ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ
1η Υ.ΠΕ.
ΓΕΝΙΚΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ ΑΘΗΝΩΝ "Γ. ΓΕΝΝΗΜΑΤΑΣ"

ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ ΥΠΗΡΕΣΙΑ
ΧΕΙΡΟΥΡΓΙΚΗ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ ΕΙΔΙΚΟΤΗΤΑ

Η παιδική ζωγραφιά ως διαγνωστικό μέσο της συναισθηματικής ανάπτυξης του παιδιού

ΣΥΝΑΧΕΡΗ ΜΑΡΙΑ
Νοσηλεύτρια ΠΕ, Msc

ΕΡΓΑΣΙΑ ΧΕΙΡΟΥΡΓΙΚΗΣ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ ΕΙΔΙΚΟΤΗΤΑΣ

B΄ ΤΡΙΜΗΝΟ

Μάρτιος 2012

ΑΘΗΝΑ

Ημερομηνία ορισμού του θέματος: 9/1/12

Ημερομηνία κατάθεσης της εργασίας: 21/3/12

Όνομα Διευθύντριας Νοσηλευτικής Υπηρεσίας: Μπαγιάτη Μαρία

Όνομα Εκπαιδεύτριας Χειρουργικής
Νοσηλευτικής Ειδικότητας: Παυλάτου Νίκη

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Σελ

Πρόλογος …………………………………………………………………. 4
Τι είναι το σχέδιο - Ιστορική ανασκόπηση του παιδικού σχεδίου……….. 5
Σχέδιο και εξέλιξη………………………………………………………… 6-9
Η ερμηνεία του παιδικού σχεδίου………………………………………… 9-17
Συμπεράσματα……………………………………………………………. 18-20
Περίληψη…………………………………………………………………. 21
Βιβλιογραφία…………………………………………………………….. 22
Παράρτημα………………………………………………………………. 23-26

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Η δραστηριότητα του «συμβολίζειν», το να δημιουργεί, δηλαδή, κάποιος «σημάδια» - «σύμβολα» είναι τόσο αρχαία όσο και η ιστορία του ανθρώπου. Αυτή η ικανότητα αποτελεί ένα χαρακτηριστικό, που τον διαφοροποιεί από το ζωικό βασίλειο (με εξαίρεση κάποια συγγενικά του ζώα). Από την προϊστορική εποχή, την εποχή των σπηλαίων, ο άνθρωπος χρησιμοποίησε τη γλώσσα των συμβόλων για να επικοινωνήσει με τους συνανθρώπους του. Είναι ευρέως γνωστό ότι ο πρωτόγονος άνθρωπος πριν ακόμη καλλιεργήσει τη γλώσσα, το λεκτικό τρόπο επικοινωνίας, χρησιμοποίησε τα σύμβολα. Ζωγραφίζοντας στις σπηλιές σκηνές από την καθημερινή του ζωή εξέφραζε το δέος του, το φόβο ή τη χαρά του, εξόρκιζε και έπαιρνε δύναμη. Αργότερα, ο άνθρωπος έμαθε να πλάθει τον πηλό, να χαράζει το χαλκό, να σκαλίζει την πέτρα, κατασκευάζοντας αντικείμενα για την καθημερινή του χρήση. Έτσι, συνδύαζε ένα προσωπικό δρόμο έκφρασης και δημιουργικότητας. Η ζωγραφική εκτός του ότι αποτελεί μία από τις πολιτιστικές εκδηλώσεις και συνοδεύει την αναπτυξιακή εξέλιξη της ανθρωπότητας, αποτελεί και χαρακτηριστικό γνώρισμα κάθε ανθρώπου, ιδίως στη παιδική του ηλικία. Η ιχνογραφία αποτελεί μία από τις ωραιότερες ασχολίες του μικρού παιδιού. Οι τοίχοι των παιδικών δωματίων και κάθε άλλη λεία επιφάνεια «διακοσμούνται» με τα έργα των μικρών παιδιών. Οι αυθόρμητες αυτές δημιουργίες που τόσο πολύ μας προκαλούν, φανερώνουν καθαρά πως η ιχνογραφία είναι δεμένη με την ανάπτυξη του ανθρώπου. Τα μικρά παιδιά γράφουν ή χαράζουν παντού με μολύβι ,κάρβουνο ή άλλο αντικείμενο. Τίποτε δε μπορεί να σταματήσει αυτή τους την εκδήλωση, γιατί πηγάζει από μια ενδόμυχη ανάγκη τους. Τα ακατανόητα πολλές φορές «έργα τους» εκφράζουν αυθόρμητα και ειλικρινά κάθε τι που τους διακατέχει. Τα ιχνογραφήματά τους αποτελούν ένα είδος εκφράσεως του εσωτερικού τους είναι, μα πέρα από αυτό είναι και μια έκφραση καλλιτεχνικής συλλήψεως και δημιουργίας.

1. Τι είναι το σχέδιο - Ιστορική ανασκόπηση του παιδικού σχεδίου Βασικό ερώτημα αποτελεί το τι είναι το σχέδιο. Μερικά σχέδια περιλαμβάνουν μόνο μουτζούρες ή διακοσμητικές σχηματικές παραστάσεις που είναι εύκολο να οριστούν και να περιγραφούν. Η πιο απλή προσέγγιση ορίζει τη ζωγραφιά ως μια σειρά σημαδιών σε μια οριζόντια επιφάνεια. Ο τρόπος με τον οποίο τα σημάδια αυτά αναπαριστάνουν κάτι άλλο δημιουργεί το πρόβλημα του ορισμού και της ερμηνείας του όρου. Αν και οι ζωγραφιές αποτελούν ένα συνηθισμένο κομμάτι της καθημερινής μας ζωής, δεν είναι καθόλου εύκολο να δοθεί ένας ικανοποιητικός ορισμός της ζωγραφιάς. Αν μελετήσουμε τις παιδικές ζωγραφιές χωρίς το περίβλημα των επιρροών και των πιέσεων των ενηλίκων, θα οδηγηθούμε σε λανθασμένη ανάγνωση. Αν και τα παιδικά έργα δεν ανάγονται στις παραγωγές των ενηλίκων και πρέπει να κατανοούνται σε σχέση με το ουσιαστικό τους περιεχόμενο, δεν παύουν, ωστόσο, να είναι συνδεδεμένα με αυτές με ένα δεσμό στενό, που καθορίζει όλη την γένεσή τους1. Το ενδιαφέρον για το παιδικό σχέδιο πρωτοεκδηλώθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα. Συγκεκριμένα, από το 1885 περίπου έως τη δεκαετία του 1920 εκδηλώθηκε ένα ευρύτατο ενδιαφέρον για την παιδική τέχνη γενικότερα. Σε αρκετές χώρες έγιναν αξιόλογες προσπάθειες για να συγκεντρωθούν σχέδια παιδιών, να περιγραφούν και να ταξινομηθούν. Πολλοί από τους πρώτους ερευνητές φαίνεται πως υπέθεταν ότι κατά κάποιο τρόπο το παιδικό σχέδιο αποτελεί ένα αντίγραφο της εικόνας που έχει το παιδί στο μυαλό του και γι’ αυτό το λόγο τα σχέδια του παιδιού θεωρήθηκε ότι ανοίγουν ένα «παράθυρο» στις σκέψεις και τα συναισθήματά του. Από το 1940 και μετά άρχισε να εκδηλώνεται ένα νέο ενδιαφέρον για το παιδικό σχέδιο, βασισμένο στην υπόθεση ότι τα παιδιά προβάλλον τα συναισθήματά τους στις ζωγραφιές τους 1. Σήμερα η έρευνα για το παιδικό σχέδιο έχει προχωρήσει και σε άλλα πληθυσμιακά δείγματα: από τα «κανονικά» παιδιά πολλών ευρωπαϊκών, ασιατικών, αφρικανικών κοινωνιών έως τα παιδιά των Εσκιμώων, και από τα προικισμένα με εξαιρετική ευφυΐα παιδιά έως τα παιδιά με χαμηλό δείκτη νοημοσύνης.2

2. Σχέδιο και εξέλιξη Η διαμόρφωση του γραφικού συστήματος του παιδιού είναι παράλληλη με την ψυχοκινητική του εξέλιξη και γι’ αυτό θα ήταν αναγκαίο να υιοθετήσουμε μια μέθοδο μελέτης προοδευτική και εξελικτική, που να λαμβάνει υπόψη ότι το παιδί βρίσκεται σε συνεχή μεταλλαγή. Αυτή η εξέλιξη ακολουθεί μια σειρά σταδίων, στη διάρκεια των οποίων παρατηρούμε παλινδρομήσεις σε προηγούμενα στάδια της γραφικής, που φανερώνουν μια βαθιά διαταραχή ή μια παροδική κρίση1. Για παράδειγμα, το θυμωμένο παιδί μουτζουρώνει με δύναμη, το αγχώδες παιδί σβήνει με μαύρες γραμμές το σχέδιο που μόλις τελείωσε.3 Η ερμηνεία, λοιπόν, του σχεδίου ανεξάρτητα από το πλαίσιο αναφοράς μέσα στο οποίο δημιουργήθηκε και τη σειρά των άλλων σχεδίων στα οποία εντάσσεται είναι αδύνατη. Για το σχέδιο ισχύει ό,τι και για την κινηματογραφική εικόνα, που αποκτά το νόημά της από τις εικόνες που προηγούνται και έπονται. Κάθε λεπτομέρεια αποκτά σημασία αναδρομικά με την επανάληψη του ίδιου θέματος. Πρόκειται για τη συνολική δυναμική του συστήματος των σημείων2. Τα παιδιά αρχίζουν συνήθως να κάνουν σημάδια στο χαρτί από την ηλικία των 18 μηνών και μετά. Σύμφωνα με τους περισσότερους ερευνητές, αυτά τα μουτζουρώματα δεν αποτελούν άσκοπες και ασυντόνιστες κινήσεις, αλλά δείχνουν επίγνωση των σχηματικών παραστάσεων και αυξανόμενο συντονισμό ματιού-χεριού3. Σύμφωνα με έρευνες έχουν διακριθεί 20 βασικοί τύποι μουτζουρωμάτων, καθώς και 17 σχέδια σχηματικών παραστάσεων. Το παιδί κινεί το χέρι του με μία κανονική ρυθμική κίνηση γύρω από το χαρτί, αλλά συγχρόνως ενδιαφέρεται για τα σημάδια που εμφανίζονται στο χαρτί2. Σύμφωνα λοιπόν με αυτές τις έρευνες, αδιαφοροποίητα και ακανόνιστα σχήματα αναγνωρίζονται σταδιακά ως κύκλοι, τετράγωνα, τρίγωνα και σταυροί. Αυτά τα σχήματα, που ζωγραφίζονται με τη μορφή περιγράμματος, συχνά σχεδιάζονται το ένα επάνω στο άλλο σχηματίζοντας «συνδυασμούς»3. Όταν τα μουτζουρώματα είναι περισσότερα και πλησιάζουν πολύ μεταξύ τους, ονομάζονται «συναθροίσεις»3. Επιπλέον, η τέχνη του παιδιού περνάει από πέντε κύρια εκφραστικά στάδια, από τα οποία τα τέσσερα πρώτα εκδηλώνονται μέχρι και τη Τρίτη δημοτικού, δηλαδή μέχρι 9 ετών. Όσον αφορά το πέμπτο στάδιο, το παιδί ωριμάζει από τα 15 και πάνω, αλλά η διαδικασία έχει αρχίσει από πολύ νωρίτερα3. Πολλά από αυτά που αναφέρουν οι ψυχολόγοι ως στάδια της παιδικής ζωγραφιάς δεν είναι στη πραγματικότητα τίποτε άλλο παρά λύσεις στις οποίες καταφεύγει το παιδί προκειμένου να εκφραστεί εικαστικά, ενώ εκείνα που τοποθετούνται κυρίως μετά την ηλικία των 10 ετών αφορούν περισσότερο την προδιάθεση του παιδιού σε επιδράσεις που βρίσκουν έδαφος σε αυτή την ηλικία και που, αν δεν αντιμετωπιστούν σωστά μέσα από την εκπαίδευση, ανακόπτουν σε μεγάλο βαθμό τη φυσιολογική πορεία της εικαστικής ανάπτυξης. Σύμφωνα με τον Piaget, τα εικαστικά στάδια του παιδιού είναι τα ακόλουθα: α. Η κατάκτηση του χώρου (από 1,5 μέχρι 2,5 ετών) β. Η ανακάλυψη του ρεαλισμού (από 2,5 ετών και πάνω) γ. Ο καθορισμός του χώρου (από 5 ετών περίπου) δ. Το γέμισμα του χώρου (από 9 ετών περίπου) ε. Το γεωμετρικό σχέδιο ή το στυλιζάρισμα (από το 15ο έτος)3

Πρώτο στάδιο: Η κατάκτηση του χώρου Το στάδιο αυτό παραμένει ισόβια στο υποσυνείδητο του ανθρώπου και επανεμφανίζεται με διάφορες μορφές σε όλη του τη ζωή. Συχνά ο άνθρωπος σε στιγμές αμηχανίας, αν τύχει να κρατά μολύβι στα χέρια του και έχει μπροστά του χαρτί, μουτζουρώνει μηχανικά την επιφάνειά του ή κάνει διάφορα σχήματα και παραστάσεις αντικειμένων. Πολλές φορές παιδιά μεγαλύτερης ηλικίας χαράζουν στο χώμα γραμμές με ξυλάκι. Κατά τη περίοδο αυτή το παιδί δε μουτζουρώνει μονάχα τα χαρτιά που του δίνονται, αλλά έχει τάση να καλύψει τα πάντα. Χαρακτηριστικό γνώρισμα σε αυτό το στάδιο είναι ότι κατά την εικαστική δραστηριότητα λειτουργούν συγχρόνως όλες οι αισθήσεις και αυτό είναι κάτι που η παιδική τέχνη το διατηρεί σε όλα της τα στάδια. Το παιδί δεν αντιδιαστέλλει τον εαυτό του από αυτό που κάνει, αλλά αντίθετα ταυτίζεται μαζί του. Η εικαστική δραστηριότητα είναι έκφραση της αφής, της όρασης, της ακοής, ακόμα και της γεύσης.

Δεύτερο στάδιο: Η ανακάλυψη του ρεαλισμού Το στάδιο αυτό καλύπτει τις ηλικίες 2,5 έως 3 ετών και το κύριο χαρακτηριστικό του είναι αυτό που ονομάζεται « τυχαίος ρεαλισμός », δηλαδή η ανακάλυψη από μέρους του παιδιού σχημάτων ή σημείων μέσα στη μουτζούρα, που κάνει ξαφνικά την εισβολή της στη καθημερινή ζωή του παιδιού, έχει την ικανότητα να δίνει μυθικές διαστάσεις και στα πιο ασήμαντα ή συνηθισμένα πράγματα, που συνδέονται βέβαια στενά και με την ψυχοσυναισθηματική κατάσταση του παιδιού. Χαρακτηριστικό αυτής της περιόδου είναι η ευκολία με την οποία οι φανταστικές παραστάσεις αλλάζουν μορφή και ταυτότητα. Για παράδειγμα, όταν ρωτά κάποιος το παιδί: «τι είναι αυτό;», εκείνο απαντά: «είναι δέντρο», ενώ αργότερα για την ίδια ζωγραφιά μπορεί να απαντήσει ότι είναι βάρκα ή κάτι άλλο. Εκείνο, ωστόσο που έχει σημασία είναι η μορφοποιητική δύναμη της φαντασίας.

Τρίτο στάδιο: Ο καθορισμός του χώρου Συνήθως ο καθορισμός του χώρου αρχίζει από το πέμπτο έτος της ηλικίας του παιδιού και εκδηλώνεται ως προϋπόθεση της εικαστικής εργασίας. Αν, για παράδειγμα, το παιδί πρόκειται να αναπαραστήσει μια υπαίθρια σκηνή, τραβάει μια ίσια γραμμή στο κάτω μέρος του χαρτιού, που αναπαριστά το έδαφος, και μια γαλάζια γραμμή πάνω, που αναπαριστά τον ουρανό. Στον ενδιάμεσο χώρο, βάζει σπίτια, δέντρα, ήλιο και ό,τι άλλο θέλει. Αν του δείξει κανείς άλλο τρόπο να ζωγραφίσει, τότε θα του προκαλέσει σύγχυση ή άλλες αντιδράσεις ανεπιθύμητες. Δεν πρέπει, συνεπώς, να του στερήσει τη φυσιολογική αφομοίωση ενός σταδίου που αποδείχτηκε τόσο γόνιμο στην ιστορία της τέχνης, γιατί τότε το σχέδιό του μπορεί να αποπνέει μία αίσθηση «ασφυξίας». Σε περίπτωση που το παιδί θέλει να αναπαραστήσει το εσωτερικό ενός δωματίου θα τραβήξει μία γραμμή κάτω για να ορίσει το πάτωμα και μια γραμμή πάνω στο ταβάνι. Στο ταβάνι πιθανόν να κρεμάσει μία λάμπα, ενώ στο πάτωμα θα σχεδιάσει έπιπλα. Τα σχέδια των παιδιών ηλικίας 5-8 ετών μερικές φορές περιλαμβάνουν στοιχεία που το παιδί ξέρει ότι υπάρχουν, ακόμα και αν δεν τα βλέπει.

Τέταρτο στάδιο: Το γέμισμα του χώρου Στο στάδιο αυτό το παιδί είναι περίπου 9 ετών. Εδώ πλέον σμίγει τη γη με τον ουρανό και καταργεί το άσπρο φόντο. Σε αυτή την ηλικία προσδιορίζεται το τέλος του παιδικού σχεδίου. Τα παιδιά που βρίσκονται στο στάδιο αυτό συχνά δείχνουν ανικανοποίητα από τα σχέδιά τους και δεν επιδιώκουν να απασχολούνται με τη δραστηριότητα αυτή, κυρίως εξαιτίας της ανικανότητάς τους να επιτύχουν τα αποτελέσματα που θέλουν. Εκείνα τα παιδιά που συνεχίζουν να ζωγραφίζουν, είτε επειδή ενθαρρύνονται από τους άλλους είτε μέσω της αυτοεκπαίδευσης, συχνά αναπτύσσουν δική τους φαντασία, χαρακτήρες, καρικατούρες, εξασφαλίζοντας έτσι μια σχετική ελευθερία στην έκφρασή τους. Ωστόσο, το στάδιο αυτό δεν ολοκληρώνεται ποτέ σε ορισμένα παιδιά, γιατί απλούστατα τα παιδιά αυτά καλλιεργούν σε βάθος το προηγούμενο στάδιο, στο οποίο κατά κάποιο τρόπο νιώθουν ασφάλεια και δεν αισθάνονται την ανάγκη να το εγκαταλείψουν.

Πέμπτο στάδιο: Το γεωμετρικό σχέδιο Πρόκειται για το τελευταίο στάδιο εικαστικής ανάπτυξης, όπου τα παιδιά ηλικίας 15 έως 18 ετών είναι έτοιμα να δημιουργήσουν ανεμπόδιστα. Το στάδιο αυτό αυτό συνδέεται με το «απόλυτο», που χαρακτηρίζει αυτή την ηλικία και έχει σχέση με την περισυλλογή της έκφρασης, της δύναμης και του συμβολισμού που υποβάλλει η γεωμετρική τέχνη. Το παιδί κατά την περίοδο αυτή αισθάνεται την ανάγκη να πειθαρχεί κάπου και το γεωμετρικό σχέδιο προσφέρεται για τέτοια έκφραση. Υπάρχουν διάφορες απόψεις ως προς το αν είναι παγκόσμια τα εξελικτικά στάδια του σχεδίου. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι υπάρχει ένα παγκόσμιο πρότυπο ανάπτυξης στα παιδικά σχέδια και στην τέχνη. Άλλοι πιστεύουν ότι τέτοιοι ισχυρισμοί είναι υπερβολικοί και ορισμένοι διατυπώνουν την άποψη ότι τα σχέδια των παιδιών που μεγαλώνουν μακριά από τις επιρροές της Δύσης είναι πιθανό να αναπτύσσονται με τελείως διαφορετικούς τρόπους.3,4 Οι περισσότερες έρευνες όμως έχουν γίνει σε παιδιά της Ευρώπης και της Β. Αμερικής, και φαίνεται ότι υπάρχουν πολλές ομοιότητες στην ανάπτυξη της δεξιότητας του σχεδιασμού παιδιών διαφορετικών πολιτισμών, τουλάχιστον έως την ηλικία των 7 ετών3.

3. Η ερμηνεία του παιδικού σχεδίου
3.1 Η ερμηνεία του χρώματος Δουλεύοντας με ψυχικά ασθενείς κατά τη διάρκεια θεραπείας μέσω των εικαστικών ανακαλύφθηκε ότι κάθε άτομο δίνει το δικό του νόημα στα χρώματα, ωστόσο κάθε χρώμα συνδέεται εννοιολογικά με συγκεκριμένες ιδιότητες.4 Η απουσία χρώματος θεωρείται ένδειξη «συναισθηματικού κενού», ενώ αντίθετα η «αρμονική» του ένταξη στο σχέδιο αποτελεί ένδειξη καλής ισορροπίας. Η χρήση των βασικών χρωμάτων (κόκκινου, κίτρινου, μπλε, άσπρου) υπάρχουν πιθανότητες να αποτελεί καλό σημάδι «μέχρι τα 6 χρόνια».4 Τα χρώματα χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: στα θερμά και στα ψυχρά. Στα θερμά ανήκουν χρώματα όπως το κόκκινο, το πορτοκαλί, το κίτρινο και το κιτρινοπράσινο. Στα ψυχρά, από την άλλη, ανήκουν χρώματα, όπως το βιολετί, το μπλε, το γαλάζιο και το γαλαζοπράσινο. Με βάση αυτόν το διαχωρισμό, μελετήθηκαν και ερευνώνται αδιάκοπα οι θετικές και αρνητικές επιδράσεις των χρωμάτων στην ανθρώπινη ψυχολογία.4 Πιο συγκεκριμένα: Το κόκκινο είναι το σύμβολο της ζωής, εκφράζει τα συναισθήματα, την αγάπη στο επίπεδο των αισθήσεων, το πάθος, τις έντονες παρορμήσεις. Είναι το χρώμα που δίνει πολλή ενέργεια, ενεργοποιεί, διεγείρει, προκαλεί συναισθήματα ευεξίας, θάρρους και δύναμης, κινητοποιεί ή ακόμα δημιουργεί επιτακτικές επιθυμίες. Επιπρόσθετα, αντιστοιχεί στην αισιοδοξία και στη διάθεση για ζωή, αυξάνει τον αυθορμητισμό και την εμπιστοσύνη στις προσωπικές δυνάμεις, και δίνει δυνατή θέληση. Το κόκκινο, όμως, σε μεγάλες δόσεις διεγείρει έντονα, απειλεί, παρακινεί σε βιασύνη, απωθεί. Η υπερβολική χρήση σημαίνει ψυχολογικά ζωηρές και γρήγορες συγκινήσεις, νευρωτική συμπεριφορά, παρορμήσεις, εκρήξεις θυμού και υπέρμετρο αυθορμητισμό.4 Το κίτρινο είναι το χρώμα της διανόησης, της διάνοιας, της ανώτερης ευφυΐας, της σκέψης, του πνεύματος. Είναι το πιο φωτεινό απ’ όλα τα χρώματα και έχει εκρηκτική και διεγερτική επίδραση. Δείχνει άνοιγμα σε πνευματικούς ορίζοντες, την απελευθέρωση, την καθαρή και ψυχρή φιλοδοξία, το δυναμισμό, την έλλειψη δέσμευσης και το συνεχές ψάξιμο για νεωτερισμούς. Φανερώνει καλή πνευματική επικοινωνία, αναλυτική σκέψη, καλή λεκτική έκφραση. Είναι το κατεξοχήν χρώμα που ακτινοβολεί και αναζωογονεί το πνεύμα. Διεγείρει το νου, καλλιεργεί την έμπνευση και τη φαντασία, δυναμώνει το νευρικό σύστημα, βοηθά τον προσωπικό αυτοέλεγχο. Στην αρνητική μορφή συνδέεται με τη ζήλια και την αρρώστια. Επίσης, έχει παρατηρηθεί ότι οι ψυχικά ασθενείς αποφεύγουν το κίτρινο χρώμα.4 Το πράσινο είναι μια σύνθεση χρωμάτων, του μπλε και του κίτρινου. Είναι το χρώμα της φύσης και φανερώνει κοινωνικότητα, ευαισθησία, ψυχολογική επαφή, πληρότητα. Θεωρείται ουδέτερο, εποικοδομητικό χρώμα, που χαλαρώνει, θεραπεύει και υπόσχεται καλή φυσική κατάσταση. Είναι το χρώμα της ισορροπίας, της αρμονίας, της ειρήνης, της συναδέλφωσης και της ελπίδας. Τονώνει την καρδιά, γαληνεύει τα νεύρα, το μυαλό και τα μάτια.4 Η γενική σημασία του μπλε είναι ησυχία, ειρήνη, πίστη, αλήθεια. Επιδρά χα-λαρωτικά, ηρεμεί και απαλύνει. Είναι ψυχρό, ωστόσο δημιουργεί μια αρμονική ατμόσφαιρα. Είναι το χρώμα της διαίσθησης και των εντυπώσεων, είναι το χρώμα με το οποίο ερχόμαστε σε επαφή με το υποσυνείδητο. Το μπλε του ουρανού ανοίγει το πνεύμα και την ψυχή, και δίνει το συναίσθημα της ατελείωτης άπλας και της απόλυτης εσωτερικής ελευθερίας. Επιπλέον, είναι το χρώμα της νοσταλγίας, της αυτοθυσίας, της πίστης, της υπόσχεσης και συμβολίζει τον ιδεαλισμό και την ονειροπόληση. Είναι το χρώμα των καλόπιστων και καλοδιάθετων ιδεαλιστών, που τείνουν στην αυταπάρνηση, στην ειρήνη, στην τάξη. Το έντονο σκούρο μπλε έχει μια τάση προς το συντηρητισμό, την αυστηρότητα, το παραδοσιακό. Χαλαρώνει, βοηθά στην καλή διατροφή και στην ανάπτυξη του σώματος, προάγει την αλήθεια, την τιμιότητα και την αξιοπιστία. Το γαλάζιο σημαίνει ρύθμιση της συναισθηματικής συμπεριφοράς, είναι το χρώμα των «κανονικών» ατόμων και των παιδιών στο στάδιο της ανάπτυξης της λογικής.4 Το ροζ είναι η πιο λεπτή απόχρωση του κόκκινου και γι’ αυτό χαρακτηρίζεται ως το χρώμα της καρδιάς. Σημαίνει αγάπη, αποδοχή, εμπιστοσύνη από τα βάθη της καρδιάς. Είναι το χρώμα των ευγενικών ψυχικών αισθημάτων σε μια ανώτερη πνευματική κλίμακα, το χρώμα της τρυφερότητας, της απαλότητας και της ετοιμότητας για προσφορά. Ακόμα, γιατρεύει πληγωμένες καρδιές και προάγει τη φιλία και την αγάπη. Στην υπερβολική του, όμως, χρήση σημαίνει μια ταραγμένη σχέση με την πραγματικότητα, μια συνειδητή αποστροφή για τα ουσιαστικά πράγματα της ζωής και τους φόβους μπροστά στη σκληρή πραγματικότητα.4 Η απόχρωση του πορτοκαλί προκύπτει από το συνδυασμό του κόκκινου και του κίτρινου χρώματος. Είναι το σύμβολο της αισιοδοξίας και της χαράς της ζωής, θετικό, ζεστό χρώμα, που ενεργοποιεί και αυξάνει την αυτοπεποίθηση, τη διάθεση για δράση και δίνει θάρρος και δύναμη Χαρακτηρίζεται ως το «κοινωνικό χρώμα», γιατί εμψυχώνει για κοινωνικές συναναστροφές, βοηθά την ανοιχτή και καλή διάθεση απέναντι στους άλλους, δίνει θερμή συμπεριφορά. Σε αντίθεση με το κόκκινο, που έχει εκρήξεις χωρίς μέτρο, βοηθά να κρατά κανείς τον αυτοέλεγχο των συναισθημάτων του. Ακόμα, ζεσταίνει και χαροποιεί, χαλαρώνει την ένταση, βοηθά την πνευματική λειτουργία.4 Το καφέ είναι ένα πολύ σκούρο πορτοκαλί. Είναι το χρώμα της γης, φανερώνει την ανάγκη για τάξη και οικογενειακή θαλπωρή. Επίσης, συνδέεται με την επιθυμία για μια απλή, ήσυχη ζωή στη φύση. Το καφέ εκφράζει τις σωματικές εντυπώσεις, είναι οι ρίζες και οι καταβολές, παρέχει τη βάση για υψηλότερους στόχους. Γενικά, θεωρείται το χρώμα που αντιπροσωπεύει τη μητρική αγκαλιά και στοργή, και έχει τη σημασία της σταθερότητας, της εξασφάλισης του γήινου. Το σκούρο καφέ και το μαύρο είναι τα χρώματα που απωθούν περισσότερο τα παιδιά.4 Το μωβ αποτελείται από το κόκκινο και το μπλε χρώμα. Είναι το χρώμα της έμπνευσης, του μυστικού, της φαντασίας, της προσωπικής δημιουργικότητας και της αυτοθυσίας. Επειδή είναι μείξη κόκκινου και μπλε, περιέχει τόσο την παρόρμηση του πρώτου όσο και την ηρεμία του δεύτερου. Γι’ αυτό συμβολίζει την ένωση της ύλης με το πνεύμα. Σπάνια οι άνθρωποι δείχνουν προτίμηση στο μωβ, και αυτό συμβαίνει μόνο όταν είναι πολύ ευαίσθητοι καλλιτέχνες, ιδιόρρυθμες προσωπικότητες. Γενικά, φανερώνει συναισθηματικές διαταραχές.4 Το γκρι στη σύνθεσή του περιέχει το άσπρο και το μαύρο χρώμα. Σημαίνει την απόλυτη ουδετερότητα, την υπερβολική έως ψυχαναγκαστική προσοχή και, κατ’ επέκταση, τη διάθεση για συμβιβασμούς. Συγχρόνως, δείχνει και πείσμα, ισχυρογνωμοσύνη και ψυχική αντίσταση. Είναι το χρώμα που φανερώνει απώθηση, φόβο για ζωή και εσωτερικές πιέσεις. Προτιμάται από δύσκολους και δύστροπους χαρακτήρες. Δείχνει σωφροσύνη, εχεμύθεια, δυσπιστία, απώθηση και αρνητική συμπεριφορά.4 Το λευκό είναι σύμβολο αγνότητας, καθαρότητας και αθωότητας. Φανερώνει τη διαφάνεια, την προτίμηση στο φως, την απόλυτη αποδέσμευση από την υλη. Προάγει την ευφυΐα, την ατομική λάμψη προς τα έξω. Δηλώνει την ανάγκη για ένα νέο ξεκίνημα και για προσωπική ανάπτυξη. Ωστόσο, σε υπερβολική δόση σημαίνει ψυχρότητα, αφηρημένες ιδέες, υπερβολική ευαισθησία, κυνισμό. Δεν χρησιμοποιείται εύκολα παρά μόνο από άτομα με ψυχικές διαταραχές.4 Το μαύρο εκφράζει θλίψη, απώλεια, μελαγχολία, φόβο. Σκεπάζει και κρύβει συναισθήματα. Ψυχολογικά σημαίνει φόβους, νευρώσεις, κατάθλιψη, άρνηση ζωής. Χαρακτηρίζει το ακοινώνητο άτομο και την επιθυμία του να εξαφανιστεί από «έξω», να κρυφτεί. Δηλώνει αγωνία, άγχος, ανησυχία. Το μαύρο είναι το χρώμα των νευρωτικών και εφηβικών διαταραχών.4 Το τιρκουάζ είναι μια απόχρωση του μπλε. Σχετίζεται με την προσοχή στη μελέτη και τη συλλογή πληροφοριών, τη θέληση για γνώση, τον αυτοσεβασμό και την υπευθυνότητα.2

3.2 Η ερμηνεία των σχεδίων Οι ειδικοί προτείνουν τέσσερα βασικά χαρακτηριστικά ανάλυσης του παιδικού ιχνογραφήματος: α) τη χρησιμοποίηση του χώρου (θέση του ιχνογραφήματος στο φύλλο), β) το περίγραμμα (γραμμές που καθορίζουν τις μορφές), γ) το χρώμα (όπως έχει ήδη αναπτυχθεί παραπάνω) και δ) το περιεχόμενο.5,6 α) Όσον αφορά τη θέση του ιχνογραφήματος στο φύλλο, το οποίο χωρίζεται με τη βοήθεια ενός οριζόντιου άξονα και ενός κάθετου άξονα σε 4 μέρη, υπάρχει η εξής ερμηνεία: Η ζώνη του πάνω μέρους είναι η ζώνη της φαντασίας, των ονειροπόλων, των ιδεαλιστών. Είναι ο κόσμος της πνευματικότητας. Επιπλέον, πάνω αριστερά είναι η ζώνη της παθητικότητας και της ζωής (δέχεται τη ζωή ως απλός θεατής). Πάνω δεξιά είναι η ζώνη της δραστηριότητας (παλεύει για τη ζωή). Η ζώνη του κάτω μέρους είναι η ζώνη των αρχέγονων ενστίκτων της διατήρησης της ζωής, η ζώνη προτίμησης των κουρασμένων, των καταπιεσμένων και των παθολογικά νευρωτικών. Το κάτω μέρος συνδέεται, επίσης, με την καθημερινή ζωή. Κάτω αριστερά είναι η ζώνη του ξεκινήματος των πρώτων χρόνων της ζωής, ενώ κάτω δεξιά είναι η γη και οι συγκρούσεις. Η αριστερή ζώνη είναι αυτή του παρελθόντος και τα παιδιά γυρίζουν στην παιδική τους ηλικία.7 β) Το περίγραμμα και οι γραμμές. Οι ισχνές, τρεμουλιαστές γραμμές φανερώνουν πως το παιδί δεν έχει εμπιστοσύνη στον εαυτό του, είναι δειλό και έχει πολλές απαγορεύσεις. Οι δυνατά πατημένες γραμμές έτσι, που να τρυπούν το χαρτί, δείχνουν ένα παιδί επιθετικό, νευρικό και άστατο. Αντίθετα, οι σταθερές, καθαρές, χωρίς σβησίματα γραμμές φανερώνουν ένα παιδί ισορροπημένο. Αν στο σχέδιο κυριαρχούν οι καμπύλες και οι ελικοειδείς γραμμές, αυτό μαρτυρά πως το παιδί είναι ήπιο και ευαίσθητο. Αν επικρατούν οι ευθείες γραμμές με γωνίες, το σχέδιο αποπνέει ρεαλισμό και πρωτοβουλία. Επίσης, αν στο σχέδιο επικρατούν οι κάθετες ευθείες και οι καμπύλες, αυτό δείχνει πως το παιδί ελέγχει τις παρορμήσεις του. Αν όμως δεσπόζουν οι οριζόντιες ευθείες, φαίνεται ότι το παιδί έχει ψυχικές συγκρούσεις. Όταν το σχέδιο «ξεχειλίζει» από το φύλλο, δηλώνει ανωριμότητα του αισθήματος του χώρου.1,9 γ) Το χρώμα, το οποίο έχει αναλυθεί στην προηγούμενη ενότητα. δ) Το περιεχόμενο. Στον τομέα του περιεχομένου, κάθε θέμα περιλαμβάνει σύμβολα που πρέπει κανείς να τα γνωρίζει για να τα καταλάβει. Αν, για παράδειγμα, ζητηθεί από το παιδί να ζωγραφίσει ένα δέντρο, ανάλογα με τις λεπτομέρειες που αυτό θα βάλει έχουμε και τα χαρακτηριστικά στοιχεία που προσδίδονται στο παιδί αυτό· για παράδειγμα, όταν υπάρχει έλλειψη φύλλων υπάρχει και έλλειψη φαιδρότητας, ενώ όταν τα κλαδιά είναι φυλλοφόρα αυτό δείχνει παιδιά αισιόδοξα και ικανοποιημένα από το περιβάλλον τους. Ο ίσιος και χοντρός κορμός υποδηλώνει μια φύση δραστήρια και ισχυρή, ενώ ο λεπτός σημαίνει μια κράση λεπτεπίλεπτη και ευαίσθητη. Ένα άλλο σπουδαίο στοιχείο είναι ότι, αν οι ρίζες του δέντρου είναι βαθιά ριζωμένες στο έδαφος, τότε το παιδί έχει ρωμαλέα και υγιή ένστικτα και μια ανάγκη για προσκόλληση. Γενικά, η γραμμή του εδάφους και οι ρίζες του δέντρου αντιπροσωπεύουν τη ζωή του ασυνειδήτου, ο κορμός την ενδιάμεση ζώνη του συγκεκριμένου, δηλαδή το πιο ευεργετικό και σταθερό μέρος της προσωπικότητας, και η στεφάνη του πράσινου εκπροσωπεί τη ζωή του συνειδητού. Η εξωτερική γραμμή της στεφάνης αποτελεί την παρυφή της επαφής του ατόμου με το εσωτερικό περιβάλλον και τον κόσμο. Τέλος, το τοπίο μέσα στο οποίο δεσπόζει το δέντρο αντιπροσωπεύει τον εξωτερικό κόσμο και τις αντικειμενικές συνθήκες μέσα στις οποίες ζει και ενεργεί το υποκείμενο.8 Μεγάλο ενδιαφέρον έχει να ζητηθεί από το παιδί να ζωγραφίσει την οικογένειά του, γιατί από τον τρόπο με τον οποίο σχεδιάζει τα μέλη της οικογένειάς του εκδηλώνει τα συναισθήματά του απέναντί τους. Η σειρά που τους δίνει φανερώνει πώς τα αξιολογεί ιεραρχικά αλλά και τη θέση τους μέσα στην οικογένεια.8 Η συναισθηματική αξία τους λιγοστεύει, όσο η μορφή απομακρύνεται από τα αριστερά προς τα δεξιά. Το πρώτο, λοιπόν, από αριστερά είναι το άτομο της οικογένειας με το οποίο ταυτίζεται το παιδί. Σπάνια η παράταξη της οικογένειας χωρίζεται στα δύο, όταν όμως γίνεται αυτό, τότε η ανώτερη γραμμή περιλαμβάνει τα άτομα που εκτιμά περισσότερο. Όταν το παιδί αντιλαμβάνεται την αγάπη και των δύο γονέων του, τότε σχεδιάζει τον εαυτό του μεταξύ της μαμάς και του μπαμπά. Όταν θέλει να υποτιμήσει κάποιο πρόσωπο, τότε το κάνει μικρό ή μπορεί να το παραλείψει. Αντιθέτως, όταν θέλει να το υπερτιμήσει, κάνει το ανάστημά του εντυπωσιακά μεγάλο.8,9 Μεγάλη είναι η σημασία των χαρακτηριστικών των ανθρώπινων μορφών. Το κεφάλι είναι το σημείο επικοινωνίας και αντίληψης που επιτρέπει τη μετάδοση και λήψη πληροφοριών, γιατί εκεί βρίσκονται το στόμα και τα αυτιά. Πιο συγκεκριμένα, το πρόσωπο εκφράζει συγκινήσεις, δείχνει τις εκφράσεις του παιδιού. Τα ανήσυχα παιδιά τονίζουν τα χαρακτηριστικά του προσώπου, ενώ τα ντροπαλά αδυνατίζουν τις λεπτομέρειες. Το προφίλ δείχνει μια τάση φυγής, γιατί φοβάται να κοιτάξει τον άλλον στα μάτια. Όσον αφορά τα μάτια, που είναι ο καθρέφτης της ψυχής, αντανακλούν τον εσωτερικό τους κόσμο. Όταν είναι μεγάλα, δείχνουν εξωστρέφεια ή περιέργεια, ενώ, όταν είναι μικρά, φανερώνουν εσωστρέφεια. Επίσης, το στόμα και τα δόντια μπορεί να έχουν σημασία ερωτική ή επιθετική ή σχετική με την τροφή.8 Ένα χοντρό στόμα δείχνει λαιμαργία. Αν παραλείπεται, σημαίνει ενοχή, μπορεί όμως και να σημαίνει δυσκολία στην επικοινωνία. Τα σφιγμένα χείλη δείχνουν ένταση και συγκρατημένη επιθετικότητα. Η γλώσσα έχει σημασία σεξουαλική. Η παρουσία της σημαίνει ότι το παιδί προσπαθεί να λύσει προβλήματα που απασχολούν την προσωπική του σεξουαλικότητα. Ακόμα, τα λίγο ή πολύ μέτρια δόντια σχετίζονται με την επιθετικότητα που έχει ανάγκη το παιδί να εξωτερικεύσει. Το σαγόνι συμβολίζει την ανωτερότητα. Η μύτη όταν είναι τονισμένη σημαίνει προβλήματα που συνδέονται με τη σεξουαλικότητα. Τα μεγάλα αυτιά εκφράζουν την επιθυμία να μάθουν, να ακούν. Τα μαλλιά είναι σύμβολο σεξουαλικό και τα κορίτσια που αποκτούν συνείδηση της δυνατότητάς τους να γοητεύσουν, φροντίζουν τα μαλλιά των γυναικείων προσώπων που ζωγραφίζουν, ενώ τα αγόρια σχεδιάζουν μπούκλες και κυματισμούς στα μαλλιά, γεγονός το οποίο εκφράζει την ύπαρξη δείγματος ναρκισσισμού.5 Ο λαιμός συνδέει το κεφάλι με το σώμα, τη σκέψη με τα ένστικτα. Σπάνια εμφανίζεται πριν από την ηλικία των 5 ετών. Όταν είναι χοντρός και κοντός, συμβολίζει τη δύναμη των ενστίκτων, ενώ ο μακρύς και λεπτός λαιμός δείχνει την επιθυμία ελέγχου των ορμών.5 Το κορμί είναι η περιοχή των ενστίκτων και αναπαρίσταται από τα πολύ μικρά παιδιά με ωοειδή μορφή, πριν χωριστεί με ευκρίνεια σε μπούστο και λεκάνη. Αν ο κορμός είναι αδύνατος, μπορεί να δείχνει ότι το παιδί δεν είναι ευχαριστημένο από το σώμα του ή φοβάται μήπως παχύνει ή μεγαλώσει. Η θηλυκότητα εκδηλώνεται με καμπύλες, ενώ η αντρική δύναμη εκφράζεται με γωνίες ή τετράγωνο. Επιπλέον, το στήθος σχεδιάζεται από τα μικρά κοριτσάκια που αποκτούν συνείδηση του φύλου τους προσπαθώντας να ταυτιστούν με τη μητέρα τους (υπέρβαση του Οιδιπόδειου συμπλέγματος).5,8 Ίσης σημασίας είναι και μελέτη του σχεδίου που περιέχει ένα σπίτι. Αν η γραμμή είναι ζωηρή, πατημένη και παχιά, το παιδί είναι επιθετικό, απαιτητικό αλλά και διαχυτικό. Οι μεγάλες, ζωηρές και χρωματιστές λεπτομέρειες αποκαλύπτουν ένα δυναμικό παιδί, «ανοιχτό» στους άλλους και συνδεόμενο εύκολα με τον κόσμο. Αν ζωγραφίζει το σπίτι χωρίς παράθυρα, αυτό σημαίνει πως το παιδί δεν νιώθει άνετα μέσα σ’ αυτό. Αν ο καπνός του τζακιού πάει δεξιά, το παιδί είναι αισιόδοξο, ενώ, αν πηγαίνει προς τα αριστερά, είναι σημείο κατάθλιψης, ιδίως όταν αποκρύπτει τον ήλιο. Αν τα λουλούδια που ζωγραφίζει είναι με ιδιαίτερη φροντίδα, τότε είναι φιλάρεσκο. Ακόμα, αν η πόρτα είναι πολύ μικρή και τοποθετημένη στη γωνία, το σπίτι εκλαμβάνεται σαν φυλακή. Αν ο δρόμος που σχεδιάζει είναι ελικοειδής και μακρύς, το παιδί είναι ασταθές και διστακτικό. Μάλιστα, ο δρόμος που καταλήγει σε ξυλόπορτες αμπαρωμένες δηλώνει τον πόθο για αυτονόμηση και την αναζήτηση ελευθεριών που του αρνείται η οικογένειά του. Αν η πόρτα δεν οδηγεί πουθενά και υπάρχει κήπος που είναι φτιαγμένος, τότε το παιδί διακατέχεται από ένα πόθο φυγής. Ο ίσιος δρόμος φανερώνει ένα παιδί ονειροπόλο μα και λίγο ψυχρό. 9 Γενικά, στο παιδικό πνεύμα το σπίτι συμπυκνώνει όλο το σύμπαν. Ιχνογραφώντας το περιγράφει τη δική του ένταξη στην πραγματικότητα της κάθε μέρας και τις εντυπώσεις που αποκόμισε από τις επαφές του με τον εξωτερικό κόσμο. Έτσι, προσφέρει την εικόνα που συνθέτει τη ζωή του.

3.3 Η μουτζούρα Η εξέλιξη του σχεδίου αρχίζει με αυτό που θα μπορούσε κανείς να αποκαλέσει άμορφο σχέδιο, γιατί το μικρό παιδί δεν έχει καμία συνειδητή βούληση μη απεικόνισης. Στο στάδιο της μουτζούρας, η παιδική εκφραστικότητα εκδηλώνεται με το ανακάτεμα και το μουτζούρωμα στο χαρτί. Το μουτζούρωμα είναι παλινδρομική κίνηση, στη συνέχεια περιστροφική και προσδιορίζεται στην αρχή από μια κεκαμμένη κίνηση που της δίνει κεντρομόλο διεύθυνση, αντίθετη προς τους δείκτες του ρολογιού.7 Επιπλέον, το μουτζούρωμα δεν είναι παρά η έκφραση ενός ιδιαίτερου, για κάθε άνθρωπο, βιοψυχικού ρυθμού και εμφανίζεται μαζί με τα πρώτα βήματα και την αίσθηση ισορροπίας.7 Η μελέτη του γίνεται μέσω της ψυχοκινητικής ανάλυσης της γραφικής κίνησης, που εξαρτάται από την αντίληψη του σωματικού άξονα. Η εξέλιξη του μουτζουρώματος στηρίζεται στον προοδευτικό έλεγχο που αποκτά το παιδί πάνω στην κινητική του δραστηριότητα. Επίσης, το παιδί απολαμβάνει την χάραξη γραμμών που εμφανίζονται από το ρυθμικό ανεβοκατέβασμα του μολυβιού. Στη συνέχεια αποκτά την ικανότητα για πλουσιότερα και συνθετότερα σχέδια.7,8

3.4 Τα ανθρωπάκια Το ανθρωπάκι, σημείο προνομιούχο και βαθιά εγωκεντρικό, βρίσκεται στη ρίζα κάθε απεικόνισης και αποτελεί την εικόνα-μήτρα της παιδικής γραφής.1 Στο βαθμό που το παιδί προχωρεί σε ανώτερα στάδια της απεικόνισης του ανθρώπου, έχουμε τη μεταμόρφωση του ανθρωπάκου σε σπίτι και δρόμο. Οι Crotti και Magni διακρίνoυν διάφορες διακλαδώσεις στην εξέλιξη της μορφής του ανθρώπου, που ωστόσο ξεκινούν όλες από τον κύκλο και τον αρχικό άνθρωπο-γυρίνο και καταλήγουν σε μια περισσότερο εξελιγμένη ανθρώπινη απεικόνιση. Τρεις τέτοιες κατηγορίες είναι: α) ο άνθρωπος-πατάτα, που είναι η εξέλιξη του γυρίνου με τέσσερα άκρα, β) ο άνθρωπος-δρόμος, που είναι η εξέλιξη του γυρίνου με δύο άκρα, και γ) ο άνθρωπος-λουλούδι, που είναι η προέκταση γυρίνου.8
Ωστόσο, προοδευτικά το ανθρωπάκι εμπλουτίζεται και γίνεται πιο σύνθετο.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Το παιδί θέλοντας να επικοινωνήσει με το περιβάλλον του μπορεί να στέλνει σήματα ή μηνύματα. Αυτά απευθύνονται στον κόσμο που το περιβάλει. Ένας πολύ σημαντικός τρόπος με τον οποίο εκφράζονται τα παιδιά είναι η ζωγραφική γι’ αυτό και οι ψυχολόγοι και οι θεραπευτές που ασχολούνται με τα παιδιά χρησιμοποιούν πολύ συχνά τη ζωγραφική ως διερευνητικό εργαλείο. Είναι ένας αξιόπιστος τρόπος εντοπισμού του επιπέδου ανάπτυξης των παιδιών. Μπορούμε μέσα από τη διερεύνηση του τρόπου που ζωγραφίζει ένα πρόσωπο ή ένα άλλο αντικείμενο να κατανοήσουμε την προσωπικότητα του κάθε παιδιού. Να διερευνήσουμε τον τρόπο σκέψης του. Να εντοπίσουμε τις βαθύτερες σκέψεις του. Να κατανοήσουμε τα ενδόμυχα συναισθήματά του. Παράλληλα το παιδί είναι μέρος του συστήματος που λέγεται οικογένεια. Οι εκδηλώσεις του αντανακλούν το σύστημα συμπεριφοράς της οικογένειάς του. Καταγράφει συνειδητά ή ασυνείδητα τη «βιογραφία» της οικογένειας. Η ψυχολογία που κυρίως μελετά τα φαινόμενα της ψυχής του ανθρώπου, αλλά και την προσωπικότητά του, είναι αυτή που κυρίαρχα ασχολείται με τη ζωγραφική και το παιδικό ιχνογράφημα, γιατί μέσω αυτών μπορούμε να καθορίσουμε τις πνευματικές λειτουργίες της αντίληψης, της επινόησης και της δημιουργικής ικανότητας. Να καθορίσουμε το νοητικό επίπεδο του παιδιού. Να εκτιμήσουμε και να διαγνώσουμε βασικά στοιχεία που αφορούν την προσωπικότητα του ατόμου. Να καθορίσουμε και να διερευνήσουμε την πνευματική αρρώστια. Να χρησιμοποιήσουμε τη ζωγραφική του παιδιού σαν θεραπευτικό εργαλείο. Το παιδί ξεκινά τα ιχνογραφήματα από τη στιγμή που μπορεί να κρατήσει με τα δάχτυλά του ένα μολύβι, έναν μαρκαδόρο ή μια μπογιά. Τότε, απλά μουτζουρώνει ένα χαρτί ή μια επιφάνεια όπως ο τοίχος, το τραπέζι, το πάτωμα. Χαράζει γραμμές μπερδεμένες που δεν οδηγούν κάπου συγκεκριμένα και δεν έχουν κανένα νόημα. Από την ηλικία των 2 ετών, το παιδί μέσω του ιχνογραφήματος, αναπαριστά και συμβολίζει κάποιο πράγμα ή πρόσωπο ή ζώο που είδε στο παρελθόν. Έτσι, μπορεί να σχεδιάσει μια γραμμή και να δηλώσει ότι ζωγράφισε τη θάλασσα.9 Από την ηλικία των 4 ετών, η ικανότητα του παιδιού να ζωγραφίζει βελτιώνεται σημαντικά. Μπορεί πλέον να σχηματίσει μια στοιχειώδη ανθρώπινη φιγούρα που αποτελείται από ένα κύκλο για κεφάλι, γραμμές για χέρια και για πόδια και συνήθως έναν μεγαλύτερο κύκλο για σώμα.9 Από την ηλικία των 6-7 ετών το παιδικό ιχνογράφημα εμπλουτίζεται, αποκτά περισσότερα χρώματα και κίνηση και απεικονίζει με μεγαλύτερη πιστότητα την πραγματικότητα. Τα σχήματα είναι ξεκάθαρα, οι γραμμές συγκεκριμένες, οι ανθρώπινες φιγούρες είναι ντυμένες, κρατούν αντικείμενα και έχουν συναισθήματα.9 Από την ηλικία των 8-13 ετών το παιδί αρχίζει και ζωγραφίζει τα πράγματα σύμφωνα με τη γνώση του. Χρησιμοποιεί τη διαφάνεια στις φιγούρες και περιστρέφεται γύρω από τη φύση. Σταδιακά όμως απογοητεύεται, γιατί δυσκολεύεται να ζωγραφίσει τη φύση, όπως τη βλέπει. Έτσι στρέφεται στα συμβατικά σχέδια ή συμπληρώνει τα σχέδια του με λόγια. Εδώ είναι και το σημείο που παγιώνονται κάποιες φόρμουλες στο μυαλό μας. Ο μέσος ενήλικας, που στερείται ταλέντου στη ζωγραφική, θα ζωγραφίσει αυθόρμητα έναν άνθρωπο, όπως ακριβώς θα έκανε στα 14 του.9 Η αποκρυπτογράφηση των μηνυμάτων του παιδικού ιχνογραφήματος είναι πολύ δύσκολη δουλειά, γιατί η ερμηνεία του σχεδίου θέλει και ιδιαίτερες γνώσεις (ψυχολογίας, κριτικής ικανότητας των σχεδίων, διεισδυτικής ικανότητας, ικανότητας συσχετισμών, τρόπου ερμηνείας, γνώση ερμηνευτικών δεδομένων από ερευνητές και άλλους επιστήμονες) και μεγάλη πείρα και εμπειρία. Η μεγάλη δυσκολία παρουσιάζεται στο ζήτημα του εντοπισμού των μόνιμων στοιχείων του ιχνογραφήματος και στη διάκρισή τους από τα πρόσκαιρα. Με τη μελέτη ενός μονάχα ιχνογραφήματος του παιδιού κινδυνεύουμε να καταλήξουμε σε φανταστικά ή εσφαλμένα συμπεράσματα σχετικά με την προσωπικότητα του παιδιού γιατί κάθε ιχνογράφημα είναι προϊόν μιας συγκινησιακής εκδηλώσεως σε μια ορισμένη και συγκεκριμένη κατάσταση. Για να εξακριβώσουμε ολόκληρο το σύστημα των στοιχείων, που μένουν απαράλλαχτα από το ένα ιχνογράφημα στο άλλο, χρειάζεται να μελετήσουμε πολλά ιχνογραφήματα του ίδιου παιδιού που έγιναν σε διαφορετικές στιγμές. Δεν αρκεί να σταματήσουμε στις επιμέρους ενδείξεις και λεπτομέρειες χωρίς να τις συσχετίσουμε με το εκφραστικό σύνολο. Πρέπει να έχουμε υπόψη μας πως στη σχεδιαστική έκφραση του παιδιού επιδρούν πολλοί εξωτερικοί παράγοντες. Μπορεί για παράδειγμα να συμβεί, ένα παιδί να χρησιμοποιήσει στην ιχνογράφηση μόνο το κόκκινο μολύβι χωρίς αυτό να σημαίνει τίποτε, γιατί μπορεί να το διάλεξε επειδή ήταν καινούριο ή καλοξυσμένο και συνεπώς περισσότερο προκλητικό από τα άλλα χρώματα. Επίσης παρατηρήθηκε πως όταν το παιδί τιμωρήθηκε σε προηγούμενη ώρα, τότε το σχέδιο του παρουσιάζει μία καταθλιπτική εικόνα (σκούρα χρώματα) Η ανάλυση των παιδικών σχεδίων μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τη συναισθηματική αξιολόγηση των παιδιών σε μια συγκεκριμένη περίοδο της ζωής του. Ο αντικειμενικός κόσμος παρουσιάζεται όχι όπως είναι, αλλά όπως βιώνεται στην ψυχή του παιδιού. Τέλος, για την καλύτερη κατανόηση του παιδικού ιχνογραφήματος είναι ανάγκη να λαμβάνονται υπόψη οι συνθήκες ζωής του παιδιού, το πλέγμα των σχέσεων στην οικογένεια, στην ομάδα παιδιών και στην τάξη του σχολείου, αλλά και η προσωπική ερμηνεία του ίδιου του παιδιού για την εικόνα που ζωγράφισε. Με αυτόν τον τρόπο θα μπορέσουμε να διαμορφώσουμε μια συνολική εικόνα για τη συγκεκριμένη περίπτωση που εξετάζουμε, και με συστηματικό και μεθοδικό τρόπο, θα μπορέσουμε να επέμβουμε θεραπευτικά για τροποποίηση ή βελτίωση κάποιας ανεπιθύμητης συμπεριφοράς που διαταράσσει την ισορροπία των σχέσεων του παιδιού με το περιβάλλον του.

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Το ιχνογράφημα αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα εργαλεία έκφρασης για τα παιδιά, ειδικά για τα παιδιά προσχολικής ηλικίας. Κι αυτό γιατί ζωγραφίζοντας, τα μικρά παιδιά αποτυπώνουν στο χαρτί τον ψυχικό τους κόσμο, τις σκέψεις τους, την προσωπικότητά τους. Μελετώντας, λοιπόν, ένα παιδικό ιχνογράφημα μπορούμε να πάρουμε στοιχεία της νοητικής και συναισθηματικής κατάστασης του παιδιού. Μπορούμε, για παράδειγμα, να δούμε τις σχέσεις του παιδιού με τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειάς του, τη γνώμη του για τη δασκάλα τους, τις σχέσεις του με τους συνομήλικους του. Καθώς το παιδί μεγαλώνει, οι νοητικές του ικανότητες οργανώνονται και εξελίσσονται, οι εμπειρίες του μεγαλώνουν και οι σχέσεις του με το περιβάλλον γίνονται πιο συγκεκριμένες. Αυτές οι αλλαγές είναι εμφανείς και στις ζωγραφιές του παιδιού μέσα από τις οποίες μπορούμε να παρατηρήσουμε τον εσωτερικό του κόσμο και να κατανοήσουμε, έστω και λίγο, την πολυπλοκότητα της παιδικής ηλικίας. Η μελέτη ενός θέματος όπως το παιδικό ιχνογράφημα αποδείχτηκε ένα πεδίο που ποτέ δεν υποψιαζόμαστε πως κρύβει τόση ομορφιά και τόσο βάθος. Και όσο προχωρά κανείς στην ανάλυση των ευρημάτων του τόσο πιο μαγικός ξεπροβάλλει μπροστά του ο «κόσμος» που κρύβουν τα παιδικά ιχνογραφήματα.

Βιβλιογραφία
1. De Meredieu, F. Το παιδικό σχέδιο. Εκδόσεις Υποδομή, Αθήνα 1981
2. Δήμου Γ. Η αισθητική αγωγή στο σχολείο. Εκδόσεις Κορφή, Αθήνα 1994
3. Ζάχαρης Δ. Η εξέλιξη της παιδικής ιχνογραφίας. Ιωάννινα: Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, 1997
4. Κάσσα, Ο. Θεραπεύοντας την ψυχολογία των παιδιών με τα χρώματα: Παράθυρο στην Εκπαίδευση του Παιδιού, 2004; 27.
5. Μαζαράκη, Κ. Η ζωγραφική στην προσχολική ηλικία. Green School, Αθήνα 1987.
6. Μπέλας, Θ. Το ιχνογράφημα ως μέσο διαγνωστικό της προσωπικότητας. Εκδόσεις Ηράκλειτος, Αθήνα 1996
7. Tomas, G.V. & Silk, A.M.J. Η ψυχολογία του παιδικού σχεδίου. Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2000
8. Crotti. E –Magni. A «Πώς ερμηνεύουμε τα παιδικά σχέδια-Η κρυφή γλώσσα των παιδιών», Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2003
9. Κακίση- Παναγοπούλου. Λ «Και όμως ζωγραφίζουν – η ζωγραφική των παιδιών και ο κόσμος τους», Εκδόσεις ΣΥΜΜΕΤΡΙΑ, Αθήνα 2006

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

[pic]

[pic]
[pic]

[pic]

[pic]

[pic]

[pic]