı 2001.
9. «Международные валютно-кредитные и финансовые отношения», Л.Н. Красавина, Москва 2002.
10. “Beynəlxalq valyuta-kredit münasibətləri və xarici ölkələrin pul-kredit sistemi” Dr. Məmmədov Z Bakı 2001
11. . «Azərbaycan Respublikasının Maliyyə hüququ» (dərs vəsaiti).- A.Q.Mirzəyeva. Bakı – 2003
12. “Pul kredit banklar”. Zahid Fərrux Məmmədov Bakı 2006 Elektron Mənbələr
1. www.anspress.com
2. www. azerbaijan-news.az (“Azərbaycan” rəsmi dövlət qəzeti)
3.www.bbm.az(ANALİTİK VƏ İNFORMATİV MƏCMUƏ)
4. www.nba.az
5. www.az.apa.az
6.www.bank.az
7. www.standardcapital.az

-----------------------
[1] “Qlobal iqtisadi böhranın Azərbaycana təsirləri: yeni miflər yeni reallıqlara qarşı” - Azərbaycan-Türkiyə İş Adamları Birliyi Layihələr və Tədqiqatlar Şöbəsi

[2] “Qlobal böhran və Azərbaycan üçün yeni imkanlar” - İqtisadiyyat qezeti, 05.02.2009

[3] www.deyerler.org

[4] "Azərbaycan" Qəzeti – “Milli iqtisadiyyatın lokomotivi olan bank sektoru qlobal böhranı əzmlə dəf edir”