Başlıca Dil Bilimi Akımları

Henriette Gezundhajt

Çeviri ve Türkçe’ye Uyarlama: Prof. Dr. Rıza FİLİZOK

I Dil Bilimi ve Dil Bilimi Akımları

Her şeyden önce, dil biliminin içinde birkaç temel akım bulunduğunu göz önünde bulundurmak gerekir. Bu akımların her biri “lisan”ı bir inceleme konusu olarak görür, fakat meseleyi farklı yönlerden ele alır: İç-dil bilimler (Les linguistiques internes) bağımsız araştırma alanlarıdır. Bu dilbilimler, asıl yapısal dilbilimler (fonctionnalisme, distributionnalisme, psychosystématique, değişik derecelerde yapısalcılığa bağlı bir “générativisme”) ile onlardan doğan önerme dilbilimlerini içine alır. Bu sonunculardan bazılarının Culioli gibi temsilcileri yapısalcı-sonrası “post-structurales” sayılmaktadır. Bazı iç-dilbilimler kendi kendilerine yeterken bazı iç-dilbilimler farklı disiplinlerden (sociologie, ethnologie, psychologie, neurologie...) yararlanmaktadır. Meselâ toplumsal dil bilimi (sociolinguistique) dili toplumbilimsel bir bulgu olarak incelemektedir.

[pic]

II Tarihi :

1916’dan önce dilciler, tarihî dilbilim yani filoloji ile uğraşılıyorlardı. Saussure başlangıçta Hint-Avrupa dil ailesi üzerinde araştırmalar yapan bir uzmandı. 1875’te “l'indo-européen” dillerinin ünlüleri konusunda artzamanlı bir eser yayınladı.
1916’da öğrencilerinden ikisi , Saussure’ün ders notlarını ( Genel Dilbilim Dersleri) « Cours de linguistique générale » adı altında yayınladı (1916).
1930-1975 yılları arasında “structuralisme”in egemenliği vardır.
1956’da Benveniste’in (Zamirlerin Özellikleri) « La nature des pronoms » adlı eseriyle önerme dilbilimi ortaya çıkmıştır ve günümüzde gelişimini sürdürmektedir.

[pic]

III Yapısalcılığın “Structuralisme” Konusu

Yapısal dilbilimi ( linguistique structurale), dili ayrıştırılabilir bir yapıdan oluşmuş bir sistem olarak ele alan okulları birleştiren bir akımdır.
[pic]

. Akımlara bağlı olarak anlam bilimi farklı kategorilere bağlanmaktadır. Kursumuz içinde bundan dolayı farklı değerlendirmeler olacaktır. Aynı şekilde bazı dilbilimciler öğretimde yerleşmiş bulunan morfoloji ve sentaks ayırımı yerine “morpho-syntaxe” terimini tercih etmektedir. Dil her biri kendine özgü disiplinler tarafından incelenen tabakalar halinde şu şekilde bölünmektedir:
|Belirti (traits) |Ses bilgisi (Phonétique) |
|(Yedi temel belirti) |Temel ses birimlerinin (des unités sonores) tasviri |
|Sesbirimler (Phonèmes) |Ses bilimi (Phonologie) |
|(Türkçede 29) |(Dil sistemindeki seslerin görevlerinin incelenmesi) |
|Hece (Syllabe) |Biçim bilimi (Morphologie) |
|(Birkaç yüz) |( Kelimelerin dil bilime ait yapılarının incelenmesi) |
|Kelimeler (Mots) |Sözlükbilimi (Lexicologie) |
|(50 000 civarında, fakat liste eksiksiz değildir.) |(Bir dilin söz dağarcığını “lexique” oluşturan kelimelerin |
| |“vocabulaires” incelenmesi) |
|Önerme (Propositions) |Anlam bilimi (Sémantique) |
| |(anlamlandırmanın “signification” incelenmesi) |
|Cümle (Phrases) |Söz dizimi (Syntaxe) |
|(sınırsız sayıda) |(Cümleyi kuran yapılar “formes” arasındaki birleşmenin “combinaisons|
| |“ ve ilişkilerin “relations” incelenmesi ) |
|Sözce (Énoncés)Söylenmiş cümle |Söyleme (Énonciation) ve Pragmatik (pragmatique) |
|(sınırsız sayıda) |(Bir konuşmacının belli bir durumda, belli şartlarda |
| |gerçekleştirdiği dil üretiminin ve dil algılamasının incelenmesidir)|

Yapısalcılık, sıkı ve kesin kurallara dayanır. İşin kötü tarafı filolojiden gelen subjektif bir geleneğe ve Auguste Comte’un pozitivizmine ve bilimciliğine, birciliğe (monisme) bağlıdır. Tabiat bilimlerinden gelen alışkanlıkla inceleme konusunu belirginleştirmek ve saflaştırmak eğilimindedir.

Bu Aristocu bir gelenektir. Dil olguları, birimlerden oluşan ve değişmeyen olgular olarak düşünülmüştür. İndirgeme mantığına (réductionnisme )bağlıdır : böyle bir yaklaşımda ele alınan konunun -zorlanma bahasına (Nasrettin Hocanın leyleği gibi yahut Procuste’ün yatağı masalı gibi)- sert kalıplara sokulması gerekmektedir.

IV Büyük Yapısalcı (structuralistes) Akımlar

|1. (İşlevselcilik) Fonctionnalisme (Martinet’in|Bu akım fonolojiyi analiz etmek üzere bir yöntem geliştirdi, sonra bu yöntemi diğer |
|Avrupa Ekolü) |sahalara uyguladı (biçim bilimi, sözlük bilimi, söz dizimi) “morphologie, lexicologie, |
| |syntaxe”. |
| |Dil birimleri (unités) sadece karşıtlık (mukabiliyet , opposition )yahut birleşme |
| |(combinaison) imkanlarıyla dil bilimine has bir değere (valeur) sahip olurlar. |
|2. Dağılımcılık (Distributionnalisme), |Dağılımcılık 1930 ile 1950 yılları arasında başarıya ulaşmıştır. Bu akım, “uyaran-cevap”|
|İşlevselciliğe paralel olarak Amerika’da |( stimulus /réponse ) dil hali fikrine bağlı olarak Davranışçılık (behaviorisme ) |
|gelişen akım(Harris et Bloomfield). |düşüncesinden doğmuştur. Köktenci bir deneycilik üzerine, gözlemlenene dayanır. Anlam |
| |bilimi bir zihin olgusu “mentalisme” olarak kabul edilir. Dil bir nesneler bütünlüğüdür|
| |(corpus) “algılanabilir nitelikleri olan bürüt dil bilimi verileri kümesidir” ve anlamın|
| |yeri dil bilimi içinde değildir. Yabancı, eski bir dil keşfedildiğinde, bu dilin izahı |
| |(description), antropolojik dil bilimi (linguistique anthropologique) modeline göre |
| |oluşturulmaktadır. |
| |Sahanın önemli eserlerinden birisi: Bloomfield (1933), Language |
| |Seçme ekseni“Syntagme” üzerine kurulan “paradigme” ekseninde birleştirme ve seçme |
| |serileri. |

V Yapısalcılığın “structuralisme” etkileri

Yapısal dil bilimin etkilediği alanlar :
|a . Chomsky’nin Üretici Dil bilimi ( |Önce sentaks incelenerek oradan üremeyi sağlayan çekirdek tipler bir kavram listesi |
|linguistique générative ) |oluşturacak biçimde tespit edilmiş, buradan elde edilen sonuçlar, ses bilime ( |
| |phonologie), biçim bilime (morphologie) et anlam bilime (sémantique) uygulanmıştır. |
|b. Gustave Guillaume’un psiko-sistematiği | Biçim bilimi (morphologie) üzerine kurulmuştur. |
|(La psychosystématique) | |

VI Yapısalcılığın (structuralisme) temel yaklaşımları

1. Dizi ve dizim (Paradigme et syntagme)

|DİZİ (PARADIGME) |DİZİM (SYNTAGME) |
|Üzerinde yer değiştirmenin (commutation) gerçekleşebileceği bir seçme |Üzerinde karşılıklı yer değiştirmenin (permutation) |
|eksenidir (axe de sélection). Seçme eksenindeki unsurlar, hem benzer hem |yapılabileceği bir sıralama eksenidir (axe de |
|farklıdır. |combinaisons) |

Sıralama ve seçme eksenlerini bir örnek üzerinde basit bir şekilde şöylece gösterebiliriz: "O bayramda burada kalacak." cümlesini ele alalım. Aşağıdaki tabloda yatay sütunlar "sıralama eksenini ifade etmektedir; düşey sütunlar, dilin "seçme ekseni"ni ifade etmektedir. Yan yana bulunan öğeler "görev birimi bağıntıları" içindedir, alt alta gelen öğeler ise "seçme bağıntıları" içindedir. Her kelime değerini bu çift eksende kazanır:

|O |Bayramda |burada |kalacak |
|Ahmet |29 Ekimde |Ankara'da |oturacak |
|Bizimki |tatilde |evde |olacak |
|Arkadaşım |o gün |evden |çıkmayacak |

Cümlede yapılan bu değişiklikler, eş anlamlılığı olduğu kadar, karşıtlığı, mukabiliyeti de ifade ederler. Seçme ekseni hem bir benzerlik hem bir mukabiliyet eksenidir, dilin sunduğu imkânların bir listesidir.
Bir örnek daha verelim:
Bu eksen fikri ve bağlam ilişkisi, diziler oluşturan bir oyun makinesinin karşıtlık (mukabillik) ilişkisiyle anlatılabilir: Bu oyunda yedi cins meyve figürü vardır. Bu figürler düşey üç kanalda art arda görünürler. Bu meyve figürlerinden üç aynı meyve figürü yatay hizada yan yana gelirse oyunda puan kazanılır. : [pic] • Biçimlerin birleşme ekseni: Örn. 3 limon (Dizim, sıralama ekseni, syntagme) [pic] [pic]
|Seçme ekseninde (axe de sélection) “paradigme” diğer biçimlere karşılık, görünmeyen başka bir eksen daha vardır: |[pic] |

Şimdi de ses bilgisine ait şu örneği gözden geçirelim :

1. Birinci düzeyde iki ses birimi (phonèmes) /n/ ve /l/ karşılaştırılmış, karşıt hale getirilmiştir. Bununla gösterilmek istenen şey "n" ve "l" karşıtlığının yarattığı anlam farklılığıdır, "n" et "l" karşıtlığının oynadığı ayırdedici (distinctif) roldür.

2. İkinci bir düzeyde, yani biçim bilimi (morphologie) düzeyinde değişmeyen “a- dı” yapısının temel oluşturduğu görülür. Bu iki fiilin iki görülen geçmiş zamanı aynı seçme ekseni üzerinde yer alır.

3. Üçüncü düzlemde, sözlük birimi ((lexèmes)) düzleminde bizi ikisi de deneysel (empirique ) zihnî bir imaja gönderen “anmak” ve “almak” fiilleri birbirleriyle “mukayese edilerek” anlaşılacaktır ( Anmak değil, almak diye akıl yürüteceğiz.)

4. Dördüncü seviyede söz dizimiyle (syntaxe) bir başka deyişle biçimlerin birleşmesiyle (combinaisons de formes) ilgilenmek gerekecektir.
Özet olarak, yapısalcılara (structuralistes ) göre her türlü dilbilimsel biçimler (forme) kendi aralarında iki fonksiyona göre birleşir: • Ayırdedici fonksiyon, karşıt hale koyma “fonction distinctive (mise en opposition)”. • Parçaların birleşme fonksiyonu, kontekste bağlama imkânı. • Yahut her ikisi bir arada gerçekleşir .
Beşerî diller, diğer dillerden çift boğumlama (double articulation )özelliğiyle ayrılır: Anlamlı birimler (unités significatives) olan ( unités distinctives) sözlük ve gramer birimleri, birinci eklemleme düzeyine aittir. Tek başına anlamlı olmayan daha küçük birimler, ikinci eklemleme düzeyini oluşturur.

Anlamlı birimleri, aşağıdaki gibi şematik olarak gösterebiliriz :
|Dizin (Nomenclature) |Yapı (Structure) |
|Kelime listesi |Birleşmelerin tanzimi (agencement de combinaisons) |
|Ör.: Sözlük | |

Dizin ile yapı, satranç oyunuyla mukayese edilebilir. Satranç oyununda her taş satranç tahtası üzerinde farklı bir biçimde hareket eder, fakat taşların kombinezonu, her taşın oyunun kalan kısmına nazaran kazandığı değere bağlı olur.

2. Şekil ve muhteva (Forme et substance)

Louis Hjelmslev (1968), ifade ve içerik adını verdiği işaretleyen ve işaretlenenin (signifiants ,signifiés) her birini ayrıca şekil (forme ) ve muhteva (substance) olarak ikiye ayırır. Bu ayırımı şöyle bir tablo ile gösterebiliriz:
| |ŞEKİL (FORME) |MUHTEVA (SUBSTANCE) |
| İFADE (lafz)(EXPRESSION) |Sesbirim, biçimbirim, sözlükbirim, dizim (phonèmes, morphèmes, |Ses (phones), biçim, |
| |lexèmes, syntagmes) |(morphes),önerme (énoncés). |
| | |Şekillerin fizikî ve |
| | |ferdî(individuelle) üretimi |
|İÇERİK(muhteva) (CONTENU) |Zihnî imaj (Image mentale) |Dünyadaki nesne (Référent) |
| | | |
| |(Ör. Düşüncemizde yer aldığı şekliyle bir ev) |(Ör. Arkadaşımızın davetinde |
| | |gördüğümüz kır evi) |
| | | |

VII Beyan “söz” (énoncé) olgusunun kavranılması:

|Saussure ile başlayan yapısal |Dil (la langue) dünyayı dışarda bırakan bir inceleme nesnesidir, “söz" (la parole)ün mukabilidir ve |
|gelenekte: |muhavere, karşılıklı konuşma halini (les situations discursives) gözönünde bulundurmaz. |
|Bununla birlikte, üretici |Dil uygulama içinde algılanır ve “ideal alıcı”nın birikimi, (compétence) uygulaması (performance) göz|
|dilbilgisinde ( grammaire |önünde bulundurulur. Bununla birlikte “söyleme ortaklığı”nın iki yönlülüğü (co-énonciation) dikkate |
|générative): : |alınmamıştır. |
| Söylemecilere göre (Les | Bunlar söyleyici kavramının (énonciateur) “söyleme ortakları”nı (co-énonciateur, allocutaire) |
|énonciativistes): |içerdiğini düşünürler. |
| |Söylemeciler, problemi tespit etme “repérage” ( bir kavramın bir diğer kavrama yahut bir diğer hale |
| |göre sınırlandırılması) açısından ele alacaklardır ve bu önermelerden birinin bağımsız olmadığına ve |
| |sağlam olarak düşünebilmek için konteksin ve hâlin saptanması gerekliliğine dikkat edeceklerdir. |
| |Fiil seviyesinde: |
| |- Fiilin anlamına uygun halin tespiti, |
| |-Mevcut hale nazaran fiilin anlamına uygun düşen hal. |
| |Meselâ: “Gelebilir.” ve “Bilir.” Cümlelerini birbiriyle karşılaştıralım. “Bilmek” bizi önceden kabul |
| |edilmiş ve düzenlenmiş bir kavrama götürür. Bu iki cümle kullanıldığında belli şartlar içinde belli |
| |birer anlam kazanır. “Bilmek” fiilinin bu iki kullanılışı mukayese edilirse görülür ki birinci |
| |kullanımında “bil-“ bir harekete ilave edilen bir unsurdur ve bu tespit (repérage )yapılmazsa söz |
| |anlamını kaybeder. Buna karşılık ikinci cümlede “Bilir.” Cümlesinde “bilmek”in anlamı mevcut hale göre |
| |tespit edilir. Halbuki birinci cümlede “Gelebilir.” Cümlesinde “bil-“, bir fiil kipliğini (modalité) |
| |ifade eder, yani öznenin bir niteliği üzerine konuşmacının (énonciateur ) yorumunu anlatır. |

Şeklin analizi (L'analyse des formes), analiz düzeyine bağlı olarak farklı bakış açılarına göre yapılır:
|Sözdizim düzeyinde (syntaxique) |Kurucuların görevi (fonction du constituant) |
|Anlambilim düzeyinde ( sémantique) |Kavramın rolü (rôle de la notion) |
|Söyleme düzeyinde ( énonciatif) | Bilgilenme hali (statut de l'information) |

Form analizi yapılırken bu düzeyler hesaba katılmalıdır. Bunun sonucunda aynı dilbilimsel nesne analiz düzeyine göre farklı adlar alacaktır:
|Phrase (kelam) |Şekil ( formel) düzeyinde |
|Proposition (ibare) |Anlambilim düzeyinde ( sémantique) |
|Énoncé (önerme, söylenmiş söz) |Söyleme düzeyinde ( énonciatif) |

VIII Söyleme Dilbilimi (La linguistique énonciative)

Bazı dilbilim okulları dili, bir söyleyicinin etkinliğiyle ilgili bir hal olarak görürler.
Söyleme dilbilimi yapısalcılığı kabul eder, onu reddetmez. Ondan şu iki çalışma sürecini miras almıştır: 1.travail de taxinomie. Sınıflandırma bilimi çalışması. 2.construction d'une continuité.Süreklilik sözdizimi. “Söyleme” kavramıyla sadece incelenen önerme (l'énoncé) değil, bir önermenin üretilmesi aktı da ifade edilir.
Dil, ölü bir dil gibi bağımsız bir bütün olarak değil, kullanım hali içinde incelenir.Yapısalcılık bunu göz önünde bulundurmayarak “eşya”yı (référent) dil dışı dünyaya, dil dışı varlığa ait olarak düşünüyordu. Onu hesaba katmıyordu.
Böylece, bir kelimenin karşıtlarını, mukabillerini yahut diğer dilbilimsel biçimlerini bilmeden o kelimenin anlamının bilinemeyeceğini düşünen yapısalcılara karşılık “söylemeciler” ( les énonciativistes) , söyleme hali eşyayı (référent) açıkça gösteriyorsa yani konuşma anında sözkonusu nesne orada mevcutsa anlatımda dilbilimsel bağlamın (contexte linguistique) göz ardı edilebileceği düşüncesindedirler, yani nesnenin göz önünde olması anlatımı değiştirir görüşündedirler.
Örn.: Ormanda konuşan birisi şöyle diyebilir:
Bu katırtırnağı faydalı bir bitkidir.
Fakat dilbilimsel kontekse bağlamadan şöyle de diyebilir:
Bu katırtırnağıdır.
Aaa ! Katırtırnağı.
Dilbilimsel biçimler (Les formes linguistiques), söyleyenin “énonciateur) sorumluluğunda değişir ve dinleyen de biçimlerin görevini belirler. Söyleyen ve dinleyenin hali biçimlerin görevini tayin eder. Söyleyen ve dinleyenin hali biçimin anlambilimsel ve sözdizimsel değerini belirler.

Söyleme dilbiliminin ( linguistique énonciative) büyük bilginleri:

|Benveniste |İki önemli makalesi şunlardır : |
| |"La nature des pronoms" ‘ Zamirlerin Yapısı’(1956) : Bir şeyi, adını anmadan onu başka bir işaretle söyleme |
| |(l'énonciation) olgusunu ele alır. |
| |"L'appareil formel de l'énonciation" ‘Söylemenin Biçimsel Araçları’ (1970) Bu yazısında söylemenin |
| |(énonciation) temellerini açıklamıştır. |
| |Benveniste, Saussure’ün yapısalcılığına dayanır ve Roman Jakobson’u benimser. Saussure tarafından işlemsel hale|
| |getirilen dil/söz (langue/parole) ayırımını temel bir dil olgusu olarak ele alır. |
| |" Dilde, daha önceden sözde(le discours) bulunmamış olan hiçbir şey bulunmaz ‘ Rien n'est dans la langue qui |
| |n'ait d'abord été dans le discours’ ". |
| |Ancak Benveniste, dil faaliyeti ile dünyayı birbirine karıştırmış olmakla tenkid edilmiştir. |
| |Ele aldığı başlıca meselelerden birisi şudur : “Ben” in yahut “bu”nun anlamı nedir? Dilde bazı biçimlerin |
| |anlamı meselâ “masa” kelimesinin anlamı kadar kesin değildir, onların anlamı konuşma anında, konuşana göre |
| |değişir: |
| |Ben yarın geleceğim. |
| |Bana bu kitabı veriniz (bir şey işaret edilerek). Bu tür ifadelere “deixis” denir: (Ben, bu, şimdi, üstte....)|
|Ducrot |Dil filozofları olan Austin ve Searle’den etkilenmiştir. Söylenmiş söz hali (discursive) ile pragmatiğin |
| |(pragmatique ) önemini ortaya koymuştur. Anlambilime pragmatik unsurları eklemiştir. Farklı bir yapısalcılık |
| |ortaya koymuştur. Önermelerin, önermenin ortaya çıkış şartları göz önünde bulundurulmadan anlaşılamayacağını |
| |söylemiştir. |
| |Söyleme şartlarına uymayabilen sağlam bir anlam çekirdeğinin, bir önermenin var olabileceğini ortaya koymuştur.|
| |“locutoire, illocutoire” güçler, “perlocutoire” etkiler. |
| |Ducrot dolaylı, zımnî anlatımla (l'implicite) da ilgilenmiştir: |
| | |
| |-Varsaymalar ( les présupposés ) |
| |Ali içmeye devam ediyor (Bu varsayma Ali’nin önceden içtiğini tasdik ediyor.) |
| |- İmalar (les sous-entendus) |
| |O sigarasız sokağa çıkmaz. (Dolaylı olarak “o sigarasız yapamaz.”) |
| |Not: Varsayımlar, kesindir, fakat imalar inkar edilebilir. |
|Culioli |Culioli, halin değişebilirliği ve devamlılığı düşüncesini savunan Stoacı bir felsefeden (philosophie |
| |stoïcienne) etkilenmiş olsa da Benveniste’e bağlıdır. (Tuhaf bir şekilde Saussure ve Chomsky’ye yaklaşır) |
| |Her konuşucu (énonciateur) için fiziksel ve kültürel hususiyetler kümesi söz konusudur. |
| |Kavram “la notion”, yüklem olabilen (prédicative ) ve kipler kabul eden (modalisable) bir şeydir. Bu |
| |değişkenliğin (l'Instabilité ) dünyasıdır. Kelimeler dünyayı nasıl organize ettiğimizi gösterir. |
| |. Kavramsal alan bozulmaya yeteniklidir (déformable). |
| |Ör.: Benim için bu bir köpek değildir, dört ayaklı bir sosistir. |

----------------------- Dilbilimi

İç dilbilimi (bağımsız)

Dış dilbilimi (Diğer bilimlere bağımlı)

Yapısal Dilbilimi

Önerme Dilbilimi

Toplum Dilbilimi

Ruh Dilbilimi

Sinir Dilbilimi

Yapısal Gelenek (Ayırt edici Birimler)

• Andı • Aldı

Dil bilimi Akımları