Marie De Peuter 3Ba Taal- en Letterkunde: Nederlands-Engels Sociolinguistiek

‘Spreken mannen en vrouwen dezelfde taal?’
‘taaletiquette’ als factor in het ontstaan van misverstanden bij man/vrouw communicatie

Prof. Dr. Wim Vandenbussche 2012-2013

1.Inleiding
Mannen en vrouwen hebben verschillende spreekstijlen. Dit verschil leidt al eens tot problemen bij man/vrouw communicatie. Dit paper heeft tot doel het verschil in spreekstijl tussen mannen en vrouwen als factor in misverstanden bij man/vrouw communicatie te bestuderen. Net zoals er tussen bepaalde sociale klassen taalverschillen kunnen optreden, kan dit ook het geval zijn bij communicatie tussen mannen en vrouwen. In dit opzicht kunnen mannen en vrouwen als twee verschillende sociale klassen gezien worden. Eerst zullen de verschillen tussen man/vrouw spreekstijlen en de oorzaken ervan besproken worden. Vervolgens zal nagegaan worden in welke mate dit fenomeen bijdraagt aan misverstanden bij man/vrouw communicatie.
2.Achtergrond
2.1Historisch overzicht
Het opmerken van taalverschillen tussen mannen en vrouwen dateert niet van gisteren. Hoewel degelijk onderzoek op dit gebied pas van de grond kwam na het ontstaan van de sociolinguistiek als discipline (jaren 1960), kan men al in de jaren 1920 al literatuur vinden over taalverschillen tussen man en vrouw. Het moet wel gezegd worden deze literatuur meestal beperkt bleef tot ongefundeerde observaties die meer een reflectie waren van de houding van de onderzoeker ten opzichte van de vrouw, dan accurate wetenschappelijke bevindingen. Otto Jespersen (1928) bijvoorbeeld vergelijkt een chinees doosje met een parelsnoer om de verschillen in taalstijl tussen mannen en vrouwen te illustreren. Jespersen ziet de taalstijl van de man als een chinees doosje (te vergelijken met een baboesjka; een doos in doos in doos etc.); hij gebruikt veel ondergeschikte zinnen en en voegwoorden om het logische verband tussen die zinnen aan te geven. Vrouwen daarentegen, dixit Jespersen, gebruiken simpelweg nevenschikkende woorden (bv. en & dan), zoals een parelsnoer. Jespersen stelt dat de eenvoudige structuur van de vrouwenzinnen te wijten is aan hun beperktere geest, die hen belet om ingewikkeldere zinsconstructies te vormen (van Ganzewinkel 2003).
Met de heropleving van het feminisme in de jaren zestig van de 20e eeuw (beter bekend als de tweede emancipatiegolf), kwam er ook hernieuwde belangstelling voor (taal-)verschillen tussen mannen en vrouwen. Een van de meest vooraanstaande taalkundigen op dit gebied is Robin Lakoff (1975). Zij stelde dat er zoiets bestaat als een ‘vrouwenregister’, dat volgens haar gebruikt werd om de ondergeschikte rol die vrouwen werd toebedeeld te bekrachtigen. Dit zogenaamde “vrouwenregister” hield (onder meer) het gebruik in van een stijgende intonatie, vraagwoorden en het afzwakken van stellingen door de toevoeging van woorden als hè (‘Deze jurk staat me goed hè’). Deze benadering wordt ‘deficiëntiehypothese’ genoemd, verwijzend naar de zogezegde tekortkoming van één sekse ten opzichte van de andere. Het gevaar van Lakoff’s hypothese bestaat erin dat het benadrukken van de minderwaardigheid van het ‘vrouwenregister’ de indruk geeft dat mannentaal de standaard is/ zou moeten zijn en dat vrouwentaal op de één of andere manier fout is. De stelling van Lakoff komt verbazend goed overeen met Jespersen’s eerder vermelde visie op de verschillen tussen mannen en vrouwen. Het is belangrijk op te merken dat hoewel Jespersen’s opmerkingen i.v.m. vrouwelijke communicatie (politiek) incorrect zijn, ze nog wel steeds relevant zijn voor taalonderzoek. Zijn werk verschaft immers inzicht in het belang van iemands sociale positie in relatie tot zijn/haar taalgebruik.
Lakoff’s hypothese werd verder uitgewerkt in Dale Spenser’s Man Made Language(1980) tot de zogenaamde ‘dominantiehypothese’. Deze stelt dat het taalverschil tussen mannen en vrouwen het gevolg is van het ‘mancentrische’ karakter van taal. Er wordt van uit gegaan dat aangezien mannen aan woorden hun betekenis toekennen, ze taalgebruikers hun wereldbeeld opdringen. Het internalizeren van deze werkelijkheid door vrouwen leidt tot taalonzekerheid en bevestigt zogezegd de superioriteit van het taalgebruik van mannen.
Prominente taalkundige Deborah Tannen (1996) verwerpt de voorgaande hypothesen ten voordele van de zogenaamde ‘differentiehypothese’, die het verschil in taalstijl tussen man en vrouw vergelijkt met cultuurverschil. Mannen en vrouwen spreken als het ware verschillende ‘genderlecten’. Crystal zegt hierover dat “er verschillende regels zijn betreffende de manier waarop een man en de manier waarop een vrouw deelnemen aan een conversatie” (Crystal, 2010: p. 122). Deze verschillende regels gaan gepaard met verschillende conversatiedoelen. Tannen (1996) argumenteert dat, terwijl mannen informatiegericht communiceren, vrouwen contactgericht communiceren. Met andere woorden; in tegenstelling tot mannen, die enkel informatie willen overbrengen, willen vrouwen door middel van converstatie vooral een relatie opbouwen en onderhouden. Hieruit kan geconcludeerd worden dat deze verschillen de oorzaak zijn van misverstanden in de communicatie tussen mannen en vrouwen, ervan uitgaand dat een misverstand hier gedefiniëerd wordt als het niet begrijpen van de ‘taaletiquette’ en/of verwachtingen van de gesprekspartner.
Een goed voorbeeld hiervan kunnen we vinden in de manier waarop mannen en vrouwen de metaboodschap (de achterliggende betekenis van een boodschap) van ‘mhm’-geluiden tijdens een conversatie interpreteren. Een vrouw gebruikt deze geluiden om aan te geven dat ze luistert naar haar gesprekspartner en om de gesprekspartner aan te moedigen verder te praten. Mannen, echter interpreteren dit vaak als het akkoord gaan van de gesprekspartner met alles wat ze zeggen. Als een man deze geluiden gebruikt geeft hij aan dat hij niet noodzakelijk akkoord gaat met alles wat gezegd wordt, terwijl de vrouw dit interpreteert als gebrek aan aandacht (Crystal 2010: p. 122). Uit het voorgaande kan geconcludeerd worden dat twee van de meest voorkomende stereotypen aangaande mannen (“je weet nooit wat een vrouw echt denkt”) en vrouwen (“mannen luisteren nooit”) te wijten zouden kunnen zijn aan een verschillende interpretatie van ‘taaletiquette’.
2.2.Soorten & Oorzaken
Onderzoek naar taalverschillen tussen mannen en vrouwen kan volgens Verbiest (1991) ingedeeld worden in drie richtingen; fonetiek, grammatica/woordgebruik en stijl. In relatie tot fonetiek blijken vrouwen standaardtaal boven tussentaal te prefereren. Vroeger werd dit toegeschreven aan het feit dat vrouwen, in tegenstelling tot mannen, geen status konden ontlenen aan hun werk en ter compensatie netter spraken. Inmiddels is gebleken dat ook vrouwen met werk standaardtaal prefereren, maar hier werd nog geen verklaring voor gevonden. Op grammaticaal gebied kan geconstateerd worden dat vrouwen veel vaker emotieve adjectieven (bv. aanbiddelijk), uitroepen (bv. och god) en versterkers (bv. heel) gebruiken dan mannen. Ze prefereren ook een eenvoudige zinsstructuur. In verband met stijl kan geconstateerd worden dat vrouwen vaker gebruik maken van vragen, intonatie, aanmoedigende geluiden (bv. mhm) en de voornaamwoorden ons en wij. In veel gevallen gedragen vrouwen zich alsof ze verantwoordelijk zijn voor het verloop van het gesprek. Mannen prefereren onderbreken, argumenteren, negeren en van onderwerp veranderen (Crystal 2010: 21). Vrouwen, in tegenstelling tot mannen, zijn gericht op het verkleinen van de afstand tussen gesprekspartners (van Ganzewinkel 2003).
Crystal (2010) stelt dat taalverschil tussen mannen en vrouwen een kwestie van frequentie is. Dit wordt een gradueel taalverschil genoemd. Er is sprake van een absoluut taalverschil als een bepaalde taalvorm maar door één sekse wordt gebruikt, maar zoiets komt in het Westen niet voor (Brouwer 1978).
Uit al het voorgaande kan geconcludeerd worden dat er twee hoofdoorzaken van taalverschillen tussen man en vrouw zijn. De eerste is simpel; mannen zijn anders dan vrouwen en dit komt tot uiting in hun taalgebruik. Het is zeer moeilijk te bepalen of dit fenomeen het gevolg is van een verschil in sekse of een verschil in gender. Verbiest (1991) definieert sekse als ‘een biologisch verschil tussen man en vrouw’ en gender als ‘een cultureel bepaalde invulling van sekse’. Taalkundigen verschillen van mening over het toeschrijven van taalverschil aan aangeborenheid (‘nature’) of opvoeding (‘nurture’), en spreken bij gevolg, afhankelijk van hun standpunt, over ‘sekseverschil’ of ‘genderverschil’ .
De tweede oorzaak heeft te maken met de sociale verwachtingen van mannen en vrouwen. Er is een sociaal aanvaardbare standaard van wat vrouwen/mannen kunnen/mogen zeggen, en enige afwijking van deze standaard wordt als raar ervaren. Lakoff (1975) haalt ter illustratie van dit feit de gewoonte aan van vrouwen om gebruik te maken van zeer specifieke adjectieven (bv. lavendelpaars). Hoewel een man zo’n adjectief als nietszeggend zou omschrijven, biedt het inzicht in de gedachtengang van de spreker ten opzichte van de gesprekspartner en het gespreksonderwerp. Als een man bijvoorbeeld zou zeggen ‘Wat een elegant kleedje!’ zou hij al snel als homoseksueel bestempeld worden, terwijl men geen twee keer zou opkijken als zo’n uitspraak van een vrouw zou komen. Lakoff (1975) stelt dat deze reactie te wijten valt aan het feit dat men van een vrouw verwacht dat ze zich bezig houdt met onbelangrijke beslissingen, terwijl van mannen niet verwacht wordt dat ze zich met zoiets futiels bezig houden (van Ganzewinkel: 2003).
Het is belangrijk op te merken dat mensen de neiging hebben hun taalstijl aan te passen aan degene met wie ze communiceren. In dit verband is het even belangrijk op te merken dat deze aanpassing meestal gebeurt op basis van de taalstijl in plaats van de sekse/gender, van de gesprekspartner. Als men bijvoorbeeld praat met een verlegen man, dan is men geneigd zijn/haar taal aan te passen omdat de man verlegen is, niet omdat hij een man is. 3.Onderzoek
3.1.Inleiding
Dit onderzoek wil na gaan in welke mate verschil in communicatiestijl, meerbepaald de verschillende invulling van het begrip ‘taaletiquette’, een factor is in het ontstaan van misverstanden tussen mannen en vrouwen. In dit verband zal een conversatie tussen twee onbekenden, een man en een vrouw, getranscribeerd en vervolgens geanalyseerd worden. Er werd gebruik gemaakt van een fragment uit Lorrie Moore’s kortverhaal “You’re ugly too” (Tannen 1992: 221-222). Er werd gekozen voor een fictief scenario omdat dit de mogelijkheid biedt rekening te houden met de persoonlijke interpretatie van de situatie door de personages zelf.
3.2.Resultaten
Het hoofdpersonage van het verhaal, een geschiedenisdocente die Zoë heet, bevindt zich op een halloweenfeestje waar ze op het punt staat een gesprek aan te knopen met een man, Earl genaamd, aan wie haar zus, Evan, haar net heeft voorgesteld.
E: ‘Wat is je favoriete grap?’
Z: ‘Ehm, mijn favoriete grap is waarschijnlijk- uhm,o.k. Er komt een man bij de dokter en-‘
E: ‘Ik denk dat ik die ken [enthousiast], er komt een man de spreekkamer van de dokter binnen en de dokter vertelt hem dat hij goed en slecht nieuws heeft-die bedoel je toch, hè?’
Z: ‘Ik weet het niet zeker, dit is misschien een andere versie.’
E:’Die man zegt dus: “Geef me eerst maar het slechte nieuws,” en de dokter zegt “Je hebt nog drie weken te leven.” En de man roept uit: “Nog maar drie weken te leven! Dokter, wat is het goede nieuws?” En de dokter zegt: “Heb je die secretaresse bij het binnenkomen gezien? Ik ben eindelijk met haar naar bed geweest!”’
Z: [fronst haar wenkbauwen]
E: ‘Was dat niet de mop waaraan je dacht?’
Z:’Nee. De mijne was anders’[verwijtend]
E: ‘O[...]Wat voor geschiedenis geef je?’
3.3 Analyse en bespreking
Earl valt Zoë in rede om haar, op dat moment, dominante rol in de conversatie over te nemen, in plaats van haar te ondersteunen. Hoewel Zoë in haar recht zou zijn geweest ontzet te reageren op Earl’s onderbreking, ondernam ze niets om Earl erop te wijzen dat zij aan het woord was. Op een bepaald geeft vraagt Earl haar zelfs de kans terug de vertellerrol over te nemen (‘die bedoel je toch, hè?’), maar door haar onzekere reactie (‘Ik weet het niet zeker’) geeft Zoë Earl min of meer toestemming verder te gaan. Als hij eenmaal constateert dat zijn mop niet dezelfde was als die van Zoë verandert hij simpelweg van onderwerp (‘Wat voor geschiedenis geef je?’) in plaats van zich te excuseren of te vragen wat Zoë’s mop dan wel was. Dit wordt door Zoë als onbeleefd geïnterpreteerd, aangezien zij haars inziens duidelijk haar ongenoegen heeft laten blijken door te fronsen als reactie op Earl’s vulgaire grap. Ze gaat ook niet in op Earl’s tweede verzoek van bevestiging (‘Was dat niet de mop waaraan je dacht?’) en reageert op verontwaardigde toon. Door haar ongenoegen duidelijk kenbaar te maken geeft Zoë Earl de kans hierop gepast te reageren (zich excuseren) maar hij verandert gewoon van onderwerp.
Er is hier duidelijk sprake van een verschillende invulling van het begrip ‘taaletiquette’. Zoë is geërgerd door Earl’s onbeleefde gedrag terwijl Earl zelf zich van geen kwaad bewust is. Zoë schijnt wel te vergeten dat ze eerder de kans had het gesprek terug over te nemen maar op dat punt leek Zoë de conversatie eerder te benaderen als “een spel waarin elke spreker de woorden van de ander moest steunen” (Tannen 1992: 222).
In overeenstemming met het bovengaande kan men vaststellen dat de problemen te wijten zijn aan een verschil in gespreksdoel gepaard gaand met verschillende visies op het verloop van het gesprek. Mannen hebben de neiging een gesprek te benaderen als een krachtmeting, en ondernemen aldus geen pogingen de woorden van een ander te steunen, maar prefereren de conversatie in een andere (voor hun voordeligere) richting te leiden, mogelijk om hun de kans te bieden de aandacht op zichzelf te vestigen en aldus hun superioriteit tegenover hun gesprekspartner te bevestigen. Op zich is hier niets mis mee, maar het probleem dat mannen ervan uitgaan dat hun gesprekspartner zich hiertegen zal verzetten omdat ze waarschijnlijk zelf ook zo zouden reageren. Als Earl en Zoë elkaar bijvoorbeeld beter hadden gekend, had Earl misschien op haar blijk van irritatie gereageerd door haar uit te dagen (‘Waarom heb je niet gezegd dat je je mop liever zelf wou vertellen, in plaats van me te laten vertellen en dan kwaad te worden?’), in plaats van haar te negeren. Vrouwen daarentegen interpreteren het zomaar veranderen van onderwerp niet als “een zet in het spel, maar als een schending van de spelregels” (Tannen 1992: 224).
4.Conclusie
Dit onderzoek was een poging inzicht te bieden in stijlverschil tussen mannelijk en vrouwelijk taalgebruik. In dit verband werd een conversatie tussen twee onbekenden geanalyseerd. Het bleek dat vrouwen in het algemeen meer belang hechten aan gehoord worden dan mannen. Dit zou de oorzaak kunnen zijn van de vrouwelijke gewoonte om minder te onderbreken en meer gebruik te maken van aanmoedigende geluiden dan mannen. Als mannen praten hebben vrouwen de neiging te luisteren, zelfs als de man hun onderbroken heeft om aan het woord te komen (zoals in 3.2.). Dit bevestigt Crystal’s (2010: 21) stelling dat mannen onderbreken, argumenteren, negeren en van onderwerp veranderen prefereren als taalstrategie. Vrouwen accomoderen dit gedrag om de afstand met hun gesprekspartner te verkleinen. Dit komt grotendeels overeen Tannen’s ‘differentiehypothese’ die het verschil in taalstijl tussen mannen en vrouwen vergelijkt met een cultuurverschil. Mannen interpreteren de bovengenoemde gespreksdynamiek als een teken van de onzekerheid van de vrouw en van haar minderwaardige positie in het gesprek. Vrouwen gedragen zich echter zo om de conversatie gaande te houden en als gevolg een band met hun gesprekspartner te creëren. Dit verschil in metaboodschap levert een substantiële bijdrage aan het ontstaan van communicatiemisverstanden tussen mannen en vrouwen.
5.Referenties
Brouwer, D. (1978). Vrouwentaal en mannenpraat; Verschillen in taalgebruik en taalgedrag in relatie tot maatschappelijke rolverdeling. Amsterdam: Van Gennep.
Brouwer, D. (1991). ‘Feiten en verzinsels’ in T. Boves en M. Gerritsen (1995), Inleiding in de sociolinguïstiek. Tulp: Zwolle
Crystal, D. (2010). The Cambridge Encyclopedia of Language (3rd ed.). New York: Cambridge University Press.
Ganzewinkel, B. van (2003). Seksetaalverschillen in forumcommunicatie. Tilburg: Tilburg University Press. http://arno.uvt.nl/show.cgi?fid=6630 (28 november 2012)
Jespersen,O. (1928). “Language: its nature, development and origin”. In T. Boves en M.
Gerritsen (1995). Inleiding in de sociolinguïstiek. Tulp: Zwolle
Lakoff, R. (1975). “Language and woman’s place”. In T. Boves en M. Gerritsen (1995). Inleiding in de sociolinguïstiek. Tulp: Zwolle
Spenser, D. (1980). Man made language. London: Routledge and Kegan Paul.
Tannen, D. (1992). Je begrijpt me gewoon niet. Amsterdam: Prometheus.
Tannen, D. (1996). Gender and Discourse. Oxford, England: Oxford University Press.
Tannen, D. (2006). "Language and culture". In: Ralph W. Fasold and Jeff Connor-Linton. An Introduction to Language and Linguistics. Cambridge: Cambridge University Press.
Verbiest, A. (1991). Het gewicht van de dirtectrice. Taal over, tegen en door vrouwen.
Uitgeverij Contact: Amsterdam.
Verbiest, A. (1991). ‘Zijn taal, haar leven? Over vrouwen, taal en maatschappij’. Ons erfdeel, jaargang 34. http://www.dbnl.org/tekst/_ons003199101_01/_ons003199101_01_0061.php (17 december 2012).