Univerzitet u Beogradu
Filološki fakultet
Septembar 2008.
ISTORIJAT ČITALIŠTA U KNJAŽEVCU:
Grad Knjaževac, nekada pod imenom Gurgusovac, razvija i održava pismenost i svoje čitalište već više od 150 godina. Još 1833.god. počela je sa radom prva škola u kojoj su đaci pisali zašiljenim drvetom ili kamenom na tablicama od lipe. O prosvećenosti i kulturi celog okruga, naročito tadašnjeg Gurgusovca, govori i podatak da je veliki broj prenumeranata na razna izdanja bio baš iz tog grada. Na Vukov Srpski rječnik iz 1852.god. bilo je pretplaćeno 40 Gurgusovčana, odmah posle Beograda i Zagreba. Beleži se i znatan broj pretplaćenih na razna druga dela, književna, istorijska, dela iz oblasti medicine, religije i sl. Pored pretplate, knjiga je u Gurgusovac stizala i preko trgovca Koste Aćimovića, koji je trgovao sa tada poznatim knjižarima, Milošem Popovićem iz Beograda i Petrom Panićem iz Negotina. Činjenica da su već četrdesetih godina 19. veka u Gurgusovac redovno stizale i Srbske novine stvara plodno tlo za osnivanje gradskog čitališta.
Pozivajući se na članak iz Srbskih novina iz 1857.god, Milan A. Kostić u svom delu Knjaževac i stari knjaževački okrug navodi da su vlasti 17. januara 1858.god. odobrile osnivanje čitališta. To, međutim, nije zvaničan početak jer je članak prvenstveno najavljivao otvaranje čitališta za navedene novine, koje je i bilo otvoreno 1858.god. ali se nije bavilo davanjem knjiga na korišćenje jer ih nije imalo u dovoljnom broju. Zvanično otvaranje desilo se na dan svetog Save 1860.god, kada je organizovan i bal čiji je prihod dat za kupovinu novina za novonastalo čitalište. Od tadašnjeg Popečiteljstva prosvete u Knjaževac su stizale novine Dnevnik, a od stranih izdanja Vanderer. Od opštine je dobijena pomoć u vidu pretplate na neka domaća izdanja, i to 8 novina Srbske novine, Vidovdan, Istok, Budućnost, Školu, Težaka, Domišljana i Beogradske novine i 2 časopisa Glasnik sprskog učenog društva i Arhiv lekarski. Izveštaji iz tog vremena prenose da je u čitalištu bilo 119 knjiga, 17 slika, bez mapa, a od novina i časopisa imalo je sve poznatije naslove. Čitalište je, nažalost, trpelo pod raznim istorijskim događajima. Izgorelo je u Srpsko-turskom ratu 1876.god, obnovljeno je 1880. i tako radilo do 1888.god. kada je zapalo u krizu i ugasilo se.
Ponovo obnovljena u okviru "Nedeljne praznične škole", a pod organizacijom "Knjaževačka omladina", čitaonica nastavlja sa radom. Bila su osnovana razna partijska, radnička i sindikalna udruženja, pa i kasine u kojima je bilo čitaonica, među njima i "Knjaževačko radničko društvo" koje je u svom programu imalo osnivanje čitaonice i biblioteke. Sve tadašnje knjaževačke škole su, takođe, imale biblioteku. Odmah posle oslobođenja 1918.god. javila se potreba da se i u selima otvore čitaonice, što je i učinjeno 1920.god. kada je u Donjem Zuniču osnovana čitaonica, a ubrzo nakon toga otvarane su i u drugim selima u opštini, uglavnom u zadružnim domovima. Posle Drugog svetskog rata i zvaničnog oslobođenja Knjaževca počela je značajna aktivnost da se oforme biblioteka za građanstvo i omladinska knjižnica, u kojoj su presudnu ulogu imali prosvetni radnici. Uz angažovanje učenika Gimnazije, prikupljen je značajan broj knjiga od intelektualaca i znamenitih ljudi Knjaževca. Jedan od značajnijih darodavaca bio je i Aca Stanojević, koji je pozdravio želju omladine da formira svoju biblioteku i poklonio veći broj knjiga za obe čitaonice. Svaka od njih je raspolagala sa oko 300 knjiga koje su bile ispečaćene i popisane u knjigu inventara, koja je služila i kao katalog.
Radi koordiniranja rada svih gradskih i seoskih čitaonica, početkom 1954.god, formiran je Sreski bibliotekarski centar čiji je fond iznosio oko 14 000 knjiga. Već u martu mesecu sledeće godine taj centar je prerastao u Gradsku biblioteku koja je raspolagala skoro udvostručenim fondom od oko 23 000 jedinica, mada sa dosta brošura. Formiran je i pokretni fond, a samo u tri sela nije postojala čitaonica. Narodni odbor opštine Knjaževac je 25. marta 1961.god. doneo rešenje kojim određuje ovu biblioteku za Matičnu biblioteku sa 23 seoske čitaonice. Zbog izražene migracije stanovništva iz sela u grad, broj ovih čitaonica se smanjivao, da bi se 90-ih godina ugasile i poslednje i preostali samo ogranci biblioteke u Kalni i Minićevu, koji i danas rade. Bibiloteka je tada imala svoju pokretnu službu, tada poznatiju kao Knjigobus, koji je kombijem i svojim pokretnim fondom udovoljavao potrebama seoskih čitalaca.
Decembra 1973.god. bila je pokrenuta inicijativa da biblioteka dobije ime, a među predlozima su bila imena našeg nobelovca, Ive Andrića, botaničara i kniževnika, profesora na Univerzitetu u Beogradu, Stevana Jakovljevića, i velikana književnosti 19.veka, Petra Petrovića Njegoša. Sasvim je verovatno da je u izboru presudilo uspešno ostvarenje učitelja ručnog rada iz Knjaževca, Vitomira Kostadinovića, čije se biste Njegoša i Vuka Karadžića i danas nalaze u gradskoj čitaonici. Matična biblioteka Knjaževca je 1974.god. dobila ime "Njegoš", a 1981.god. konačno dobija svoje stalno utočište u tek izgrađenoj zgradi Doma kulture, gde zvanično počinje sa radom 21. decembra. U trenutku preseljenja, u gradskom, pokretnom i seoskim fondovima je bilo više od 40 000 knjiga, a posle petnaestak godina evidentirano je oko 65 000 knjiga, što je činilo 1,3 knjigu na jednog stanovnika. Zbog promene zakonskih propisa u bibliotečkoj delatnosti 1996.god, obavljanje matičnih funkcija preuzima bibliteka "Svetozar Marković" u Zaječaru, a biblioteka "Njegoš" postaje Narodna biblioteka koja 2004.god. postaje i punopravni član Virtuelne biblioteke Srbije.
POČECI ZAVIČAJNE ZBIRKE:
Pri Matičnoj biblioteci u Knjaževcu je 1970.god. osnovana prva Muzejska zbirka, koja je i zvanično upisana u registar Okružnog privrednog suda novembra iste godine. Narednih godina je bila samo prateća delatnost bibliotečkoj, jer za njen rad i razvijanje nisu bili obezbeđeni nikakvi uslovi ali se to pokazalo kao dobro jer je značajno pomoglo u sakupljanju materijala i konačno - formiranje fonda zavičajne monografske i rukopisne literature. Upravnik biblioteke je tada bio Momir Grubešić koji je na tom mestu ostao još nepunih godinu dana, nakon koga je na položaj imenovan Tomislav Janaćković, sa posebnim zaduženjem da ojača rad zavičajne zbirke i prikupljanja pisanih dela iz vremena NOB i radničkog pokreta.
Tokom prvih par godina nabavljeno je mnogo knjiga, kako iz sredstava same biblioteke, tako i uz pomoć raznih akcija. Bile su priređivane razne izložbe čija je tematika bila zavičaj - Zavičajna literatura, Knjige iz revolucije (povodom Dana boraca), Majstori Timočke krajine, Moje selo i moj dom u revoluciji, Timočka krajina i njeni ljudi i mnoge druge. Širenju zavičajnog fonda doprineo je i rad književnog kluba "Branko Miljković", osnovanog 1970.god, koji je radio pri Matičnoj biblioteci. U osnivanju je imao desetak članova, kasnije i preko dvadeset, a u okviru njega su radile i pesnička i recitatorska sekcija. Članovi kluba su učestvovali na nekoliko pesničkih smotri, njihove pesme su bile objavljivane u raznim novinama, a organizovali su i brojne književne večeri u opštini i van nje. Književni klub je, nažalost, 1975.god. ugašen odlukom opštinskih zvaničnika i prerastao u književnu sekciju, da bi tek 1995.god. bio ponovo osnovan i brojao je 36 članova.
Godine 1975. stvoreni su uslovi da se muzejska zbirka odvoji iz sastava biblioteke i obezbeđen je prostor za budući Zavičajni muzej. Time, međutim, nisu bili obezbeđeni najpre materijalni i kadrovski uslovi, pa je muzej i dalje radio pri biblioteci, što se odrazilo na bibliotečku delatnost. U periodu od 1978-1981.god. biblioteka je održavala nivo čitanosti ali zbog prepunih smeštajnih kapaciteta nabavka novih knjiga bila je skoro prestala. Sa izgradnjom Doma kulture, zvaničnim početkom rada biblioteke u novom prostoru, razdvajanjem funkcija biblioteke i muzeja (kada je on osnovan kao samostalna institucija) i dolaskom novog upravnika, Branislava Stojadinovića, već od 1. januara 1982.god. je započeta neophodna revitalizacija. Otpočet je i obiman posao na formiranju zavičajnog fonda, za koji je izdvojen veći broj knjižne i neknjižne građe jer je biblioteka bila i ostala nosilac izrade monografije Knjaževac i knjaževačko područje (o čemu će kasnije biti više rečeno), pa je i materijal izdvajan za potrebe autora pojedinih oblasti. Takođe je pojačan i kulturno-propagandni rad biblioteke, u smislu organizovanja tematskih izložbi, od kojih ću posebno pomenuti izložbu pod imenom Zapisi o zavičaju, na kojoj se, u čast Dana oslobođenja, od 1984. svake godine predstavlja izbor iz zavičajnog fonda.
SADRŽAJ I PRIRODA ZAVIČAJNOG FONDA
Od 1971.god, kada se započelo sa prikupljanjem zavičajne literature, u zavičajnom fondu Narodne biblioteke „Njegoš“ našlo se nešto više od 500 naslova monografskih publikacija ali i druga građa - serijske publikacije, razglednice, audio zapisi, fotografije, programi...
Ovaj fond, po definiciji, obuhvata: • celokupnu izdavačku produkciju sa teritorije Knjaževca • dela autora koji su poreklom sa ovog područja bez obzira na to gde danas žive, rade i objavljuju svoje radove ili autora koji su deo svog života proveli na ovoj teritoriji • publikacije o Knjaževcu i okolini
U fondu, kao i u digitalnom katalogu Virtuelne biblioteke Srbije, može se naći 509 monografskih publikacija koje datiraju sa početka 20.veka. Nažalost, neknjižna građa još uvek nije obrađena, što zbog nedostatka kadra tako i zbog dugogodišnjeg lošeg položaja bibliotečke delatnosti u okrugu i zemlji, uopšte, pa se ne zna tačan broj i sadržaj tog dela fonda.
Najstarija knjiga je iz 1905.god. Dijalekti istočne i južne Srbije, Aleksandra Belića, štamana u Državnoj štampariji kraljevine Srbije. Druga po starosti ali prva štampana u Knjaževcu, u privatnoj štampariji tada poznatog štampara Ljubomira Nonića, je monografska publikacija iz 1914.god. Meae memoriae (Moje uspomene iz rata 1912-1913.), Save Jeremića. Radi dugotrajnosti, nedavno je restaurirana i ukoričena. Sledeće su iz 30.ih godina 20.veka i ima ih ukupno sedam. Najstarija od njih, Zbornik priloga za poznavanje Timočke krajine, je iz 1933.god. autora Stanojević Marinka i štampana je u privatnoj štampariji Jovanović. Značajne među njima su i dve monografije iz 1933.god, Spomenica stogodišnjice oslobođenja Timočke krajine, Šegović Aleksandra, štampana u Knjaževcu i, prethodno pomenuta monografska publikacija Milana A. Kostića, Knjaževac i stari knjaževački okrug, štampana u Beogradu. Interesantno je da je u obližnjem selu, Jelašnica, takođe postojala štamparija u to vreme, u kojoj je 1939.god. štampana još jedna monografija pod imenom Mala čitanka, Jelenković Trandafila. Pored ovih, iz te decenije u fondu se nalazi još jedna knjiga kratke proze, jedan godišnjak i jedan separat iz zbirke Srpske kraljevske akademije.
Iz vremena oko Drugog svetskog rata tj. 40-ih godina nema nikakvih izdanja, pa je sledeća publikacija Timočka buna, štampana 1951.god. u Zaječaru. Tematika tih devet izdanja iz 50-ih godina je posleratna, o Timočkoj buni, i u pitanju su, uglavnom monografske publikacije, osim jedne knjige kratke proze. U 60-im godinama slede opisi Timočke krajine, Timoka, Đerdapa, Narodno-oslobodilačke borbe i biografije učesnika, publikacije o II svetskom ratu, železnici, hronike sela, delo o Svetozaru Markoviću i jedan godišnjak, Ukorak s vremenom, Ljubiše Rajkovića Koželjca iz 1969.god. Ima ih ukupno trinaest.
Tek u 70-im godinama nailazimo na nezavisne teme i autore, eseje, dokumentarnu literaturu, romane, poeziju, zbirke narodnih umotvorina, lirske narodne pesme, priručnike, zbornike, stručnu monografiju, enciklopedije, pa i notnu građu. Dela su opisnog karaktera, o Knjaževcu i obližnjim gradovima ali i zvanična, kao što je pravilnik Statut opštine Knjaževac iz 1974.godine. Od značajnih ljudi koji su doprineli u to vreme, pa i kasnije, treba pomenuti dr Ljubišu Rajkovića Koželjca i mr Srboljuba Srbu Ignjatovića, obojica i danas žive i rade. Iako nije poreklom iz Knjaževca, delo Josifa Pančića se, takođe, nalazi u zavičajnom fondu biblioteke u Knjaževcu. On je na području Knjaževca boravio više godina radi istraživanja i njegovo najvažnije delo Flora Kneževine Srbije i dodatak flori Kneževine Srbije iz 1874.god. opisuje i knjaževački kraj, a reprint dela iz 1976.god. se nalazi u zavičajnom fondu knjaževačke biblioteke. Značajan je i rad književnog kluba "Branko Miljković" u ovom periodu. Izdat je zbornik poezije njegovih članova pod nazivom Timočki motivi iz 1971.god, i samostalna zbirka poezije Pod kamenom cvet iz 1973.god, prethodno pomenutog Ljubiše Rajkovića Koželjca.
Već mnogo plodnije i raznovrsnije, 80-te godine prošlog veka zavičajni fond obogaćuju sa nešto više od 80 publikacija. Najveći je broj monografskih publikacija ali ima i dokumentarne literature, notne građe i muzičkih publikacija, epske, erske i lirske poezije, proze, zbornika, enciklopedijskih leksikona, godišnjaka, priručnika i drugih književnih oblika. Prvi put nailazimo na kataloge Oslobođenje Timočke krajine od Turaka, Tomislava Janaćkovića iz 1983god. Darinka i Miloš Petrović: trideset godina umetničkog rada, Milovanović K... iz 1984.god. i jedan udžbenik Savremena tipografija, Miljka Kovačevića iz 1981.god. Još neka istaknuta dela ove decenije su Iz istorije prošlosti istočne Srbije, Vladimira Stojančevića iz 1983.god, Naš narodni život u četiri dela, Tihomira Đorđevića iz 1984.god, Čitališta u Srbiji u XIX veku, Desanke Stamatović iz 1984.god, 25 godina Festivala kulture mladih Srbije, Branislava Stojadinovića iz 1986.god, Gimnazija i stručne škole u zaječaru 1836/37-1986/87. Žarka Miloševića i Jakše Dinića iz 1987.god, zbornik Zbornik radova udruženja folklorista Srbije, Dragoslava Antonijevića iz 1989.god. i Srbija zemlja i stanovništvo od rimskog doba do kraja XIX veka, Mađara Feliksa Kanica iz 1985.god.
Devedesete godine su započete monografskim delom tadašnjeg upravnika biblioteke koji je umnogome doprineo kulturi i stvaralaštvu u opštini, radu biblioteke i sakupljanju zavičajne građe. Knjiga 130 godina knjaževačkog čitališta, Stojadinović Branislava, iz 1990.god. daje istorijat nastanka i razvoj bibliotečke delatnosti u knjaževačkoj opštini. Izdato je puno knjiga poezije, aforizama, kratke proze, romana, dečje proze i poezije, eseja, pisma. Ima dokumentarne literature, enciklopedija, kataloga, zbornika, godišnjaka, izveštaja, notne građe i drugih književnih oblika. Prvi put se srećemo sa rečnikom, radi se o izdanju Budalina igračka: prilozi za srpski erotski rečnik, dr Nedeljka Bogdanovića iz 1998.god, a izdata je i jedna knjiga testova za ispite Udruženje Timočana i Krajinaca u Beogradu, Ilije Todorovića 1990.god. Bitno je pomenuti još i Zaveštanja (1979-1989.), Zorana Vučića iz 1990.god, I bi grad Setiarius, zbirku umetničke lirike Timočke krajine u izboru Miodraga Dimitrijevića, štampana u Knjaževcu 1991.god, Azbučnik "Pop Ćire i pop Spire", Branković Branislava iz 1996.god, Ivicom trajanja, zbornik poezije književnog kluba "Branko Miljković" iz 1996.god, Kulturno blago knjaževačkog kraja, Petra Petrovića i Svetozara Jovanovića iz 1997.god, Knjaževac u 1000 pojmova, Branislava Stojadinovića iz 1999.god. i Knjaževac i okolina, Petra Vlahovića iz 1999.god.
Pored svih prethodno nabrojanih vrsta knjižne građe, u zavičajni fond knjaževačke biblioteke ulaze i neki novi književni oblici, kao što su naučne monografije, dramska dela, dela humora i, posebno, satire, udžbenici, rečnici, slikovnice, pa čak i jedan magistarski rad. Za ovaj period, od posebnog su značaja Od čitališta do Narodne biblioteke, Slavoljuba Gacovića iz 2001.god, Budžak, Velojić Miodraga iz 2003.god, Noć boema, izbor poezije sa susreta pesnika iz 2003.god, Iz prošlosti Timočke krajine povodom 200 godina Prvog srpskog ustanka, Vladimira Stojančevića iz 2004.god, Kneževina Srbija, Milana Milićevića iz 2005.god, Mitska bića srpskih predanja, Slobodana Zečevića iz 2007.god, Timočki dijalekatski rečnik, Jakše Dinića iz 2008.god.
Od neknjižne građe, koja, nažalost, još nije popisana i katalogizovana, čuvaju se skoro svi oblici bibliotečkog materijala. Tu se mogu naći fotografije, posteri, mape, brošure, pamfleti, razlgednice, pozivnice, oglasi, leci, rukopisi, plakete, diplome, medalje, audio i vizuelni zapisi, u skorije vreme i neki elektronski oblici, a sve to još sa početka ovog veka. Interesantne stvari koje bih lično izdvojila, a koje sam u fondu pronašla, su: izveštaji o radu privatne knjaževačke gimnazije iz školske 1909-10.god. i kasnije; razglednice iz 40-ih godina sa starim izgledom grada; Pesma o Knjaževcu, Radisava Petkovića Disa iz 1973.god, napisana povodom godišnjice od oslobođenja; plakat iz 1985.god. sa obaveštenjem o radu i terminima kada je pokretni fond biblioteke, poznatiji kao Knjigobus, obilazio i opsluživao seoske čitaonice; fotografije ranijih izložbi i dešavanja u biblioteci; Godišnjak zajednice udruženog rada za poslovno-plansku saradnju za razvoj i uređenje Stare planine iz 1982-83.godine, a koji i danas nije izveden, na veliku žalost i štetu cele opštine i njenih stanovnika; katalog notnih-muzičkih izdanja iz 1983-84.god. muzičkog izdavačkog preduzeća NOTA iz Knjaževca; razne zahvalnice samoj biblioteci, njenim radnicima i članovima za saradnju i nesebičnu pomoć pri razvoju kulture i afirmaciji kulturnog života i stvaralaštva; sve do skorijih naslova kao što je, na primer, brošura o turističkoj ponudi Knjaževca i okoline, izdata uz pomoć evropskih organizacija i propraćena digitalizovanim matrijalom.
Deo zavičajne zbirke čini i monografija Knjaževac i knjaževačko područje, rukopisna građa od preko 3000 kucanih strana teksta. Rad na izradi monografije započeo je 1970. godine, kada je određen koordinacioni odbor za izradu ovog kapitalnog dela za knjaževačku odpštinu. Na mesto prvog urednika bio je imenovan Nikola Micić, koji je za 24 tematskih oblasti obezbedio kompetentne autore, a do 1990. sakupljena je većina rukopisa. Zbirka rukopisa se i dalje čuva u zavičajnom fondu ali zbog nedostatka kadra, koji na projektu radi, kao i nedostatka finansijske podrške još uvek nije izdata, u 24 tomova koji su bili planirani.
Pored pomenute rukopisne građe, postoji i rukopisna zbirka hronika u opštini Knjaževac. Na ukupno 63 hronike knjaževačkih sela, još od 50-ih godina prošlog veka je radio veliki broj autora. Nažalost, iz materijalnih razloga još uvek nisu izdate kao takve ali je bilo slučajeva da pojedinci izdaju sopstvene publikacije posvećene rodnim selima i zavičaju.
Značajne su i dve biblioteke legati, poklonjene biblioteci od strane istaknutih građana. Jedna je dr Radivoja Savića, čije ime nosi jedna od ulica u Knjaževcu, a do 1991.godine i Medicinski centar u kome je, u njegovu čast, urađen bareljef. Poklonjen je deo njegove biblioteke, oko 570 knjiga, sve sakupljene pre 1945.godine i uglavnom na stranim jezicima (prvenstveno nemačkom), od kojih je veliki deo stručna literatura iz oblasti medicine. Druga je porodična biblioteka prosvetarske porodice Popović. Celu svoju biblioteku su 80-ih godina ostavili biblioteci. Ne zna se tačan broj knjiga ali su ugavnom iz oblasti metodike i izdanja beletristike.
Serijske publikacije takođe čine deo zavičajne zbirke knjaževačke biblioteke. Čuvaju se sva ikad izdata izdanja Knjaževačkih novina, koje su izlazile od 1978. do 1999. godine. Lokalne novine, čiji je prvi broj izašao 4. septembra 1978.god. u početku su izlazile dva puta mesečno, a kasnije tri i više puta. Prvi urednik im je bio Nikola Micić Landa, kasnije Slavoljub Petrović. Od maja 1982.god. uz njih je izlazio i dodatak Reč mladih, od 1980.god. poseban dodatak Leda, a od 1985.god. dodatak Džervinovo glasilo. Sačuvana su i sva izdanja časopisa Razvitak iz Zaječara od 1961. do 1990. godine, nakon toga zbirka nije potpuna; kao i kompletna izdanja novina Torlak, od prvog do trinaestog broja. Postoji i ograničena kolekcija izdanja novina Timok jer njih biblioteka kupuje. Interesantno je i jedino 8. izdanje časopisa Međimurje iz Čakovca iz 1985.god. koji daje prikaz privrednog i kulturnog razvoja knjaževačke opštine povodom 10-godišnjice saradnje tada pobratimljenih opština Knjaževca i Čakovca.
IZDAVAŠTVO I ŠTAMPARSTVO U OPŠTINI
Pomenula bih još neka značajna imena i naslove u izdavaštvu i štampartstvu u Knjaževcu, jer su umnogome doprineli širenju pismenosti i samog zavičajnog fonda. Lokalne novine koje su izlazile u Knjaževcu od 1930.god. i nadalje su Omladinske novine, Zaglavak, Nedeljni pregled vesti, Timočke novine, Informator, Knjaževačke novine, Reč mladih, Razlog, Novine knjaževačke i Trgovački bilten, od kojih je makar po neki primerak, ako ne i kompletna serija, sačuvana u zavičajnom fondu. Timočke novine su izlazile od 4. oktobra 1952.god. do 8. jula 1953.god. kao glasilo Narodnog fronta sreza Timočkog, a od marta 1953.god. kao list SSRN (Socijalistički savez radnog naroda). U prvoj godini izašlo je šest, u narednoj osam brojeva. Pokretač novina bio je Nikola Micić Landa, urednik Rodoljub Atanacković, a list je štampan u štampariji Gradskog privrednog preduzeća "Timok". Knjaževačke novine su osnovane kao glasilo SSRN opštine Knjaževac, u početku pri MIP (muzičko izdavačko preduzeće) "Nota", da bi od 1982.god. bile u sastavu Javnog informativnog preduzeća Knjaževac. Tiraž im je bio 12 000 primeraka, štampane su na 8-12 strana, a dostavljane su besplatno zaposlenima i građanima na selu. Izlazile su u kontinuintetu do 392. broja u decembru 1991.god, u 1992.god. su izašla samo tri izdanja, u 1993.god nije bilo ni jednog izdanja, u 1994-oj su štampana još tri broja i oktobra te godine su sasvim ukinute, sve do aprila 1997. od kada ponovo redovno izlaze.
Od štamparstva u opštini, trebalo bi početi od prve, privatne, štamparije koju je krajem 1909.god. osnovao Ljubomir Nonić. Nalazila se u centru grada i tu je radila sve do Drugog svetskog rata, kada je preseljena u nacionalizovani objekat. U svom osnivanju, od štamparskih mašina raspolagala je šnel-presom i tiglom, od knjigovezačkih heft-mašinom. Za vreme Prvog svetskog rata u njoj je štampan izveštajni list Ratni odjek, a u njoj je 1914.god. odštampana prva knjiga u Knjaževcu, Meae memorie, Moje uspomene iz rata 1912 i 1913, Save Jeremića. Posle oslobođenja, iz nje je izraslo gradsko Štamparsko preduzeće "Timok".
Štamparsko preduzeće "Timok" formirano je krajem 1954.god. ali je zvanično počelo sa radom 1955.god. U njemu je, u početku, radilo samo nekoliko radnika, a od 5. januara 1962.god. radi pod izmenjenim nazivom Štamparija "Timok". U Podvisu je, 1969.god. formirana štamparija sa ručnim i mašinskim slogom, koja je od 1983.god. poslovala kao odeljenje štamparije. Bilo je opremljeno dosta kvalitetnom opremom, kasnije i fotoslogom, pa je bila moguća priprema za sve vrste štampe, kao i sama štampa. Podignut je novi objekat 1982-83.god. i nabavljena nova oprema za ofset štampu, pa se i broj radnika povećao na preko 100. Godine 1985. izvršena je zamena objekata, pa je štampariji obezbeđen novi prostor u kome svoju delatnost obavlja i danas.
Kućnu štampariju imao još i Centar za izdavačku delatnost Radničkog univerziteta od 1967.god. ali se sa njegovim prerastanjem u MIP "Nota" odustalo od daljeg jačanja štamparske tehnike i više poklonila pažnja obradi i pripremi za štampu notnog i drugog materijala. MIP "Nota" je nastalo 21. aprila 1970.god. kao specijalizovani izdavač za publikovanje notnih materijala i literature didaktičke svrhe u školama i za samostalno učenje. Njen izdavački proizvodni program čine: muzički udžbenici i priručnici, literatura za vokalno-instrumentalnu nastavu, notna izdanja za različite instrumente i glas, horska i orkestarska literatura, muzičke kasete i video trake, knjige o muzici, izdanja popularne muzike, muzičke i dečje revije i dečje igračke od drveta, kao i muzički instrumenti (notaton). Od kapitalnih muzičkih izdanja, najznačajnija su Sabrana dela Stevana Stojanovića Mokranjca, od kojih je do 1998.god. izašlo 9 tomova. Do svoje 25-godišnjice, pripremljeno je i izdato oko 1500 naslova, u preko 8 miliona primeraka. Novinsko izdavačku delatnost otpočela je 1974.god. formiranjem odgovarajuće redakcije za izdavanje muzičke revije Nota, zatim časopisa za decu, Cvrčak, i od 1978.god. Knjaževačkih novina.
Po prijavi koju je 1928.god. knjaževački esnaf podneo Sreskom načelstvu, u Knjaževcu su bile prijavljene dve štamparije ali i trinaest zanatlija pod zanimanjem štampar, što je znak da je u opštini bilo još štamparija ali da su, verovatno, bespravno radile. Početkom zadnje decenije XX veka počele su da se otvaraju i manje, privatne štamparije, kao i radionice za kompjuterski slog.
ZNAČAJNA DELA I AUTORI ZASTUPLJENI U ZAVIČAJNOM FONDU
Od samostalnih autora koji su poreklom iz Knjaževca i okoline, značajni za zavičajni fond su:
Srboljub Srba Ignjatović, magistrirao na Filozofskom fakultetu u Beogradu, objavio 25 knjiga poezije, proze, kritika, eseja, jednu dramu, više od 3000 bibliografskih jedinica. Dobitnik je nagrada "Isidora Sekulić", "Milan Bogdanović" i drugih, ne manje važnih. Direktor je izdavačke kuće "Apostrof" i glavni i odgovorni urednik časopisa Savremenik plus, živi i radi u Beogradu. U njegovoj poeziji se izdvajaju zbirke Rašljar iz 1989.god, i Slepi putnik iz 2007.god. Od eseja je najznačajnija Salomina činija iz 1970.god, od monografskih publikacija Srećni Vavilon iz 1986.god, u delima kratke proze izdvajaju se Crv u glavi, iz 1988.god. i Kad smo svi bili Tito i druge priče, iz 1998.god.
Miroslav Todorović je kao autor i koautor naveden u preko petnaest izdanja. Najznačajnije su njegove zbirke poezije Spis vedrine: pesme iz 1978.god, Ispis tame (pesme) i Sudnji čas iz 1990.god, Terenska sveska iz 1993.god, Ispis tame 2, Svanuća: pesme i Crno u boji iz 1994.god. i Tamno i duboko iz 2002.godine.
Stojan Bogdanović, doktor matematičkih nauka, objavio je preko 60 naučnih radova, monografija i udžbenika, bavi se i pisanjem poezije. Početkom 1990.god. je bio izabran za predsednika Skupštine opštine Knjaževac, na koju funkciju je oktobra iste godine dao ostavku, sada živi i radi u Nišu. Deo zavičajnog fonda su njegove zbirke poezije Odlazim a ostaje nejasno iz 1990.god, Zna se iz 1992.god, Gospodar: pesme i Crna rupa: pesme iz 2004.god. i Čovek pesma: pesme: sa crtežima iz 2007.godine.
Stojadinović Branislav, profesor srpskog jezika, viši bibliotekar, pisac i novinar. Završio je Višu pedagošku skolu u Nišu i Filozofski fakultet u Beogradu (odsek za srpskohrvatski jezik i kniževnost), radni vek započeo kao upravnik Centra za kulturu Radničkog univerziteta i prvi sekretar Opštinske zajednice kulture, zatim kao upravnik Narodne biblioteke "Njegoš". Rane radove poezije objavljivao u časopisu Razvitak i bio je dva puta biran među najboljih 10 pesnika Festivala kulture mladih Srbije. Napisao i objavio nekoliko monografskih dela Hronika sela Valevca iz 1978.god, Oktobarska svitanja i 25 godina Festivala kulture mladih Srbije iz 1986.god, 130 godina knjaževačkog čitališta iz 1990.god, dve knjige poezije Borske elegije i Predvorje ideala i roman Lar iz 1995.god. i leksikon Knjaževac u 1000 pojmova iz 1999.godine.
Nedeljko Bogdanović, profesor dijalektologije na filozofskom fakultetu u Nišu i Prištini, magistrirao i doktorirao na tezama o govoru jugoistočne Srbije. Objavio je više od 150 stručnih radova, osvrta na knjige i prikaze, piše poeziju i umetničku prozu. Objavljene su dve njegove zbirke poezije Vrla strana i Dnevni red 1978.god, knjiga kratke proze Deca u ratu iz 1975.god, monografije Govor Aleksinačkog Pomoravlja 1987.god, O govoru i imenima 1990.god, Izoglose jugoistočne Srbije 1992.god, Bučumike 2006.god, zbirka iz narodne književnosti Ajd lako, ajd lagano iz 2007.god. i već pomenut rečnik Budalina igračka: prilozi za srpski erotski rečnik iz 1998.godine.
Vrlo kreativni i produktivni članovi Književnog kluba "Branko Miljković" povećali su fond svojim ostvarenjima, pomenuću samo neke od njih. Vojislav Aranđelović, prevodilac i urednik za preko 10 izdanja i pisac poezije (Pesma je jedno čudo 1998god, Pedeset pesama i Sto meseca iz 2004.god.), Obren Ristić sa zbirkama poezije Sređivanje utisaka i Ivicom trajanja iz 1996.god, Slobodanka Stanković Ilić sa zbirkom Ružičasti mraz iz 1990.god, Dalibor Filipović Filip sa zbirkama Nema kraja noći iz 1998.god, Predvorje zenica iz 2002.god, S one strane iz 2007.god. i zbornikom Foto-monografija Književnog kluba iz 2006.god, Nebojša Đorđević sa zbirkama Atlas mojih svetova iz 2000.god. i Brod koji(m) sanja(m) iz 2003.god. Posebno mesto u ovom društvu zauzima Ljubiša Rajković Koželjac, doktor lingvističkih nauka, koji se, pored niza studija i rasprava o jeziku objavljenih u stručnim časopisima, bavi i sakupljanjem narodnih pesama, poslovica i zagonetki iz timočkog kraja i piše prozu i poeziju. Njegova važnija dela iz poezije su Treperenje iz 1971.god, Pod kamenom cvet iz 1972.god, Predjeli sna i Lepota ožiljka iz 1987.god, Ustuk iz 1988.god. i Odsjaj u vodi, iz 1990.god. Od dela iz narodne usmene umetnosti, izdvojiću Dvori samotvorni iz 1972.god, Mišljivak iz 1978.god. i Timočke poslovice, izreke i zagonetke iz 1989.god.
Značajna ili na neki drugi način istaknuta dela su i: roman Vrtlog, Bore Milenkovića iz 1982.god. koji govori o našim zarobljenicima u Nemačkoj, sa sećanjima na zbivanja u istočnoj Srbiji, tačnije Knjaževcu i Nišu; Istočna Srbija, monografsko delo Slobodana Bosiljčića izašlo 1963.god. u Beogradu u ediciji Srbija u NOB; Plamen se nije gasio, hronika Đorđa Buzganovića i Slobodana Bosiljčića izašla 1955.god. u ediciji Sedma sila u Beogradu; Timočka krajina, monografsko delo već pomenutog Slobodana Bosiljčića, izašlo 1988.god. u ediciji Srbija u ratu i revoluciji 1941-45 – Timočka krajina, izdavač Istorijski arhiv u Zaječaru; Timočke starine i jezik, Svetislava Prvanovića, objavljeno 1973.god. daje podatke o stanovnicima knjaževačke opštine, a kao prilog sadrži bajalice, lirske pesme i narodne pripovetke iz timočkog kraja; Timočki zapisi, takodje delo Svetislava Prvanovića, štampano 1964.god, a u njemu su opisani narodni život, verovanja i predanja Timočana; zbirka pesama Za moju dušu, Miroljuba Milosavljevića, izašla 1997.god, koja ima tri ciklusa od po deset pesama intimne ljubavne sadržine i prva zbirka pesama za decu Kad je tata bio dete, Baneta Stojanovića, štampana 1990.god. kao samostalno autorsko izdanje.
Treba još pomenuti i dr Stevana Mačaja, rođenog 1823.god. u Budimu, a umro 1889.god. u Beogradu, koji je bio okružni lekar i upravnik bolnice u Knjaževcu. Pored značajnih rezultata u struci, značajan je i kao istraživač i proučavalac stanovništva i starina knjaževačkog kraja, što je i objavio 1886.god. u Glasniku Srpskog učenog društva (knjiga II) pod nazivom Građa za topografiju okruga knjaževačkog. Mačaj je zapamćen i kao prvi knjaževački numizmata.
U fondu se još čuvaju i dela autora koji nisu sa područja Knjaževca ali su, u nekom smislu, doprineli nauci i kulturi opštine ili se njihova dela odnose na taj kraj. Jedan od njih je bio Mađar Feliks Kanic, istoričar umetnosti i putopisac. Prvi put je Srbiju obišao 1859.god, a poslednji početkom 1890.god. Svoja zapažanja je izneo u knjizi Srbija – istorijsko etnografske studije, gde je opisao i svoj boravak u knjaževačkom kraju, pri čemu mu je pomoć pružio tadašnji okružni lekar dr Stevan Mačaj. Za arheologiju knjaževačkog kraja posebno je važna i njegova knjiga Rimske studije u Srbiji (izdata u Beču 1892.god.) gde je zabeležio sve važne starine u knjaževačkom kraju, koje je obišao 1864.god. Ove dve knjige nisu u zavičajnom fondu, dok se knjiga Srbija zemlja i stanovništvo od rimskog doba do kraja XIX veka, iz 1985.god. nalazi u fondu.
Naš poznati geograf, profesor, rektor Univerziteta u Beogradu i nekadašnji predsednik SANU, Jovan Cvijić je u periodu od 1893. do 1895.god. vršio istraživanja u istočnoj Srbiji i o tome objavio dve knjige: Pećine i podzemna hidrografija istočne Srbije i Izvori tresave i vodopadi u istočnoj Srbiji. Pored njega i dr Josif Pančić, čije je delo Flora Kneževine Srbije i dodatak flori Kneževine Srbije tj. reprint tog dela iz 1976.god. u zavičajnom fondu.
ŠIRENJE I POPULARISANJE FONDA I SARADNJA SA DRUGIM INSTITUCIJAMA KULTURE
Narodna biblioteka „Njegoš“ kreira nabavnu politiku tako da zadovolji potrebe svih profila korisnika bibliotečkih usluga. Prateći interesovanja, zahteve i potrebe svojih članova i izdavačku produkciju, biblioteka nastoji da nabavi što veći broj aktuelnih naslova beletristike ali i vredna dela iz oblasti nauke i kulture. Pri nabavci stručne literature iz oblasti za koje među korisnicima postoji interesovanje, dragocena je saradnja sa stručnim ljudima iz Zavičajnog muzeja, Centra za socijalni rad, Zdravstvenog centra, knjaževačkih škola i drugih ustanova i organizacija. Tužna činjenica je da bavezni primerak nije predviđen zakonom i na tome treba da se radi ali ohrabruje to da štamparije i pojedinci imaju naviku i osećaju potrebu da biblioteci poklone primerak izdanja.
U zavisnosti od visine sredstava koje za kupovinu knjiga i ostale građe izdvaja SO Knjaževac, kao i od poklona Ministarstva kulture, što predstavlja osnovni vid nabavke, knjižni fond biblioteke uvećava se za više od 2000 knjiga godišnje. Primera radi, od aprila 2005. do kraja 2007.god, u lokalnu bazu podataka uneto je 19.682 zapisa (27.569 knjige). Stručna obrada knjiga vrši se isključivo elektronski, po međunarodnim standardima i bibliotečkim propisima, a lokalna baza podataka deo je centralnog elektronskog kataloga i dostupna je na adresi http://vbs.nbs.bg.ac.yu/scripts/cobiss .
Biblioteka ima aktivnu saradnju sa Matičnom bibliotekom "Svetozar Marković" u Zaječaru i Istorijskim arhivom u Zaječaru ali i sa lokalnim institucijama kao što je Zavičajni muzej u Knjaževcu. O tome svedoči činjenica da je 9. avgusta 2007.godine organizovana promocija i čas po imenom “Od prvog čitališta do moderne biblioteke“ i to je bila tema četvrtog časa Zavičajne škole knjaževačkog muzeja, na kome je biblioteka promovisala svoju novu internet prezentaciju. Priču o modernoj biblioteci i njenoj istoriji od 1860.godine do danas upotpunio je talentovani knjaževački gitarista, Sokol Marković.
Od oktobra do decembra 2007. godine, Dečje odeljenje je organizovalo susrete sa predškolcima u okviru programa “Čitaonica - igraonica”. Aktivnosti su zamišljene tako da se mališani na originalan način upoznaju sa delima dečje književnosti i podstakne njihova mašta i kreativnost. Za svaki od susreta sa mališanima odabran je odgovarajući tekst iz knjiga za decu i osmišljena kratka animacija u skladu sa temom. Kroz svet igre i priče mališane je vodila Marija Simonović, knjižničar u biblioteci.
Biblioteka vrlo često organizuje razne tematske i prodajne izložbe, književne večeri i promocije knjiga. Ove godine, na primer, povodom Dana opštine Knjaževac, Narodna biblioteka „Njegoš“ organizovala je prodajnu izložbu knjiga „Kreativnog centra“ od 8. do 31. maja. Organizovana je i prodajna izložba knjiga izdavačke kuće “Laguna” iz Beograda. Izdavač je i ovog puta ponudio veliki broj svojih najnovijih naslova koji su mogli da se kupe uz popust do 20%. Izložba je bila otvorena 8. aprila 2008. godine u čitaonici Biblioteke. Organizovana je i promocija knjige Faktori i faze ekonomsko-geografskog razvoja Knjaževca i okoline, što je magistarski rad Mikija Sibinovića koji se sada nalazi u zavičajnom fondu. Izdavači knjige su Književni klub "Branko Miljković" i Narodna biblioteka "Njegoš". Promocija je održana u Društvenom klubu Doma kulture 11. juna 2008. godine.
Povodom obeležavanja Svetskog dana knjige, Narodna biblioteka „Njegoš“ organizovala je program pod nazivom „Šarene reči Mike Antića“. Čitani su stihovi Mike Antića i nagrađeni najaktivniji članovi ali i najmlađi član biblioteke, Tadija Micić, koji ima samo 3 godine i moj je sestrić (prim. autora).
Na Dečjem odeljenju biblioteke održana je kreativna radionica "Susret s piscem" za učenike starijih razreda knjaževačkih osnovnih škola. Svoje knjige predstavila je Jasminka Petrović, autor najčitanijih i najprevođenijih knjiga za decu beogradske izdavačke kuće “Kreativni centar”. Posebno oduševljenje među decom izazvala je najava sledećeg druženja koje će u Narodnoj biblioteci “Njegoš”, u saradnji sa “Kreativnim centrom”, biti organizovano na jesen, povodom objavljivanja nove Jasminkine knjige, Riba ribi grize rep.
Aprila 2008.god, u Društvenom klubu Doma kulture, bila je organizovana i promocija novog broja časopisa Razvitak. Gost večeri je bio Zoran Cvjetićanin, glavni i odgovorni urednik časopisa, a predstavljen je i članak Aleksandra Vidojkovića, "Automobili u Knjaževcu u periodu 1920-1960." i deo materijala sa starih fotografija iz arhive Udruženja ljubitelja starovremskih vozila Knjaževac.
Narodna biblioteka „Njegoš“, Dom kulture Knjaževac i Turistička organizacija Knjaževac organizovali su promociju knjige Dečak iz komšiluka, koja je sada deo zavičajnog fonda. O knjizi su govorili autori, Stefan Bart i Nadežda Radović, i gošća Ljiljana Todorović. Stefan Bart je govorio i o svojim uspomenama na boravak u Rgoštu kraj Knjaževca. Razgovor sa autorima vodila je upravnica biblioteke, Vladana Stojadinović.
O TRENUTNOM IZGLEDU I RADU BIBLIOTEKE
Biblioteka radi u prostoru od 210 m2, raspolaže bogatim fondom od 50.000 knjiga iz svih oblasti ljudskog znanja i stvaralaštva, upisuje oko 1000 članova godišnje, ima 35 korisničkih mesta u tri čitaonice, funkcionalan bibliotečki nameštaj i police, računarsku mrežu sa 6 računara i drugu opremu namenjenu radu sa korisnicima. Bibliotečko poslovanje u potpunosti je automatizovano. Sve prostorije knjaževačke biblioteke su klimatizovane. Kao i većina biblioteka, Narodna biblioteka „Njegoš“ suočava se sa problemom nedostatka prostora, koji se za potrebe jedne gradske biblioteke može smatrati vrlo skučenim. Biblioteka nema odgovarajući magacinski prostor, pa za odlaganje i čuvanje građe koju korisnici retko traže koristi deo podrumske prostorije Doma kulture. Kulturno-obrazovne aktivnosti koje Biblioteka organizuje najčešće se održavaju u prostorijama Doma kulture, Zavičajnog muzeja, Turističke organizacije ili Muzičke škole.
Pored stručnih poslova nabavke i obrade građe, pružanja usluga korisnicima kroz rad Pozajmnog i Dečjeg odeljenja, Biblioteka ima i bogat kulturni i obrazovni program. Stručne poslove u Biblioteci obavlja petoro radnika sa odgovarajućom školskom spremom i stručnim zvanjima, i oni su: Vladana Stojadinović, bibliotekar i direktor; Lidija Corelj, viši knjižničar; Slavoljub Dimitrijević, knjižničar; Marija Simonović, knjižničar; Marija Vukadinović, knjižničar; i dva pomoćna radnika Slađana Jovanović, administrativni radnik; Dragica Savić, kurir-čistač;
Ja im se, ovom prilikom, neizmerno zahvaljujem na svoj pomoći, podršci i smernicama koje su mi pružili.
SADRŽAJ:
1. strana – Istorijat čitališta u Knjaževcu
2. strana – Počeci zavičajne zbirke
3. strana – Sadržaj i priroda zavičajnog fonda
6. strana – Izdavaštvo i štamparstvo u opštini
8. strana – Značajna dela i autori zastupljeni u zavičajnom fondu
10. strana – Širenje i popularisanje fonda i saradnja sa drugim institucijama kulture
12. strana – O trenutnom izgledu i radu biblioteke
13. strana – Sadržaj
14. strana – Literatura
LITERATURA:
- 130 godina knjaževačkog čitališta (1860-1990), Branislav Stojadinović, Knjaževac, 1990.godine
