Między wolnością a odpowiedzialnością- karykatury Mahometa

30 września 2005 roku duński dziennik „Jyllands-Posten” w artykule pt. Muhammeds ansigt (Twarz Mahometa), zamieścił dwanaście karykatur przedstawiających założyciela islamu, Mahometa. Miały one charakter satyryczny i były dodatkiem do artykułu o wolności prasy. Niektóre rysunki nawiązywały do terrorystycznej działalności organizacji islamistycznych. Ich zamieszczenie w dzienniku przez Flemminga Rose’a było protestem wobec kłopotów, jakie miał duński pisarz i dziennikarz Kåre Bluitgen, który bezskutecznie poszukiwał autorów ilustracji do książki dla dzieci dotyczącej Mahometa. Odmawiano mu ze strachu przed reakcją wyznawców islamu, którzy nie tolerują przedstawiania jego postaci w formie graficznej.
Publikacja wywołała w Danii falę demonstracji tysięcy muzułmanów. Sprawa doprowadzając do skandalu dyplomatycznego. Ambasadorzy 11 krajów muzułmańskich, w tym nawet dążącej do członkostwa w UE Turcji, zażądali od rządu duńskiego ukarania gazety. Gazeta stanowczo odmówiła przeprosin- tłumacząc się swoją niezależnością, co rozzłościło zwłaszcza młodych imigrantów. Zachęceni buntem francuskich przedmieść wszczęli zamieszki w Aarhus.
30 stycznia 2006 roku dziennik "Jyllands-Posten" przeprosił muzułmanów za publikacje. Mimo tego, następnego dnia redakcja dziennika została ewakuowana z powodu alarmu bombowego. Zbrojne ugrupowanie, najprawdopodobniej wywodzące się z Iraku, wezwało na stronie internetowej do ataków na cele w Danii i Norwegii. Wielu duchownych w krajach arabskich wzywało do osądzenia autorów kontrowersyjnych rysunków. Liczne kraje arabskie wystosowały protest do rządu Danii, żądając przeprosin za obraźliwe dla muzułmanów publikacje.
Karykatury Mahometa przedrukowało wiele innych gazet i czasopism, m.in. z takich krajów jak: Niemcy, Norwegia, Francja, Szwajcaria, Stany Zjednoczone, Węgry, Bułgaria, Nowa Zelandia, a także Polska. Publikacje następowały też w krajach muzułmańskich – w Maroku, Egipcie, Jordanii czy Malezji. Działania te, zdaniem publikujących je gazet, były aktem solidarności z duńską gazetą i formą protestu przeciwko przemocy, a także formą podkreślenia prawa do wolności wypowiedzi.
Zamieszczenie karykatur wzbudziło, szczególnie w styczniu i lutym 2006 roku, falę protestów w krajach muzułmańskich z powodu przekonania o świętości osoby Mahometa oraz zakazu przedstawiania jego postaci. Głównie w krajach arabskich przerodziły się one w antyeuropejskie zamieszki. Wielokrotnie łamano prawo międzynarodowe, naruszając nietykalność siedzib misji dyplomatycznych i konsularnych. W Damaszku podpalono ambasady Norwegii i Danii, a w Bejrucie konsulat duński. W Gazie obrzucono kamieniami konsulat niemiecki, zdemolowano placówki Unii Europejskiej. Wybicie szyb i próby podpalenia ambasady Austrii w Teheranie świadczy o stosowaniu przez muzułmanów odpowiedzialności zbiorowej wobec państw europejskich. Do wielotysięcznych manifestacji doszło też m.in. w Islamabadzie, Chartumie, Kabulu, Stambule. W mieście Surabaya (Indonezja) tłum zaatakował konsulat Stanów Zjednoczonych. Wedle niektórych doniesień, w starciach z siłami porządkowymi w Afganistanie 6 lutego miały miejsce pierwsze ofiary śmiertelne.
Protesty odbyły się także w miastach zachodniego kręgu cywilizacyjnego, np. w Londynie 3 lutego protestowało około 500 osób, część w strojach z imitacjami ładunków wybuchowych. Tydzień później zgromadziło się tam 4 tysiące osób, a dwa tygodnie później - 10 tysięcy. 18 lutego 2006 tysiąc osób demonstrowało w Wiedniu. 17 lutego 2006 demonstrowano pod konsulatem duńskim w Los Angeles.
17 lutego 2006 muzułmanie zebrali się pod konsultem włoskim w Bengazi, protestując przeciw zachowaniu włoskiego ministra ds. reform Roberto Calderolego, który występował w koszulkach z nadrukowanymi karykaturami. Z protestami przeciw publikacjom karykatur łączyć należy też ostrzelanie w dniu 6 lutego żołnierzy duńskich w pobliżu Basry i zerwanie przez Irak kontraktów z Danią i Norwegią. W reakcji na publikacje karykatur władze Czeczenii zadeklarowały, że nie będzie przyjmowana pomoc humanitarna ze strony Danii. Zażądała również wyjazdu działającej już w tym kraju Duńskiej Rady Uchodźców. Być może z tym faktem należy połączyć zabójstwo w Stambule katolickiego księdza Andrei Santoro.
Dyskusje wokół tej sprawy i liczne głosy opinii publicznej podzieliły się na głosy za i przeciw. Przy tej okazji wiele powiedziano o wolności słowa, wyrażania poglądów i przekonań, prawa mediów do nieskrępowanych wypowiedzi. W prasie zachodniej, zwłaszcza francuskiej i niemieckiej, pojawiły się opinie o nieograniczonej, a nawet świętej wolności słowa.
W kodzie kulturowym cywilizacji europejskiej - "zachodniej", wolność słowa jest czymś tak oczywistym, że nie podlega nawet dyskusji. Gdy ktoś starał się dotąd podważyć tę zasadę, zwykle były to kręgi związane z chrześcijanami, tym razem obrażeni poczuli się muzułmanie i dali temu wyraz w sposób dotąd niespotykany. W świecie Zachodu islamską reakcję na karykatury Mahometa przyjęto z trwogą i osłupieniem - w mediach dominował przekaz o fanatyzmie i niepohamowanej agresji wyznawców Allacha.
Sprawa karykatur spotkała się z ostrą reakcją Parlamentu Europejskiego. Eurodeputowani stwierdzili, że Arabowie nie mogą domagać się, by europejskie rządy wpływały na wolność słowa, nawet jeśli chodzi o krytykę religii. I tak samo jak Komisja Europejska zapewnili o pełnej solidarności z Duńczykami.
Mimo tego, iż w tej sprawie znaleźli się obrońcy wolności słowa, to jednak większość państw była przeciwna publikacji karykatur. Oto niektóre wypowiedzi na ten temat:

Wielka Brytania: "Przedruki karykatur były niepotrzebne, nie okazano wrażliwości, nie poszanowano innych, popełniono błąd" - mówił minister spraw zagranicznych Jack Straw.
Nowa Zelandia: "Bezsensownie obraźliwe" - tak opisał karykatury minister ds. negocjacji handlowych Jim Sutton.
Stany Zjednoczone: "Wzniecanie nienawiści religijnej czy etnicznej jest niedopuszczalne" - powiedziała Janelle Hironimus, urzędniczka z biura prasowego Departamentu Stanu.
Polska: "Wykroczono poza granice swobody wyrażania poglądów" - powiedział premier Kazimierz Marcinkiewicz.

Turcja przyjęła to dość spokojnie, chociaż doszło do niewielkich demonstracji, lecz taki kraj jak Irak zaleca duńskim żołnierzom ostrożność na terenie Azji. Pakistańczycy spalili flagę i kukłę Premiera Danii, a nawet jeden z obywateli Danii zaoferował 17 tys. dolarów za jego głowę. Turecki premier oświadczył, że karykatury są niemożliwym do zaakceptowania atakiem na wartości duchowe i pokazuje, że wolność słowa powinna zostać poddana ograniczeniom. Kraj ten, który w tej sprawie nic nie może zrobić, gdyż stara się o członkostwo w UE, a ta domaga się respektowania w pełni wolności słowa. Więc jeśli Turcja nie będzie przestrzegała praw nie zostanie jej członkiem.
4 lutego 2006 Polska dolała oliwy do ognia. Dziennik „Rzeczpospolita” przedrukował dwie z dwunastu karykatur (na jednej przedstawiono Mahometa apelującego do zamachowców-samobójców, by zaprzestali ataków, bo w niebie zabrakło już dla nich dziewic, na drugiej ukazono proroka z bombą w turbanie). Redaktor naczelny dziennika- Grzegorz Gauden napisał: "Zdecydowaliśmy się przedrukować te karykatury, bo całkowicie odrzucamy metody, do których odwołali się islamscy przeciwnicy publikacji. Wolności wypowiedzi trzeba bronić. Także wtedy, kiedy nie zgadzamy się z ich treścią."
Publikacja spotkała się z ostrą krytyką najwyższych władz państwowych, w tym premiera Kazimierza Marcinkiewicza oraz ministra spraw zagranicznych Stefana Mellera, którzy przeprosili muzułmanów za obrazę uczuć religijnych. Publikacje te potępili również inni politycy (m.in. Ryszard Czarnecki z Samoobrony, Adam Bielan z PiS, Wojciech Wierzejski z LPR i Ryszard Kalisz z SLD) oraz władze Kościoła katolickiego.
Nie wszyscy politycy są jednak zdania, że należało przepraszać za publikację, mimo iż większość z nich podkreśla niefortunność zamieszczenia karykatur, które wzbudziły ta wielki protest środowisk muzułańskich w całej Europie. Niektórzy z nich uważają, że szybkie przeprosiny rządu zamiast zapewnienia, że Polska nie dąży do eskalacji konfliktu, były błędem.
W obronie gazety wystąpił m.in. europoseł Bronisław Geremek, który uznał, że rząd nie powinien przepraszać, bo nie było za co. Zaznaczył, że wolność prasy jest wartością bardzo istotną i "państwo nie powinno się do tego wtrącać". Wicemarszałek Sejmu Wojciech Olejniczak powiedział: "Jestem daleki od potępienia, gazetę za to, że Polakom przybliżyła istotę całej sprawy".
Publikacji bronił także socjolog Ireneusz Krzemiński, który powiedział, że krytycyzm jest jedną z podstawowych cech europejskiej kultury, wliczając w to krytykę świętości.
Wielu komentatorów podkreślało, że obecny konflikt nie odbywa się pomiędzy cywilizacją Zachodu a islamem, lecz pomiędzy demokracją a muzułmańskimi fanatykami religijnymi.
Publicysta „Rzeczpospolitej” Krzysztof Gottesman wziął w obronę stanowisko swojej gazety: - „Nie możemy jednak zgodzić się na przypisywanie nam nieprawdziwych intencji: podsycania nienawiści religijnej i etnicznej. Nie chcieliśmy i nie chcemy nikogo poniżyć ani obrazić. Nie żywimy do nikogo nienawiści”.

W moim przekonaniu publikacja karykatur Mahometa w polskim dzienniku nie była rozsądnym działaniem. Trudno mi uwierzyć w tłumaczenia, że chodziło o solidarność w imię wolności słowa. Oczywiście wolność słowa jest dla medium niesłychanie istotna. Nie mniej jednak równie ważne są granice, w ramach których można posługiwać się wolnym słowem. Myślę, że w takich sytuacjach istotny jest po prostu takt, zdrowy rozsądek i działanie tak, by nie obrazić uczuć czy przekonań innych. Warsztat dziennikarza nakłada na niego też pewną odpowiedzialność za to, co robi.
Poza tym trzeba pamiętać, że w krajach muzułmańskich „wolna prasa” oznacza co innego, niż w Europie. W większości arabskich krajów wolność słowa jest ograniczona, a rząd wie, jakie informacje pojawią się następnego dnia w gazecie. Zatem niewykształcony muzułmanin, głęboko urażony tym, co Europa wyczynia z jego Prorokiem, wybiega na ulicę, podnosi kamień, a potem podpala ambasadę. Bo nic innego nie może zrobić. Bo tylko tak da ujście swojej emocji. Pozostanie w domu, przemilczenie tak potężnej zniewagi świadczyłoby o braku szacunku do Boga.

Podsumowując uważam, że media europejskie popełniły dwa błędy. Pierwszy popełniła gazeta duńska, publikując karykatury. Drugi natomiast popełniły gazety, które poszły jej śladem zakrywając się wolnością słowa, która nie ma nic do rzeczy jeśli chodzi o międzynarodowe konflikty pod groźbą, a nawet możliwością wywołania wojny.