ALFRED ADLER

Alfred Adler urodził się w 1870 roku w Wiedniu w rodzinie należącej do klasy średniej, a zmarł w 1937 roku w Aberdeen w Szkocji, gdzie przybył w celu prowadzenia wykładów. Ukończył studia medyczne w 1895 roku na uniwersytecie w Wiedniu. Początkowo specjalizował się w oftalmologii, a następnie, po pewnym okresie praktykowania w zakresie medycyny ogólnej, został psychiatrą. Był jednym z członków założycieli Wiedeńskiego Towarzystwa Psychoanalitycznego, a później jego przewodniczącym. Wkrótce jednak Adler zaczął rozwijać idee, które odbiegały od koncepcji Freuda oraz przekonań innych członków Towarzystwa; gdy różnice te stały się drastyczne, poproszono go, by przedstawił swe poglądy Towarzystwu. Adler uczynił to w 1911 roku i w wyniku gwałtownej krytyki i oskarżeń kierowanych przeciw jego stanowisku przez innych członków Towarzystwa zrezygnował z funkcji przewodniczącego, a kilka miesięcy później zerwał ostatecznie swe powiązania z psychoanalizą freudowska. Później Adler utworzył własną grupę; reprezentowany przez nią kierunek, który nazwano psychologią indywidualną, zyskał zwolenników na całym świecie. w czasie I Wojny Światowej Adler służył jako lekarz w armii austriackiej, a po wojnie zainteresował się poradnictwem dziecięcym i założył pierwsze poradnie tego typu powiązane z wiedeńskim systemem szkolnym. Z jego inicjatywy powstała w Wiedniu szkoła eksperymentalna, w której wcielał w życie swoje teorie kształcenia. W 1935 roku Adler osiedlił się w Stanach Zjednoczonych, gdzie nadal prowadził praktykę psychiatryczną i pełnił funkcję profesora psychologii lekarskiej w Wyższej Szkole Medycznej na Long Island. Adler był płodnym pisarzem i niestrudzonym wykładowcą. W ciągu swego życia opublikował setki książek i artykułów. “The practice and theory of individual psychology” ( 1927 - Praktyka i teoria psychologii indywidualnej ) jest prawdopodobnie najlepszym wprowadzeniem do jego teorii osobowości. W wyraźnym przeciwieństwie do głównego założenia Freuda, iż zachowanie człowieka jest motywowane przez wrodzone popędy, oraz podstawowego aksjomatu Junga, iż postępowaniem ludzkim rządzą wrodzone archetypy, Adler przyjął, że ludźmi kierują przede wszystkim motywy społeczne. Według Adlera ludzie są z natury istotami społecznymi. Wchodzą oni w różnego rodzaju związki z innymi ludźmi, angażują się w czynności społeczne polegające na współdziałaniu, przedkładają dobro społeczne nad egoistyczny interes i przyjmują styl życia o dominującej orientacji społecznej. Adler twierdził, że uspołecznienie człowieka następuje wyłącznie pod wpływem procesów społecznych; zainteresowanie społeczne jest wrodzone, aczkolwiek rozwijające się specyficzne typy powiązań z ludźmi i instytucjami społecznymi są zdeterminowane przez naturę społeczeństwa, w którym dana osoba się urodziła.
W pewnym więc sensie Adler zajmuje stanowisko równie biologiczne, jak Freud i Jung. Wszyscy trzej zakładają, że człowiek ma wrodzoną naturę, która kształtuje jego osobowość. Freud kładł nacisk na sex, Jung na podstawowe struktury myślowe, Adler zaś na zainteresowanie społeczne. To podkreślenie roli społecznych wyznaczników zachowania, która została przeoczona lub zminimalizowana przez Freuda, jest prawdopodobnie największym wkładem Adlera w teorię psychologiczną. Zwrócił on uwagę psychologów na doniosłe znaczenie zmiennych społecznych i przyczynił się do rozwoju psychologii społecznej w czasie, gdy ta gałąź psychologii potrzebowała zachęty i poparcia, zwłaszcza ze strony psychoanalizy. Drugim znacznym wkładem, jaki wniósł Adler do teorii osobowości, jest jego koncepcja twórczej jaźni. W odróżnieniu od freudowskiego ego, które składa się z wielu procesów psychicznych służącym celom wrodzonych popędów, adlerowska jaźń jest wysoce upersonalizowanym, subiektywnym systemem, który interpretuje doświadczenia i nadaje im sens. Co więcej, jaźń poszukuje doświadczeń, które pomogłyby w zrealizowaniu specyficznego stylu życia danej osoby; jeżeli tych doświadczeń nie można znaleźć w świecie zewnętrznym, jaźń próbuje stworzyć je. Ta koncepcja twórczej jaźni była czymś nowym dla teorii psychoanalitycznej i przyczyniła się do skompensowania nadmiernego “obiektywizmu” klasycznej psychoanalizy, która w swych wyjaśnieniach dynamiki osobowości opierała się prawie wyłącznie na biologicznych potrzebach i zewnętrznych bodźcach. Jak się przekonamy w dalszych rozdziałach, pojęcie jaźni odegrało wielką rolę we współczesnych teoriach osobowości. Wkład Adlera w ten nowy trend, uznający jaźń za ważną przyczynę zachowania, uważa się za bardzo istotny. Trzecią cechą psychologii Adlera, odróżniającą ją od klasycznej psychoanalizy, jest nacisk na swoistość, niepowtarzalność osobowości. Według Adlera każda osoba jest jedyną w swoim rodzaju konfiguracją motywów, cech, zainteresowań i wartości, każda czynność wykonana przez nią nosi znamię jej własnego, charakterystycznego dla niej stylu życia. Pod tym względem Adler kontynuował tradycję Williama Jamesa i Williama Sterna, którzy położyli podwaliny pod psychologie personalityczną. W swej teorii osobowości Adler zmniejszył do minimum znaczenie popędu seksualnego, który we wczesnych koncepcjach Freuda odgrywał niemal monopolistyczną rolę w dynamice zachowania. Do tego monologu seksu Adler dodał inne ważne głosy. Ludzie są przede wszystkim istotami społecznymi, a nie seksualnymi. Ich słabe strony nie ograniczają się sfery seksualnej, lecz mogą dotyczyć wszelkich aspektów egzystencji, zarówno fizycznych, jak i psychicznych. Dążą do ukształtowania swego własnego, odrębnego stylu życia, w którym popęd seksualny odgrywa mniejszą rolę. W istocie sposób, w jaki dana osoba zaspokaja swe potrzeby seksualne, jest zdeterminowany przez jej styl życia, a nie odwrotnie. Zdetronizowanie seksu przez Adlera powitało z ulgą wielu ludzi znużonych monotonnym panseksualizmem Freuda. Adler uznał świadomość za centrum osobowości, co czyni go pionierem tego kierunku psychologii, który podkreśla rolę ego. Ludzie są istotami świadomymi swych słabych stron, celów, do których dążą, oraz własnego ja. Są zdolni do planowania swych działań i kierowania nimi z pełną świadomością ich znaczenia dla własnej samorealizacji. Jest to całkowite przeciwieństwo teorii Freuda, która w zasadzie zredukowała rolę świadomości niemal do zera - uznając ją jedynie za pianę unoszącą się na ogromnym morzu nieświadomości. Alfred Adler, podobnie jak inni teoretycy osobowości, którzy mieli zasadnicze przygotowanie w dziedzinie medycyny i którzy praktykowali psychiatrię, początkowo zajmował się psychopatologią. Opracował teorię nerwicy, a dopiero później, w latach dwudziestych naszego wieku, rozszerzył jej zakres tak, aby objęła również osobowość normalną ( Ansbacher, Ansbacher, 1956 ). Teoria osobowości Adlera jest niezwykle “oszczędna”, to znaczy cała jej struktura teoretyczna opiera się na kilku podstawowych pojęciach. Dzięki temu poglądy Adlera można dość łatwo przedstawić w skrócie w kilku ogólnych działach. Są to: 1) fikcja jako cel, 2) dążenie do wyższości, 3) poczucie niższości i kompensacja, 4) zainteresowanie społeczne, 5) styl życia, 6) twórcza jaźń.

Fikcja jako cel

Wkrótce po usunięciu się z kręgu osób otaczających Freuda Adler dostał się pod wpływ filozoficznych idei Hansa Vaihingera, którego książka “The psychology of “as if”” ( Psychologia “ jak gdyby” 1925 ) ukazała się w 1911 roku. Vaihinger wysuną ciekawą i intrygującą koncepcję, że ludzie kierują się w życiu wieloma często fikcyjnymi ideami, które nie mają odpowiednika w rzeczywistości. Fikcje te, pozwalają ludziom radzić sobie skuteczniej z rzeczywistością. Są to pomocnicze struktury czy założenia, a nie hipotezy, które mogą być sprawdzone i potwierdzone. Można je odrzucić, gdy przestają być użyteczne. Adler przyjął tę filozoficzną doktrynę pozytywizmu idealistycznego i przystosował ją do własnej koncepcji.
Adler odkrył w pracy Vaihingera możliwości odrzucenia tego sztywnego determinizmu historycznego; znalazł w niej idee, że ludzie są w większym stopniu motywowani przez swe doświadczenia z przeszłości. Cele te istnieją w przyszłości jako część jakiegoś teologicznego planu - ani Vainhinger, ani Adler nie wierzyli w los czy przeznaczenie - istnieją natomiast tu i teraz, subiektywnie, jako dążenia czy ideały, które wpływają na obecne zachowanie. Jeśli na przykład dana osoba wierzy, że istnieje niebo dla cnotliwych i piekło dla grzeszników, to można przypuszczać, że wiara ta wywrze znaczny wpływ na jej zachowanie. Zdaniem Adlera cele fikcyjne stanowią subiektywną przyczynę tego, co zachodzi w psychice.

Dążenie do wyższości

Mniej więcej w 1908 roku Adler doszedł do wniosku, że agresja odgrywa ważniejszą rolę niż seksualność. Nieco później miejsce agresywnych impulsów zajęła “wola mocy”. Adler utożsamił moc z męskością, a słabość z kobiecością. W tym stadium rozwoju swych koncepcji ( około 1910 ) sformułował idee “męskiego protestu” - pewnej formy hipokompensacji, do której uciekają się zarówno mężczyźni, jak i kobiety, gdy czują się niezadowoleni z siebie i gorsi od innych. Później Adler odrzucił “wolę mocy” na rzecz “dążenia do wyższości”, przy którym już pozostał. Tak więc były trzy stadia w ewolucji jego poglądów na ostateczny cel człowieka: być agresywnym, być silnym, być wyższym. Adler stwierdza bardzo wyraźnie, że wyższość nie oznacza społecznych wyróżnień, przywództwa ani wybitnej pozycji w społeczeństwie. Jest to dążenie do pełni doskonałej. Jest to “wielki pęd ku górze”. Skąd bierze się to dążenie do wyższości czy doskonałości? Adler stwierdza, że jest ono wrodzone, że stanowi część życia, że w gruncie rzeczy jest samym życiem. od urodzenia do śmierci, dążenie do wyższości powoduje przechodzenie danej osoby z jednego stadium rozwoju do następnego, wyższego stadium. Jest to główna zasada rządząca dynamiką osobowości. Nie ma odrębnych popędów, ponieważ każdy popęd czerpie swą siłę z tego dążenia do pełni. Adler przyznaje, że dążenie do wyższości może przejawiać się na tysiąc różnych sposobów i że każdy człowiek ma własny, określony sposób, w jaki osiąga doskonałość lub próbuje ją osiągnąć. W jaki właściwie sposób kształtują się u danej jednostki takie, a nie inne formy dążenia do wyższości? Aby odpowiedzieć na to pytanie, musimy omówić adlerowską koncepcję poczucia niższości.

Poczucie niższości i kompensacja

Adler w bardzo wczesnym okresie swej kariery, kiedy jeszcze interesował się medycyną ogólną, wysunął koncepcję słabości narządów i hiperkompensacji. W tym czasie interesowało go znalezienie odpowiedzi na odwieczne pytanie, dlaczego u ludzi zostaje dotknięta chorobą taka, a nie inna część ciała. U jednej osoby rozwija się choroba serca, u drugiej choroba płuc, a u trzeciej artretyzm. Adler sugerował, że przyczyną umiejscowienia danego schorzenia jest podstawowa słabość czy niższa wartość pewnego narządu, dziedziczna bądź wynikająca z jakichś anomalii rozwojowych. Następnie stwierdził, że osoba cierpiąca na upośledzenie jakiegoś narządu często stara się skompensować tę słabość, wzmacniając dany narząd przez intensywne ćwiczenie. Po opublikowaniu swej monografii na temat niższej wartości narządów Adler rozszerzył swą koncepcję tak, że objęła ona wszelkie uczucia niższości, zarówno te, które biorą początek w rzeczywistej słabości czy upośledzeniu fizycznym, jak i te, które wynikają z subiektywnie odczuwanego braku zdolności psychicznych lub społecznych. W tym czasie Adler stawia znak równości między niższością a niemęskością czy kobiecością, których kompensacja została nazwana “męskim protestem”. Później jednak podporządkował tę koncepcję bardziej ogólnej, zgodnie z którą uczucia niższości wynikają z poczucia ułomności czy niedoskonałości w jakiejkolwiek sferze życia. Adler podkreśla, że uczucia niższości nie są źródłem wszelkiej poprawy ludzkiego losu. Oczywiście uczucia niższości mogą się nasilić pod wpływem szczególnych okoliczności, takich jak rozpieszczanie dziecka, lub odrzucenie go, a wtedy mogą wystąpić pewne normalne objawy, takie jak ukształtowanie się kompleksu wyższości. Jednakże w normalnych warunkach poczucie niższości czy niedoskonałości jest wielką siłą napędową ludzkości. Adler nie był rzecznikiem hedonizmu. Aczkolwiek uważał, że uczucia niższości są przykre, to jednak nie sądził, że uwolnienie się od nich musi być przyjemne. Celem życia była dla niego doskonałość, a nie przyjemność.

Zainteresowanie społeczne

Adler, który był rzecznikiem sprawiedliwości społecznej i zwolennikiem socjaldemokracji,, wzbogacił swą koncepcję człowieka o czynnik zainteresowania społecznego (1939). Aczkolwiek zainteresowanie społeczne obejmuje takie sprawy, jak kooperacja, stosunki interpersonalne i społeczne, identyfikacja z grupą, empatia itd., to jednak jest pojęcie znacznie szerszym. W gruncie rzeczy zainteresowanie społeczne polega na tym, że jednostka pomaga społeczeństwu osiągnąć cel w postaci stworzenia społeczeństwa doskonałego. “Zainteresowanie społeczne jest prawdziwą i nieuniknioną kompensacją za wszelkie naturalne słabości indywidualnych istot ludzkich” (Adler, 1929, s.31). Człowiek wchodzi w związki społeczne od pierwszego dnia swego życia. Kooperacja przejawia się już w relacji między niemowlęciem a matką, a odtąd jednostka jest nieustannie włączana w sieć związków interpersonalnych, które kształtują osobowość i dostarczają konkretnego ujścia dążeniu do wyższości. Dążenie do wyższości zostaje poddane procesowi socjalizacji: ideał społeczeństwa doskonałego zajmuje miejsce czysto osobistej ambicji i egoistycznego zysku. Pracując dla wspólnego dobra ludzie kompensują swe indywidualne słabości. Adler był przekonany, że zainteresowanie społeczne jest wrodzone, że ludzie są istotami społecznymi z natury, a nie z nawyku. Jednakże ta wrodzona predyspozycja, podobnie jak każde inne naturalne uzdolnienie, nie ujawnia się samorodnie; aby przyniosła owoce, konieczne jest ukierunkowanie i ćwiczenie. Ponieważ Adler był przekonany o korzyściach płynących z edukacji, przeto poświęcił wiele czasu na zakładanie poradni dziecięcych, podnoszenie poziomu pracy pedagogicznej szkół oraz szerzenie w społeczeństwie wiedzy na temat właściwych metod wychowywania dzieci. Interesujące jest śledzenie w pracach Adlera radykalnej, choć stopniowo zachodzącej zmiany w jego koncepcji człowieka. Według młodego Adlera ludzi popycha do działania nienasycona żądza władzy i dominacji, mających skompensować głęboko ukryte poczucie niższości. Według starszego Adlera ludzie są motywowani przez wrodzone zainteresowanie społeczne, które skłania ich do podporządkowania osobistej korzyści dobru społecznemu. Obraz doskonałej osoby żyjącej w doskonałym społeczeństwie wyeliminował wcześniejszy obraz silnej, agresywnej osoby, dominującej nad społeczeństwem i eksploatującej je. Zainteresowanie społeczne zajęło miejsce samolubnej interesowności.

Styl życia

Styl życia to główne hasło teorii osobowości sformułowanej przez Adlera. Jest ono tematem powtarzającym się we wszystkich późniejszych pracach tego autora i najbardziej charakterystycznym aspektem jego psychologii. Styl życia jest tą zasadą systemową, zgodnie z którą funkcjonuje osobowość danej jednostki; jest całością, która rządzi częściami. Styl życia jest główną idiograficzną zasadą Adlera; jest zasadą, która wyjaśnia swoistość i niepowtarzalność danej osoby. Każdy ma jakiś styl życia, lecz nie ma dwóch ludzi, którzy ukształtowaliby taki sam styl. Każdy człowiek ma ten sam cel w życiu, lecz istnieją niezliczone sposoby osiągnięcia tego celu. Jeden stara się rozwijać swój intelekt, podczas gdy drugi skierowuje wszystkie swe wysiłki na uzyskanie doskonałej sprawności mięśni. Inny styl życia ma intelektualista, a inny sportowiec. Intelektualista czyta, studiuje, myśli, prowadzi bardziej siedzący i bardziej samotniczy tryb życia niż osoba aktywna. Intelektualista organizuje szczegółowo swe życie, codzienne czynności domowe, rozrywki, rozkład dnia, stosunki z rodziną, przyjaciółmi i znajomymi, spotkania towarzyskie, zgodnie ze swym celem - uzyskaniem wyższości intelektualnej. We wszystkim, co czyni, kieruje się tym ostatecznym celem. Całe zachowanie danej osoby wynika z jej stylu życia. Spostrzega ona, uczy się i przyswaja to, co pasuje do jej stylu życia, a ignoruje wszystko inne. Styl życia kształtuje się w bardzo wczesnym okresie dzieciństwa do czwartego lub piątego roku życia, a później doświadczenia są przyswajane i wykorzystywane stosownie do tego jedynego w swoim rodzaju stylu życia. Postawy, uczucia, spostrzeżenia zostają utrwalone i zautomatyzowane we wczesnym okresie życia i jest praktycznie niemożliwe, aby później styl życia się zmienił. Dana osoba może uczyć się nowych sposobów wyrażania swego specyficznego stylu życia, lecz są to jedynie konkretne i szczególne przejawy tego samego zasadniczego stylu, jaki ukształtował się we wczesnym dzieciństwie. Jakie czynniki determinują styl życia jednostki? W swych wczesnych pracach Adler twierdził, że jest on zdeterminowany głównie przez specyficzne poczucie niższości (rzeczywistej czy urojonej) występujące u danej osoby. Styl życia stanowi kompensację określonego rodzaju niższości. Jeśli dziecko jest słabe fizycznie, to jego styl życia będzie polegał na robieniu tego, co uczyni je fizycznie silnym. Dziecko mało zdolne będzie dążyć do wyższości intelektualnej. To proste wyjaśnienie postępowania ludzkiego, mimo że przekonało tak wielu czytelników dzieł Adlera i było szeroko stosowane w analizie charakteru w latach dwudziestych i trzydziestych naszego stulecia, nie zadowoliło samego Adlera. Było zbyt proste i zbyt mechanistyczne. Szukał więc zasady bardziej dynamicznej i znalazł twórczą jaźń.

Twórcza jaźń

Koncepcja ta jest najwyższym osiągnięciem Adlera jako teoretyka osobowości. Gdy odkrył on twórczą siłę jaźni, podporządkował jej wszystkie inne pojęcia, w niej znalazł poszukiwaną główną sprężynę, kamień filozoficzny, eliksir życia, pierwszą przyczynę wszystkiego, co ludzkie. Zintegrowana, spójna, twórcza jaźń jest suwerenem w strukturze osobowości. Twórcza siła jaźni, podobnie jak wszystkie pierwsze przyczyny, jest bardzo trudna do opisania. Możemy obserwować jej skutki, lecz nie możemy zaobserwować jej samej. Jest to coś, co pośredniczy między bodźcami oddziaływującymi na daną osobę a jej reakcjami na te bodźce. Podstawowe twierdzenie doktryny twórczej jaźni głosi, iż ludzie sami kształtują swą osobowość. Budują ją z dwóch surowców - dziedziczności i doświadczenia. Dziedziczność wyposaża człowieka jedynie w pewne zdolności. Środowisko dostarcza mu tylko pewnych wrażeń. Te zdolności i wrażenia oraz sposób, w jaki ich “doświadcza” - to znaczy dokonywana przez niego interpretacja tych doświadczeń - są jakby cegiełkami, czyli, innymi słowy, składają się na jego postawę wobec życia, która determinuje stosunek do świata zewnętrznego (Adler, 1935, s.5). Twórcza jaźń oddziaływuje na fakty realnego świata i przekształca je w osobowość, która jest subiektywna, dynamiczna, zintegrowana, indywidualna i odznacza się specyficznym, jedynym w swoim rodzaju stylem. Twórcza jaźń nadaje sens życiu, stwarza cel, a także środki do osiągnięcia tego celu. Twórcza jaźń jest aktywną zasadą życia ludzkiego, nieco podobną do starszego pojęcia - duszy. Rekapitulując można powiedzieć, że Adler stworzył humanistyczną teorię osobowości, stanowiącą antytezę freudowskiej koncepcji człowieka. Przypisując ludziom altruizm, humanitaryzm, współdziałanie, twórczość, niepowtarzalność i świadomość, Adler przywrócił im poczucie godności i wartości, które psychoanaliza znacznie nadwerężyła. Zamiast ponurego materialistycznego obrazu, który oburzył i zraził wielu ludzi, Adler zaproponował taki portret człowieka, który był bardziej zadowalający, bardziej obiecujący i znacznie bardziej pochlebny dla ludzi. Adlerowski pogląd na naturę osobowości był zgodny z popularnym przekonaniem, że ludzie mogą być panami, a nie ofiarami swego losu.