HALKEE BAAN JOOGNAA, DUNIDUNE XAGEE BEEY MAREESAA??
===================================================
Maqaalkaan waxaan doonayaa inaan umada soomaaliyeed ugu muujiyo ama aan ugu sawiro halka aan mareeno soomaali ahaan iyo halka ay dunidu joogto marka la fiiriyo qeebaha kala duwan ee nolosha sida HEERKA NOLOSHA , AMAANKA, DOWLAD WANAAGA, DHAQAALAHA IYO HORUMARKA GUUD.

Soomaaliya waa wadan kamid ah wadamada caalamka ee xurta ah waxa uuna ku yaala bariga Africa, dadka quburada ku ah arimaha joqoraafiyada waxa ay sheegaan in soomaaliya ay ku taalo marin istiraatiiji ah iyadoona ku teedsan badweynta hindiya ilaayo bada cas halkaas oo ay isaga kala gooshaan in badan oo kamid ah maraakiibta ganacsi ee u kala socota daafaha aduunka, sidookale wadanka ayaa leh qeeraad aad u farabadan kuwaasoo ay kamid yihiin xoolaha nool oo ay aad u dhaqdaan dadka soomaaliyeed gaar ahaan geela oo lagu tilmaamo inuu yahay wadanka labaad ee ugu geela badan aduunka, qeeyraadka ku jira badda sida kaluunka nuucyadiisa kala duwan, dhul beereed aad u weeyn kaasoo lagu beeran karo dalagyada nuucyadooda kala duwan iyadoona mooska ugu dhadhanka macaan caalamka uu ka baxo wadankeena soomaaliya iyo macdanta ku jirta gunta hoose ee dhulka sida shidaalka, dahabka iyo yuuraaniyoonta oo ay baarayaal caalami ah sheegeen in soomaaliya aad uga buuxdo.
Ka sokoow qeeyraadkaas uu illaah ku maneestay umada soomaaliyeed waxaa kale uu allah ugu nimceeyay in soomaali ay tahay dadka kaliya ee aduunka ka siman waxkasto ha’ahaato diinta, dhaqanka, afka iyo jinsiga intaba taasoo aysan jirin umad ka mideesan dhamaantood, waxa ayna midnimadaas adag ka saacideesaa umada in horumarkasto ay si fudud ku gaaraan maadaama aysan jirin waxyaabo bulshada dhexdooda ah oo cuuryaaminaayo wax wada qabsigooda.

Iyadoo umada soomaaliyeed ay kulansatay intaas oo nimco ah ayaa hadane waxaa nasiib xumo ah in soomaaliya lagu tiriyo wadamada aduunka ugu liito xag kasto tusaale marka laga hadlaayo amaanka, dhaqaalaha, dowlad wanaaga iyo horumarka kale ee bulshada,
HEERKA NOLOSHA,
Qooysaska soomaaliyeed ayaa ah kuwo ku nool heer aad u hooseeyo oo xaga nolosha ah marka lala bar-bar dhigo wadamada caalamka, waxeeyna u qeebsamaan sedax dabaqo ama heer oo kala ah:-
1: qeeyb aana heli Karin wax nolol maalmeed ah oo ku nool xeryaha qaxootiga
2: qeeyb si cariiri ah ku hesho nolol-maalmeed kooda sida xoogsatada
3: iyo qeeyb ku nool heer iska dhex-dhexaad ah kuwaasoo leh meharado ganacsi
Waxa ayna sedaxdaan qeeyb yihiin heerarka nolosha qooysaska soomaaliyeed iyadoona aysan jirin dabaq sare oo rasmi ah,
In ka badan 25% qooysaska soomaaliyeed ayaa ah kuwo aan heesan wax nolol maalmeed ah waxa ayna ku noolyihiin xeryo qaxooti oo ku yaal magaalooyinka waaweeyn ee soomaaliya sida caasimada muqdisho waxeeyna wax aan sidaas u buurneen ka helaan hay’adaha gar-gaarka iyo sadaqo ay siiyaan dadka jeebka roon waxaana mararka qaar dhacda in caruurta qooysaskaas ay u geeriyoodaan cuduro ay sababtay xaalada nolol xumo oo ay ku noolyihiin, sidookale 30% qooysaska soomaaliyeed ayaa iyana heesta nolol maalmeed aad u liita waxa ayna xoogaa yar kasoo shaqeestaan magaalada iyaga oo isticmaalaya xoogooda mana awoodaan qooysaskaan ineey iska bixiyaan adeegyada aasaasiga u ah nolosha sida waxbarashada, caafimaadka, biyaha iyo korontada waxaana qiyaastii maalinti soo gasha wax ka yar $2 taasoo ay micnaheedu tahay in qooyskaasi yahay qooys faqiir ah, halka 48% qooysaska soomaaliyeed ay yihiin kuwo ku nool dabaqo dhexe waxa ayna leeyihiin maharado kala duwan oo ganacsi si’ay ugu soo saartaan noloshooda, dabaqadaan ayaana ah tan ay ugu badanyihiin dadka soomaaliyeed waxa ayna inta badan awoodaan ineey caruurtooda ka bixiyaan waxbarashada, sidookalane ay awood u leeyihiin ineey iska bixiyaan adeegyada caafimaadka, korontada, biyaha iwm, waxaana 2% soo hartay ay yihiin kuwo ku nool dabaqo xoogaa ka sareesa tan dhexe waxaana inta badan dabaqadaan ku jiro dadka ganacsatada ah ee ku nool wadamada dibada sida imaaraadka carabta.
Dhanka kale marka aan fiirino HEERKA NOLOSHA ee wadamada caalamka ayaa ah mid aad ugu sareeyo kan soomaalida waxaana inta badan wadamada soo koraayo ay yihiin kuwo qooysaskooda ay ku noolyihiin nolol aad u wanaagsan waxa ayna caruurtoodu aadaan iskuulada ugu tayada badan sidookale waxeey heestaan adeeg caafimaad oo aad u sareeyo iyo adeegyada kale ee korontada iyo biyaha oo tayo wanaagsan leh, waxaana isku mid ah qooysaska soomaaliyeed ee ku nool dabaqada dhexe oo aan anagu u naqaan dadkeena roon ee wax heesta iyo dadka dabaqada hoose ee wadamadaas ku nool, taasine waxa ay muujineesaa in qooysaska soomaaliyeed ay ku noolyihiin xaalad aad u liidato marka lala bar-bar dhigo wadamada caalamka ee soo koraayo, waxaana qooyska soomaaliga ah uu la daalaa dhacayaa noloshiisa maalin laha ah halka qooyska kale eek u nool wadamada sookoraayo ay yihiin kuwo heesta noloshooda maalinti kana fikiraayo waxyaabo kale oo dheeraad ah.

XAALADA AMAANKA
Amaanka ama nabadgelyada ayaa ah laf-dhabarta horumarka iyo baraaraha bulshada, hadii uusan jirin amaan waxaa bur-buraayo dhamaan qeebaha kale ee nolosha waana sheey daruuri u ah noolaha oo idil.
Soomaaliya wixii ka danbeeyay bur-burkii dowladii dhexe ee militaryga eheed sanadkii 1991 dii waxaa ka bilaawday xaalado amaan xumo iyo colaado sokeeye oo marba wiji cusub lasoo baxayay kuwaasoo gabi ahaanba bur-buriyay qarankii soomaaliyeed, malaayiin soomaali ah ayaa wadanka dibadiisa u qaxday halka qaar kalane ay ku waxyeelooween qalalaasaha, intii ku soo hartay gudaha wadanka ayaa waxaa soo wajahay amaan daro tii ugu xumeed taasoo aan abid soo marin wadanka soomaaliya ka hor iyo kadib xuriyadii, waxaana lagu tilmaamay ineey ahaayeen kuwo ka baxsan dhaqanka suuban ee soomaalida iyo shareecada islaamka intaba, reero wada dhashay ayaa isku laayay wax aan micno leheen, waxaana abuurmay burcad hubeesan iyo kuwo aan hubeesneen oo dhaceesa dadka rayidka ah kufsine u geesaneesa dumarka.
Hada oo ay wadanka ka jirto dowladii ugu horeesay ee lagu soo doortay gudaha wadanka islamarkaana ah dowlad rasmi ah aan ku meel gaar eheen oo inta badan magaalooyinka dalka maamusha sidookalane ay heer gaba gabo ah marayaan dhismaha maamul goboleedyada ka mid noqonaayo dowlada dhexe ee fedaraalka ah ayaa waxaa ka jiro qeebo badan oo wadanka ah haba ugu badnaadaan magaalooyinka ku yaal dhinaca koonfureed oo ay kamid tahay caasimada muqdisho falal amaan xumo ah kuwaasoo saameeyn weeyn ku yeeshay horumarka iyo xasiloonida dalka, waxaana magaalada muqdisho iyo magaalooyin kalaba ka dhaca weeraro aad u qasaaro badan kuwaasoo galaafta nolosha dad badan oo rayid ah iyo kuwo bulshada indho u ah sidookale waxaa dhaca dilal qorsheesan oo lala beegsado dad masuuliyiin dowlada ka tirsan ah, ganacsato iyo wariyaalba kuwaasoo aan lagaraneen cida ka danbeesa dilkooda.
Qofka ku nool soomaaliya ayaana ku seexan kuna soo toosin kalsooni buuxda oo amaan waxa ayna markastaa aad ugu wel-welaan amaankooda tusaale marka caruurta qooyska ay meelo fog fog oo magaalada ah u aadaan waxbarasho waxa ay waalidiintu ka murugoodaan in caruurtoodu iyagoo bad qaba dib ugu soo laabtaan xaafada maadaama ay suura-gal tahay in saacad kasto ay la kulmaan goob ay dhibaato ka dhaceeso ama iyaga laftooda lagula kaco, geesta kale dowlada soomaaliya ayaa xakameen la’ amaan xumida ka jirta qeebo badan oo dalka kamid ah taasi oo ay ugu wacantahay in aysan jirin ciidamo rasmi ah oo qaran kuwaasoo heesta miisaaniyad sax ah oo ay ku shaqeeyaan , waxaana lagu eedeeyaa in wadamada dariska iyo kuwa reer galbeedka ay hor taaganyihiin in soomaaliya yeelato ciidan awood leh oo hanta amaanka qaranka.

Dhinaca kale XAALADA AMAAN ee wadamada caalamka ayaa ah mid ka duwan tan wadanka soomaaliya marka laga fiiriyo dareenka dadka ku noolyihiin, tusaale qofka ku nool dalka sacuudiga ama dalka baraasiil majirto wax wel-wel ah uu ka qabo amaankiisa, wuxuuna u safraa goob kasto oo wadankiisa kamid ah saacada uu doono sidookale majiraan waxyaabo uu ka baqaayo in loo dilo hadii uu sameeyo, wuxuu heestaa nabadgelyo buuxdo uu waxkasto ku qabsan karo, halka qofka soomaaliya joogane ay macquul tahay in meelaha qar ee wadankiisa kamid ah inuusan u safri Karin iyadoona hadii uu u safro suura-gal tahay in ladilo ama loogeesto boob ama dhac sidookale qofka soomaaliya joogo kama hadli karo wixii oo doono cidna ma dhaliili karo xitaa hadii ay asiga dhibaato u geesato waayoo majiro amaan buuxa uu qofku xaqiisa ku dhacsan karo, maalinkasto dad ayaa gar-daro lagu dilaa, kuwo waa ladhacaa halka kuwa kalane loo geesto kufsi, jirdil iwm.