INHOUDTABEL
A. 1) B. 1. a. b. c. d. 2) 3) 4) C. 1) 2) 3) 4) D. Inleiding ..................................................................................................................................... 4 Wat is kwalitatief onderzoek? ................................................................................................ 4 Het formuleren van een probleemstelling in kwalitatief onderzoek ........................................... 6 Filosofische paradigma’s ........................................................................................................ 6 Positivisme.......................................................................................................................... 7 Post-positivistisch of het subtiel realisme ........................................................................... 7 Constructivisme ................................................................................................................. 8 De kritische theorie ........................................................................................................... 10 Het onderzoeksdoel .............................................................................................................. 15 Literatuur .............................................................................................................................. 15 Evaluatie ............................................................................................................................... 16 Kiezen van een kwalitatieve onderzoeksvorm .......................................................................... 17 Kwalitatief diepte-interview ................................................................................................. 17 Focusgroepen ....................................................................................................................... 17 (Participerende) Observatie. ................................................................................................. 17 Tekstanalyse ......................................................................................................................... 18 De theoretische steekproeftrekking ......................................................................................... 18 a. b. 1) 2) E. 1) 2) F. 0) 2) 3) G. 0) 1) 2) Fase 1: Het ontwikkelen van de theorie ............................................................................. 19 Fase 2: Het valideren en het uitbouwen van je theorie ......................................................20 Het opstellen van een steekproefmatrix ...............................................................................22 Steekproeftrekking bij focusgroepen .................................................................................... 23 Het ethisch onderzoek ..............................................................................................................24 Soorten ethiek binnen het onderzoek ...................................................................................25 Het onderhandelen van toegang.......................................................................................... 26 Kwalitatieve interviews ............................................................................................................. 31 Soorten interviews ................................................................................................................ 31 Interviewvragen .................................................................................................................... 32 Leidende vragen ................................................................................................................... 34 Focusgroepen ........................................................................................................................... 34 Wat is focusgroep?................................................................................................................ 34 Waarom een focusgroep organiseren? .................................................................................. 35 Een goede moderator draagt verschillende rollen ................................................................. 36

Shamina Van der Vurst

1

Inleiding Kwalitatief onderzoek

3) a. b. c. 4) 5) 6) 7) H. 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9) a. b. c. d. I. J. 1) 2) a. 3) a. b. 4) 5) 6) 7)

Wat te doen voor de focusgroep? ......................................................................................... 37 De steekproeftrekking. ..................................................................................................... 37 De ruimtelijke organisatie ................................................................................................. 39 Opstellen gespreksleidraad ...............................................................................................40 Tijdens het focusgesprek ...................................................................................................... 41 Na de focusgroep ..................................................................................................................42 Veel voorkomende fouten bij respondenten ........................................................................ 49 Goede technieken: proben ....................................................................................................50 Etnografisch onderzoek ............................................................................................................ 51 Kiezen van een onderzoekrol ................................................................................................ 52 Kiezen van een setting .......................................................................................................... 53 Onderhandelen van toegang ................................................................................................ 55 Intrede in een setting ............................................................................................................56 Etnografische observaties ..................................................................................................... 57 Veldnota’s.............................................................................................................................59 Verblijf in een setting ........................................................................................................... 60 Het uittreden uit de setting ................................................................................................... 61 Problemen in etnografisch onderzoek ................................................................................. 62 De onderzoeksrol ............................................................................................................. 62 Opgedrongen rollen ......................................................................................................... 62 Ethische dilemma’s .......................................................................................................... 62 Dataverzameling en verwerking........................................................................................ 63

‘Sidewalk’ van Duneier.............................................................................................................. 63 Coderen volgens Grounded Theory (GT) ...................................................................................65 Issues in kwalitatieve data-analyse. ......................................................................................65 Benaderingen in kwalitatieve data-analyse...........................................................................65 Fasen in kwalitatief onderzoek: .........................................................................................65 Het belang van schrijven in kwalitatieve data-analyse ......................................................... 66 Analyse-instrumenten...................................................................................................... 66 Schrijftips ......................................................................................................................... 66 Coderen in de Grounded Theory ........................................................................................... 67 Open coderen ...................................................................................................................... 68 Axiale codering ..................................................................................................................... 70 Selectieve codering............................................................................................................... 74

Shamina Van der Vurst

2

Inleiding Kwalitatief onderzoek

K. 1) 2) 3) 4)

Van coderen naar het uitschrijven van de analyse ..................................................................... 78 Coderen volgend The Grounded Theory ............................................................................... 78 Het beschrijven van je data ................................................................................................... 79 Kwantificeren van je data......................................................................................................82 Coherent en overtuigend schrijven ....................................................................................... 83 a. b. c. d. e. f. 5) a. b. c. 6) Bepaal een algemene structuur ........................................................................................ 84 Bepaal een specifieke structuur......................................................................................... 85 Schrijf introductieparagrafen ........................................................................................... 86 Schrijf conclusieparagrafen .............................................................................................. 86 Het voorzichtig uitdrukken van relaties ............................................................................. 87 Het doordacht gebruiken van citaten. ............................................................................... 87 Van beschrijven naar theorieopbouw ....................................................................................88 Het uitpakken van relaties:................................................................................................88 Contradities ..................................................................................................................... 89 Bijkomende literatuur ...................................................................................................... 89 Conclusie ............................................................................................................................. 90 Crititcal Discours Analyse (CDA) .............................................................................................. 90 1) 2) . 3) a. b. c. d. 4) Inleiding ............................................................................................................................... 90 Discours en discoursanalyse .................................................................................................. 91 Concept van articulatie .................................................................................................... 92 Verschillende benaderingen.................................................................................................. 93 De analytische focus binnen discoursanalyse ................................................................... 94 Discourstheorie (DT) .........................................................................................................95 Critical Discours Analysis (CDA) ....................................................................................... 96 Kritiek op CDA-benadering : ............................................................................................ 96 CDA: Toepassing ................................................................................................................ 101 Narratieve analyse .............................................................................................................. 104 We kunnen verhalen die mensen vertellen analyseren volgens: .......................................... 105 a. b. c. d. e. Structuur ......................................................................................................................... 105 Genre: ............................................................................................................................. 105 Thema’s .......................................................................................................................... 106 Functies .......................................................................................................................... 106 Retorische hulpmiddelen ................................................................................................ 106

L.

M. 1)

Shamina Van der Vurst

3

Inleiding Kwalitatief onderzoek

Inleiding tot kwalitatieve onderzoektechnieken
A. Inleiding
1) Wat is kwalitatief onderzoek?
We kennen veel vormen van kwalitatief onderzoek. Een specifieke definitie bestaat er echter niet, want wetenschappers schaven constant de definitie bij door de subjectieve interpretatie die men waarneemt of juist eerder aan de hand van de filosofische uitgangspunten van het kwalitatief onderzoek. Dat laatste is gerelateerd aan wat men kwalitatief kan en moet onderzoeken.  Kwalitatief onderzoek kan je best omschrijven door te wijzen op een serie belangrijke maar niet steeds samen voorkomende kenmerken. Binnen deze cursus trachten we zoveel mogelijk technieken te benaderen die zich uiten als de volgende:    Dataverzamelingstechnieken, via interviews, focusgroepen, etnografisch onderzoek etc. Analysemethoden, via de Grounded Theory, naratieve analyse etc. Theoretische invalshoeken

En we benaderen ook het model dat in het handboek omschreven staat:

Shamina Van der Vurst

4

Inleiding Kwalitatief onderzoek

Men kan kwalitatief onderzoek het best beschrijven door te verwijzen naar een reeks belangrijke, maar niet steeds samen voorkomende kenmerken (VODAR):  Vraagstelling en doel onderzoek 1. (a) Niet de onderzoeker staat centraal, maar de dagdagelijkse werkelijkheid van de onderzochten - Etic perspectief: literatuurstudie en vooraf bepaald schema - Emic perspectief: (hier) zoekt schema bij respondenten zelf 2. (b) Vraagstelling gaat over complexe thema’s of betreft sociale processen in plaats van te kijken hoe vaak iets voorkomt  Onderzoeksdesign 1. (a) Flexibel - Mensen zijn nooit exact voorspelbaar 2. (b) Gericht op studie in een natuurlijke omgeving - Transcendale realisten (Miles & Huberman): sociale fenomenen bestaan ook buiten ons hoofd en men is in staat om wetmatige en stabiele relaties in die objectieve wereld te ontdekken. 3. (c) Gericht op holistisch begrijpen van context - Context is niet voorgevormd zoals in kwantitatief onderzoek, er is een voortdurende interactie tussen onderzoeker en context - Het OD moet in staat zijn het onderzoeksonderwerp op een systematische, alomvattende en geïntegreerde manier te benaderen.  Dataverzamelingsmethode 1. (a) Meerdere methoden beschikbaar, één onderzoek maakt meestal gebruik van meerdere methoden. Tevens is het gebruik van deze methoden flexibel. 2. (b) Langdurig contact met het onderzoeksveld.  Analyse 1. (a) Gebeurt eerder op basis van tekst dan cijfers - Wel soms kwantitatieve randinformatie/visueel materiaal 2. (b) Doel analyse - Betekenis achterhalen - In de diepte beschrijven (thick description) 3. (c) Centraal: processen  Rapportering 1. (a) Onderzochten worden betrokken bij de lezing van de resultaten 2. (b) Rapportering probeert context in zijn geheel weer te geven - Uitgebreide beschrijving van materiaal - Accent op toegankelijk en leesbaar (narratief) 3. (c) Invloed onderzoeker op onderzoeksopzet wordt expliciet in rekening gehouden

Shamina Van der Vurst

5

Inleiding Kwalitatief onderzoek

B. Het formuleren van een probleemstelling in kwalitatief onderzoek
Je formuleert eerst een onderzoeksthema en op basis daarvan stel je een centrale onderzoeksvraag op met eventuele deelvragen die je centrale onderzoeksvraag onderbouwen. Bij het onderzoeksthema beschrijf je in concrete termen waar je onderzoek over zal handelen, met de nodige theoretische onderbouw en motivatie. Voorbeeld: Onderzoek naar de communicatie tussen artsen en patiënten. Een onderzoeksvraag beschrijft meer specifiek waar je onderzoek een antwoord op probeert te vinden. Voorbeeld: Hoe definiëren artsen en patiënten ‘goede communicatie’ en hoe komen die opvattingen tot stand? Opgelet: Het opstellen van het centrale thema van je onderzoek en je specifieke onderzoeksvragen wordt beïnvloed door verschillende factoren die we binnen deze cursus naderhand gaan bekijken en toepassen. (1) (2) (3) (4) Filosofische paradigma’s. Onderzoeksdoel. Literatuur. Resultaten van je data-analyses.

1. Filosofische paradigma’s
Wetenschappelijke filosofische overtuigingen dragen altijd bewust of onbewust filosofische uitgangspunten met zich mee. Deze uitgangspunten hebben betrekking tot de ontologische vraag “Wat is ‘de realiteit’?” , de epistemologische vraag: “Wat is de relatie tussen de onderzoeker en ‘de realiteit’?” en de methodologische vraag:: “Hoe kan de onderzoeker iets te weten komen over hoe hij/zij ‘de realiteit’ ziet?”. De filosofische uitgangspunten worden steeds impliciet/expliciet gemaakt en hebben betrekking op:  Rol onderzoeker.  Ontwikkeling bepaalde vormen kennis.  de manier waarop je kennis ontwikkelt. Elk onderzoek dat wordt gevoerd valt onder te delen in één van de volgende filosofische paradigma’s:     Positivisme Postpositivisme Constructivisme Kritische theorie

Shamina Van der Vurst

6

Inleiding Kwalitatief onderzoek

a. Positivisme Opgelet: Dit filosofisch paradigma wordt amper tot nooit toegepast in het kwalitatief onderzoek. Er is een objectieve realiteit (ontologisch) te herkennen binnen het onderzoek. Je kan die realiteit begrijpen zoals ze is omdat (epistemologisch) de onderzoeker en onderzoeksobject elkaar niet beïnvloeden (dualistische visie m.b.t. onderzoeker en onderzoeksobject). De onderzoeker komt tot wetmatigheden met betrekking tot het functioneren van de realiteit door het formuleren van hypothesen en in het empirisch testen ervan. Dat testen gebeurt met controleerbare en repliceerbare methoden. Dit komt in de praktijk neer op het gebruiken van kwantificerende methoden. Voorbeeld van een positivistisch onderzoek Een positivist die een onderzoek naar vaderschap uitvoert, kan zich bijvoorbeeld buigen over de veranderingen in het leven van een vader na de geboorte van zijn eerste kind. Hij kan bijvoorbeeld kijken in welke mate de nachtrust van de kersverse vader aangetast wordt. De positivist gaat ervan uit dat hij de realiteit van het vaderschap onafhankelijk en objectief kan bestuderen. Bovendien gaat hij ervan uit dat hij het aantal uren dat een man meer of minder slaapt exact in kaart kan brengen aan de hand van (kwantitatief) gemeten kenmerken. In zijn onderzoek gaat hij op zoek naar ‘algemeen geldende wetten’ betreffende de wijzigingen in slaap na de geboorte van het kind.  Het meten van de uren van de nachtrust is dus eerder een kwantitatief onderzoek waarbij de onderzoeker de te observeren realiteit in kaart probeert e brengen. Merk ook op dat er helemaal geen relatie te vinden is tussen de onderzoeker en de kersverse vaders.  Extra voorbeeld uit de les Wanneer je een klas vol met verschillende culturen zet voor de leerkracht en bij dit experimenteel onderzoek enkel de hartslag van de leerkracht gaat meten wanneer hij dit opmerkt kan je ook spreken dat dit een doodgewone kwantitatieve toenadering is van de te observeren realiteit zonder dat er een relatie ontstaat tussen de leerkracht en de onderzoeker.

b. Post-positivistisch of het subtiel realisme Dit soort filosofische paradigma’s wordt wel toegepast binnen het kwalitatief onderzoek. Er is ook hier een objectieve realiteit waar te nemen, maar je kan die realiteit enkel gedeeltelijk begrijpen omdat we beperkt zijn door middel van onze subjectieve zintuigen en omdat de realiteit veel te complex is om in zijn geheel te worden begrepen (ontologisch). Bij dit soort paradigma spreken we op het epistemologisch vlak over aangepast dualisme. Er is geen strikte scheiding tussen de onderzoeker en het onderzoekobject, die scheiding is niet meer houdbaar. Je kan de realiteit dus als onderzoeker slechts deels begrijpen dankzij het toepassen van een kritisch multiplisme. Dat wil zeggen dat je door het toepassen van een bepaalde onderzoeksmethode stapsgewijs aan meer informatie geraakt (methodologisch). Voorbeelden van het toepassen van zo een kritisch multiplisme, zijn als volgt: Verschillende onderzoekstechnieken worden naast elkaar gebruikt om hypothesen te falsifiëren/testen om zo inzicht te krijgen in het functioneren van de realiteit.

Shamina Van der Vurst

7

Inleiding Kwalitatief onderzoek

-

-

Het ontwikkelen van cumulatieve kennis in een gemeenschap van wetenschappers die proberen zo kritisch, constructief en onafhankelijk mogelijk te werken (het kennen en niet het veranderen van de realiteit staat centraal). Meest dominante vertegenwoordiger van het post-positivisme in kwalitatief onderzoek is de Grounded Theory (Glazer & Strauss). Binnen deze theorie wordt er momenteel een post-positivistisch en een constructivistische benadering onderscheiden.

Voorbeeld van een post-positivistisch onderzoek Hoe kijkt een postpositivist die een onderzoek naar vaderschap uitvoert aan tegenover de mate waarin de nachtrust van de kersverse vader aangetast wordt? In eerste instantie zal deze onderzoeker, net zoals de positivist, in zijn onderzoek op zoek gaan naar wiskundige wetmatigheden (parameters) die hem in staat stellen te voorspellen welk type vader minder en wie meer nachtrust zal genieten. Hij gaat er echter niet meer van uit dat hij harde algemeen geldende wetten kan opstellen. Hij gebruikt statistische methoden waarin die onzekerheidsfactor ingebakken zit. Regressievergelijkingen hebben bijvoorbeeld een foutenterm die aangeeft hoeveel de onderzoeker niet kan verklaren met zijn model. Verder heeft de onderzoeker ook aandacht voor zijn meetinstrumenten en zal hij met behulp van validiteits- en betrouwbaarheidstoetsen vaststellen hoe accuraat deze de sociale realiteit kunnen meten. Ook hier aanvaardt de postpositivist dat zijn instrumenten nooit ‘perfecte’ instrumenten zijn. Er worden grenzen afgesproken die een minimale kwaliteitsgarantie voor goed meten inhouden. En tot slot is de postpositivist er zich ook van bewust dat, hoe goed zijn model ook is, het nooit elk individueel geval zal kunnen verklaren. Er blijft altijd een zekere kans dat iemand anders reageert dan in een model voorspeld wordt.
 Je kan eventueel al informatie verschaffen via een literair onderzoek vooraf. Je doel is sowieso bij een post-positivistisch onderzoek om meer kennis op te doen dan enkel de te observeren realiteit je kan bieden.  Voorbeeld uit de les Een experimenteel onderzoek op basis van post-positivistische uitgangspunten bij racisme in de klas. We hebben ook hier opnieuw de hartslag gemeten van de leerkracht wanneer we hem voor deze klas zetten waarin de kinderen verschillende culturele achtergronden hebben. Maar naast dit kwantitatief onderzoek naar het meten van zijn hartslag, willen we ook weten of leerkrachten stereotyperend denken tegenover allochtone leerlingen. De onderzoeker definieert vooraf al wanneer een leerkracht stereotiep aan het denken is en heeft ook reeds een definitie vast gelegd van wat voor hem een etnische stereotiep is. Vervolgens zoekt de onderzoeker t naar factoren en processen die kunnen verklaren waarom leerkrachten meer/minder stereotypisch denken over allochtone leerlingen en dat aan de hand van hetgeen hij reeds heeft voorgelegd. De definitie en verklaringen dat de onderzoeker reeds heeft voorgelegd kan hij halen uit de kennis die hij heeft verworven via een literair onderzoek.  De centrale concepten bij een post-positivistisch onderzoek: opbouwen van een verklaringsmodel, causale relaties tussen variabelen, ontwikkelen en testen van hypothesen.

c. Constructivisme Hoewel er een objectieve realiteit bestaat, heeft elk persoon zijn of haar eigen subjectieve realiteit (ontologisch). We spreken hier eigenlijk over meerdere realiteiten die verschilt van persoon tot persoon. De onderzoeker en onderzoeksobject zijn nauw met elkaar verbonden en bouwen in interactie met elkaar een ‘realiteit’ op (epistemologisch). De realiteit die de onderzoeker en de

Shamina Van der Vurst

8

Inleiding Kwalitatief onderzoek

respondent met elkaar opbouwen hangt samen met de socialisatieprocessen waarin men zich bevindt. De gedeelde sociale constructies van realiteiten worden ontwikkeld door het continu interpreteren en vergelijken van verschillende geconstrueerde realiteiten (methodologisch). Hiermee verwijzen we ernaar dat hetgeen je onderzoekt werkelijk afhankelijk is van wie je op dat moment aan het onderzoeken bent. Aangezien elke respondent een eigen en verschillende subjectieve realiteit bezit, is de stap logisch dat je de verschillende geconstrueerde realiteiten met elkaar moet vergelijken om tot een duidelijke interpretatie te komen. Als onderzoeker moet je ook rekening houden met de sociale context en doelstellingen van de individuen bij het construeren van hun realiteiten. Wat je als onderzoeker kan doen om deze sociale kloof te dichten, is je voordoen als één van hen. Op die manier is de sociale context meer gesloten en kan je trachten de respondent gerust te stellen. Het doel van dit soort onderzoek bestaat eruit om tot een gedeelde constructie te komen met een breder draagvlak. Het constructivisme is een bundeling van verschillende stromingen die gemeen hebben dat de realiteit een sociaal construct is, maar elk een ander accent leggen in de studie van de sociale werkelijkheid. Belangrijke exponenten binnen het constructivisme zijn: Het symbolisch interactionisme, de fenomenologie en het sociaal constructivisme en de etnomethodologie en conversatieanalyse. Voorbeeld van een constructivistisch onderzoek De constructivistische onderzoeker die de veranderingen bij mannen na de geboorte van hun eerste kind onderzoekt is op zich niet geïnteresseerd om te weten hoeveel uren mannen meer of minder slapen. De constructivist gaat ervan uit dat het vaderschap een sociale constructie is en dat de beleving van meer of minder slapen ook een subjectieve beleving is. De constructivistische onderzoeker wil dus in zijn onderzoek op zoek gaan naar de subjectieve constructie van die wijzigingen. Wat is het “verhaal” van de vader achter het meer of minder slapen? Waar ziet de vader zelf de oorzaken van de wijzigingen? Hoe gaat hij om met de wijzigingen? Hoe beleeft hij de wijzigingen in zijn slaapgedrag? De constructivistische onderzoeker stelt dus niet alleen andere vragen, hij zal ook kwalitatieve onderzoeksmethoden gebruiken (interviews of focusgroepen bijvoorbeeld) om een antwoord te krijgen op deze vraag. Hij wil weten hoe de sociale werkelijkheid van vaders vormgegeven wordt en gaat er hierbij van uit dat dit niet op een kwantitatieve wijze vastgesteld kan worden. Tot slot zal de constructivistische onderzoeker ook aandacht hebben voor zijn eigen rol ten aanzien van het onderzoeksobject. Hij heeft zélf immers ook een vader gehad. Die man heeft een beeld over ‘vaderschap’ nagelaten bij de onderzoeker. In zijn omgeving heeft de onderzoeker zeker al kinderen geboren weten worden en vaders horen vertellen over hun ervaringen met ‘vaderschap’ na die geboorte. In sommige gevallen is de onderzoeker zelf ook vader en heeft hij een eigen geschiedenis met ‘vader worden’ of is de onderzoeker moeder en heeft zij een man of vriend die over zijn ervaringen met het ‘vaderschap’ vertelt. De constructivistische onderzoeker is zich bewust van de koppeling tussen de onderzoeker en zijn onderzoeksobject en gaat deze koppeling niet uit de weg. Integendeel, hij probeert te begrijpen en te duiden hoe die koppeling in elkaar zit en hoe dit een invloed kan hebben op zijn onderzoek.  Voorbeeld uit de les We bevinden ons in een beroepsklas waar de elft van de leerlingen van vreemde afkomst is. De leerkrachten gaven heel erg vaak racistische opmerkingen, waarbij de onderzoeker zich toch vragen stelt over het begrip ‘racisme’. Toch moet de onderzoeker dit bekijken in de gehele sociale context en moet hij op zoek gaan naar variatie in de groep. De onderzoeker mag dit

Shamina Van der Vurst

9

Inleiding Kwalitatief onderzoek

misschien wel racistisch vinden, maar de leerlingen zelf ervaren dit niet zo. Dit kan te wijten zijn aan de verschillende betekenissen dat deze allochtone jongeren geven aan het begrip ‘racisme’.  De centrale concepten binnen een constructivistisch onderzoek: De socialisatie en de leerprocessen, de gedeelde betekenisgeving of definities, de contextuele aanpassingen van definities, de strategieën die worden aangewend om de context en/of de definities aan te passen en deinvloed onderzoeker op betekenisgevingproces. d. De kritische theorie Een realiteit is pas ‘echt’ omdat de subjectieve belevingen van mensen zich kristalliseren in structuren, naar sociale klasse, gender, etniciteit en andere (ongelijke) machtsrelaties tussen groepen (ontologisch). Elk onderzoek is waardegekleurd en onderzoekers hebben een emancipatorische rol: ze moeten historische gegroeide ongelijkheden blootleggen, bekritiseren en op die manier veranderen (epistemologisch). De onderzoeker kijkt vooral naar de manier waarop het gebruik van taal en discoursen samenhangt met het (bewust of onbewust) geloof in bepaalde ideologieën en het reproduceren van de ongelijke relaties inherent aan die ideologieën (methodologisch). We stellen dat iedereen een eigen individuele mening heeft, maar de structurele positie die je inneemt in de maatschappij zorgt ervoor dat er gedeelde betekenissen en visies over een bepaald thema zullen ontstaan. Een goed voorbeeld hierbij is dat een vrouw niet hetzelfde denkt over het huishouden dan de man. Een vrouw neemt dus de structurele positie in de maatschappij in als vrouw en niet als man, waardoor dit een weerslag zal hebben op diens subjectieve realiteit. De rol van de onderzoeker is voornamelijk om de realiteit mee te helpen verbeteren en die dus niet enkel proberen te begrijpen zoals bij het constructivisme wel het geval is. Niet eenvoudig om in zijn geheel te vatten, toch een aantal basispremissen 1. Alle gedachten zijn fundamenteel bepaald door machtsrelaties die zelf door sociale en historische processen tot stand zijn gekomen. 2. Feiten kunnen nooit gescheiden worden van waarden of ideologische bepaaldheid 3. Relatie tussen object en concept is nooit vaststaand en is steeds bepaald door de sociale relaties in de kapitalistische productie- en consumptiemodus. 4. Taal is essentieel in de vormgeving van het bewuste/onderbewuste 5. Sommige groepen in de samenleving zijn geprivilegieerd ten nadele van andere groepen 6. Reproductie: onderdrukten gaan hun situatie als normaal gaan aanzien 7. Onderdrukking heeft vele gezichten: onderzoeker moet zich focussen op alle vormen 8. Mainstreamonderzoek zorgt voornamelijk voor voortzetting van onderdrukking.

Voorbeeld van een constructivistisch onderzoek Onderzoekers uit kritische of feministische stromingen die veranderingen bij mannen na de geboorte van hun eerste kind nagaan, zijn eveneens niet geïnteresseerd in het aantal uren meer of minder slaap. Ook willen zij niet leren hoe de subjectieve ervaring van mannen die vader geworden zijn, vorm krijgt. De focus in hun onderzoek zal eerder komen te liggen op de wijze waarop externe structuren een invloed uitoefenen op het vaderschap. Zij zullen kijken in welke mate economische

Shamina Van der Vurst

10

Inleiding Kwalitatief onderzoek

structuren of klassenverhoudingen een invloed uitoefenen op hoe het vaderschap wordt beleefd. Of zij hebben aandacht voor gender en de interactie tussen kersverse moeders en vaders in hun omgang met de nieuwe huishoudsituatie. In zo’n onderzoek kan bijvoorbeeld “doing gender” (het tot uitdrukking brengen van zijn geslachtsrol) centraal staan in de vorming van “vaderschap”. Kwalitatieve onderzoeksmethoden spelen ook in deze onderzoeksstromingen een centrale rol. Net als bij de constructivistische onderzoekers is er in deze stromingen ook aandacht voor de eigen rol als onderzoeker in de omgang met het thema en in het uitvoeren van het onderzoek. Het besef dat ook de onderzoeker verweven zit in historisch gegroeide structuren maakt dat de onderzoeker zich bewust blijft van zijn eigen positie ten aanzien van het onderzoek. Verder komt het ook vaak voor dat de onderzoeker latent de wil heeft om met het onderzoek te werken aan veranderingsprocessen (bijvoorbeeld de vader die ook zorgtaken in het gezin opneemt). Zeker in de kritische en feministische stromingen zijn ‘onthulling’ en ‘actie’ vaak nauw met het onderzoek verbonden.  Voorbeeld uit de les We gaan verder met het voorbeeld van racisme in de klas, waarin we ervan uitgaan dat er ideologie bestaat van machtsongelijkheid tussen de dominante ‘whites’ en de de ‘non-whites’. De onderzoeker gaat binnen dit onderzoek op zoek naar de verborgen of vanzelfsprekende privileges van de beide sociale groepen binnen de sociale structuur. Eens deze privileges zijn vastgesteld, gaat de onderzoeker op zoek naar strategieën die ‘whites’ bewust of onbewust gebruiken om die ongelijke machtsrelatie staande te houden. Natuurlijk weet deze groep niet dat er een ongelijke machtsrelatie bestaat, maar is het de taak van de onderzoeker om deze machtsrelatie in kaart te brengen en er eventueel verder op in te pikken aan de hand van actie.  Nog een extra voorbeeld ‘The critical race theory’. We vergelijken Vlamingen in Frankrijk met Vlamingen in Congo. We willen weten dat naar gelang de omgeving waarin ze zich bevinden, de ‘whites’ anders worden behandeld naar hun privileges of niet.  In Congo was men zich meer bewust van deze verschillende privileges en de machtsongelijkheid die er heerste tussen de ‘whites’ en de ‘non-whites’. In Congo probeerde men voortdurend die ongelijkheid goed te praten, terwijl ze die ongelijkheden wel erkennen.  Je merkt dat dit verschilt van de context (Frankrijk of Congo) en de positie (de ‘whites’ en de ‘non-whites’).  Centrale concepten binnen een kritisch onderzoek: De ongelijke, vaak overlappende machtsstructuren, de reificaties, de verborgen en vanzelfsprekende privileges, de discoursen, de ideologische assumpties en de strategieën die (bewust of onbewust) worden aangewend om ongelijkheid in stand te houden.

Het stellen van goede kwalitatieve onderzoeksvragen, naar een aantal voorbeelden uit de les. 1. Het onderzoeksthema: Onderzoek naar communicatie tussen artsen en patiënten. 2. De onderzoeksvraag: Wat bepaalt de kwaliteit van de communicatie tussen artsen en patiënten? 3. Voorgaande literatuurstudie: We mogen onszelf niet als doel stellen om de hypotheses die in theorieën worden neergeschreven te testen, maar te onderzoeken aan de hand van kwalitatieve onderzoekstechnieken. Aan de hand van je literatuurstudie weet je nu de volgende variabelen: de leeftijd van de arts en de patiënt, de opleiding van de arts en de patiënt, het vertrouwen tussen de arts en de patiënt en de aard van de ziekte.

Shamina Van der Vurst

11

Inleiding Kwalitatief onderzoek

Welke vragen kan je jezelf dan stellen als onderzoeker? Post-positivistisch onderzoek: Je probeert thema’s te verklaren aan de hand van een verklaringsmodel. Je gaat ook kijken naar factoren die minder vaak voorkomen en daar een verklaring voor proberen te formuleren en je probeert relaties te leggen. Zal x een invloed hebben op y? Achteraf probeer je dan ook die relatie opnieuw te verklaren. • Zijn er andere factoren en processen die een rol lijken te spelen in het verklaren van goede communicatie? Hoe of op welke manier is leeftijd, opleiding, vertrouwen en aard van de ziekte belangrijk? Hoe gaan die verschillende kenmerken in interactie met elkaar (bijvoorbeeld leeftijd arts en vertrouwen in arts) vorm geven aan goede communicatie? Welke types van communicatie kun je identificeren in een bepaalde context en in welke mate en waarom komen die ook of niet voor in andere contexten?

• •

•

Constructivistisch onderzoek Jij als onderzoeker zegt wat “goed” is of legt reeds op voorhand vast welke betekenis een bepaald thema draagt, maar de respondenten hoeven dit niet noodzakelijk hetzelfde te zien. Je wil dan ook inzichten krijgen in hun processen en strategieën in bepaalde situaties en je tracht voornamelijk deze betekenissen te begrijpen en deze verder te ontwikkelen. • Wat is de betekenis die mensen zelf geven aan concepten zoals ‘goede/slechte communicatie’, ‘vertrouwen’, ‘ervaring dokter’ en ‘aard van de ziekte’? Welke socialisatieprocessen liggen aan de grondslag van de betekenissen die mensen geven aan ‘goede communicatie’? Hoe passen mensen hun betekenis van ‘goede communicatie’ aan naargelang de context? Hoe verloopt het communicatieproces tussen arts en patiënt (zijn er bepaalde types van processen?) en welke strategieën gaan mensen gebruiken om tot ‘betere/goede’ communicatie te komen met hun arts?

•

• •

Het kritisch onderzoek De respondenten hebben allemaal een verschillend idee binnen hun eigen realiteit. De betekenis die zij dan ook aan een bepaald thema zullen geven, hangt sterk af van hun sociale positie binnen onze maatschappij. Je kan bijvoorbeeld de artsen en de patiënten vergelijken, maar ook hoe een vrouwelijke arts tegenover een mannelijk arts staat en welke betekenis zij aan een bepaald thema geven. • Gaan verschillende betekenissen zich kristalliseren rond bepaalde sociale structuren (bijvoorbeeld gender, SES) en wat zijn de implicaties daarvan voor sociale ongelijkheid?

Shamina Van der Vurst

12

Inleiding Kwalitatief onderzoek

•

Welke retorische mechanismen gebruiken artsen om hun meer machtige positie te handhaven? Wat kunnen we leren over de representaties van communicatieve incidenten tussen artsen en patiënten uit de verhalen die mensen vertellen over dergelijke incidenten? Wat voor achterliggende assumpties m.b.t. de relatie tussen arts en patiënt worden weergegeven in (fragmenten van) tekstboeken die worden gebruikt in de opleiding geneeskunde en die handelen over ‘goede communicatie met de patiënt’?

•

•

OEFENING 1: Yiannis doet voor zijn MA thesis onderzoek naar de communicatie tussen artsen en patiënten en wilt daarvoor kwalitatieve interviews afnemen van 15 artsen en 15 patiënten. OPDRACHT 1: Wat voor specifieke onderzoeksvragen kan hij stellen indien hij een postpositivistische, constructivistische en kritische filosofische invalshoek gebruiken? OPDRACT 2: Wat zijn de achterliggende wetenschapsfilosofische standpunten voor elke invalshoek? OPLOSSING: Als Yiannis een postpositivistische invalshoek gebruikt gaat hij er van uit dat er een objectieve realiteit is en dat de taak van de kwalitatieve onderzoeker er in bestaat om die realiteit zo goed mogelijk te beschrijven door het stapsgewijs ontwikkelen van een verklaringsmodel waar niet alleen bestaande hypotheses (uit de literatuur) worden getest maar ook nieuwe verklaringen worden gezocht en een beter inzicht wordt opgebouwd m.b.t. het waarom van bestaande relaties tussen centrale kenmerken in zijn model. Zo kan hij als centrale onderzoeksvraag het volgende stellen: ‘Wat zorgt er voor dat patiënten de communicatie met de arts als ‘goed’ gaan definiëren?’ en door het verzamelen en analyseren van kwalitatieve data (bijvoorbeeld d.m.v. interviews met artsen en patiënten) bestaande theorieën niet alleen testen en beter begrijpen (bijvoorbeeld: waarom gaan jongere artsen doorgaans beter communiceren?) maar ook op zoek gaan naar bijkomende verklaringen (of het identificeren van andere variabelen, processen) voor ‘goede communicatie’. Daarbij wilt hij niet zo zeer kennis produceren die leidt tot maatschappelijke veranderingen, maar is het centrale doel de cumulatie van kennis in dit domein, waar, in ideale omstandigheden, zowel hij als zijn collegae wetenschappers elkaars werk constructief en kritisch evalueren en daardoor en door het gebruik van verschillende methoden komen tot een beter begrip van dit fenomeen. Als constructivist gaat Yiannis er van uit dat er wel een echte realiteit is, maar dat die niet accuraat kan worden beschreven omdat iedereen zijn eigen subjectieve versie van die realiteit heeft. De onderzoeker bouwt tijdens zijn onderzoek mee aan een versie van die realiteit, in interactie met zijn respondenten. Vanuit dit perspectief gaat Yiannis bijvoorbeeld het communicatieproces tussen artsen en patiënten en eventuele opeenvolgende fases die dit proces kenmerken, proberen te beschrijven. Verder kan hij door het constant interpreteren en met elkaar vergelijken van de definities die patiënten en artsen zelf geven aan ‘goede’ en ‘slechte’ communicatie zoeken naar gedeelde en van elkaar verschillende betekenissen tussen (groepen van) patiënten en artsen. Hij kan ook onderzoeken hoe actoren die betekenissen aanpassen naargelang de context (bijvoorbeeld de aard van de ziekte) en hoe eventuele socialisatieprocessen (bijvoorbeeld in de opleiding geneeskunde) mee vorm gegeven aan de betekenis die actoren geven aan ‘goede’ of ‘slechte’ communicatie. In het bestuderen van die verschillende onderzoeksvragen zal Yiannis steeds stilstaan bij de manier waarop zijn kenmerken en activiteiten als onderzoeker mee vorm geven aan de betekenissen over communicatie. Als kritisch onderzoeker gaat Yiannis vooral geïnteresseerd zijn in de manier waarop gedeelde

Shamina Van der Vurst

13

Inleiding Kwalitatief onderzoek

betekenissen over ‘goede’ en ‘slechte’ communicatie zich kristalliseren rond ongelijke machtsposities en bewust op onbewust die ongelijkheid in stand houden. Zo kan het zijn dat de ongelijke machtspositie tussen artsen en patiënten in stand wordt gehouden door de betekenissen die artsen en patiënten geven aan ‘goede communicatie’. Yiannis kan verder ook rekening houden met gender, sociale klasse en etnische verschillen tussen de patiënt en de arts in het definiëren van ‘goede communicatie’ (bijvoorbeeld: vinden mannelijke artsen dat ze op een andere manier moeten communiceren met vrouwen en kan dit worden gerelateerd aan meer algemene ideologische opvattingen over de rol en positie van de vrouw in de samenleving?). Ook hier gaat Yiannis oog hebben voor zijn eigen rol in de constructie van betekenis. Ten slotte hoopt Yiannis met zijn onderzoek niet alleen meer inzicht te krijgen in dit onderzoeksthema, maar ook kennis aan te brengen die kan worden gebruikt in het creëren van een minder ongelijke samenleving.

OEFENING 2: Elin wilt voor haar MA thesis onderzoek doen naar 'politieke verantwoordelijkheid' bij Vlaamse en Waalse volksvertegenwoordigers en ze wilt daarvoor kwalitatieve interviews afnemen van 15 Vlaamse en 15 Waalse volksvertegenwoordigers. OPDRACHT 1: Wat voor specifieke onderzoeksvragen kan zij stellen indien zij een postpositivistische, constructivistische en kritische filosofische invalshoek gebruiken? OPDRACT 2: Wat zijn de achterliggende wetenschapsfilosofische standpunten voor elke invalshoek? OPLOSSING: De eerste deel van de eerste vraag probeert een bestaand verband te verklaren, wat typische is voor een post-positivistische aanpak. Maar in het tweede deel staat een meer kritische vraag centraal, aangezien bepaalde genderongelijkheden in de politiek worden gelinkt aan de manier waarop mannen en vrouwen handelen/denken over ‘politieke verantwoordelijkheid’. De tweede vraag valt duidelijk binnen een post-positivistische perspectief, heel goed daarbij is dat Elin niet zomaar bestaande hypotheses (uit de literatuur) probeert te testen maar zich de vraag stelt hoe ze kan zoeken naar bijkomende factoren die een invloed uitoefenen op de attitudes van politici ten aanzien van politieke verantwoordelijkheid. De derde vraag combineert een constructivistisch perspectief met een post-positivistische perspectief: er wordt gezocht naar de betekenis die respondenten geven aan ‘het opnemen van politieke verantwoordelijkheid’, wat een typische constructivistische vraag is, maar anderzijds wordt die variatie in betekenis gezien als een factor die een invloed uitoefent op de attitudes van politici ten aanzien van het opnemen van politieke verantwoordelijkheid. De vierde vraag valt eigenlijk volledig binnen het constructivisme, omdat het focust op het belang van socialisatieprocessen in de partij op de betekenisgeven van ‘opnemen van politieke verantwoordelijkheid’ bij politici. Anderzijds kan dit ook als een ‘factor’ worden gezien die variatie verklaart in de attitudes van politici ten aanzien van het ‘opnemen van politieke verantwoordelijkheid’, wat dan weer meer valt onder een post-positivistische invalshoek (maar zo lijkt ze het niet te bedoelen). De laatste vraag valt ook meer onder een constructivistische benadering, omdat het een sterk antideterministisch beeld ophangt van de respondent (die zelf stuurt in functie van wat hij/zij wilt bereiken). Enkel als die variatie aan strategieën ook wordt gelinkt aan variatie in attitudes m.b.t. het opnemen van politieke verantwoordelijkheid kunnen we spreken van een meer post-positivistische

Shamina Van der Vurst

14

Inleiding Kwalitatief onderzoek

benadering (maar zo lijkt ze het niet te bedoelen). Als Elin meer inzicht wilt krijgen in de factoren die politici aanmoedigen om meer verantwoordelijkheid op te nemen dan zou ik de duidelijk post-positivistische vragen behouden (eerste deel vraag 1 en vraag 2) of de vragen waarin het post-positivisme centraal staat (vraag drie). De andere vragen zou ik weglaten (ze heeft al veel vragen) of omvormen tot vragen waar het post-positivisme centraler komt te staan, of waar het opbouwen van een verklaringsmodel voor variatie in attitudes het doel wordt. Dit zou betekenen dat ze ‘percepties / reële genderongelijkheid in de partij’ (vraag 1), ‘socialisatieprocessen in de partij’ (vraag 4) en ‘variatie in strategieën die politici hanteren om geen politieke verantwoordelijkheid te moeten opnemen’ (vraag 5) als factoren moet behandelen die mogelijk variatie in attitudes ten aanzien van politieke verantwoordelijkheid kunnen verklaren.

2) Het onderzoeksdoel
Hierin beschrijf je wat je effectief wil bereiken met je onderzoek. Verwijst naar de motivatie en relevantie van het onderzoek. Voorbeeld: Overlevingskansen en betekenis van volkscafés: verkennend onderzoek met een wetenschappelijk doel voor een breed wetenschappelijk publiek.

Bij het opstellen van het onderzoeksdoel kan je drie verschillende doelen onderscheiden van elkaar: Algemeen doel: verkennen, verklaren, beschrijven en/of emanciperen Achterliggende redenen: intellectuele, praktische en/of persoonlijke Je moet stilstaan bij de veronderstellingen van een topic dat je voorkeur draagt. Mocht dit het geval zijn, dan zullen je opvattingen niet meer neutraal zijn. Publiek: wetenschappelijke gemeenschap, beleidsmakers en/of ‘mensen in het veld’ Voor wie schrijf je het onderzoek? Je zal bijvoorbeeld journalisten anders benaderen dan je promotor bij het schrijven van je master thesis. Groepen kunnen zelf vrij het doel bepalen, maar worden wel verwacht om bepaalde aspecten van deze drie verschillende doelen voorop te stellen. Algemeen doel: verkennen, verklaren, beschrijven en/of emanciperen? Achterliggende redenen: intellectuele, praktische en/of persoonlijke? Publiek: wetenschappelijke gemeenschap, beleidsmakers en/of ‘mensen in het veld’?

3) Literatuur
Een inductief onderzoek doen betekent niet dat je geen literatuur moet lezen. Wanneer je de literatuur links laat liggen is de kans op overlapping in de vaststellingen groot ten opzichte van de ambitie van de cumulatieve wetenschap. Daarnaast in de internationale literatuur moet de onderzoeker bewijzen dat hij vertrouwd is met de relevante literatuur en zijn onderzoek daarbinnen situeren. Stel jezelf de volgende vraag: “In welke mate moet de literatuur je kwalitatief onderzoek bepoten?”.

Shamina Van der Vurst

15

Inleiding Kwalitatief onderzoek

Opgelet!: Je moet ook niet te afhankelijk zijn van je literatuurstudie. Die literatuurstudie dient enkel om je onderzoeksthema een onderbouw te bieden. Te veel literatuur zal er namelijk voor zorgen dat je analyseproces wordt verstoord, je zal al te eng denken in één bepaalde richting. Bekijk je literatuurstudie aan de hand van de volgende processen:  Receptief proces: De stand van zaken, de uitwerken van de onderzoeksvraag. Het uitwerken van concepten en een zicht krijgen op de onderliggende assumpties. Wat is er gezegd over mijn onderwerp? Hoe worden concepten gedefinieerd en gemeten? Wat zijn de achterliggende filosofische veronderstellingen? Welke populaties en contexten worden onderzocht? Creatief proces: Het creatieve element ligt bij de onderzoeker die zijn onderzoeksvraag situeer in de stand van zaken van de literatuur: Waar kan ik iets nieuws doen? Waar schiet de literatuur tekort (kritische evaluatie)? Hoe kan ik iets nieuws toevoegen?  Denk out of the box!



 Hoe beter je het receptief proces uitvoert, hoe makkelijker het creatief proces wordt ingezet.  Sensitizing concepts geven richting aan kwalitatief onderzoek en maken de onderzoeker gevoelig voor bepaalde belangrijke concepten die een rol kunnen spelen bij het beantwoorden van de onderzoeksvragen.Deze conceptenverwijzen naar algemene concepten die nog niet of slechts gedeeltelijk zijn uitgewerkt. Dit is tevens een manier om bestaande literatuur geen al te grote invloed te laten uitoefenen op dataverzameling en analyse.  Het ‘buiten haakjes stellen’ (bracketing) van voorkennis om die dan op het einde weer in je analyses te betrekken. Dit betekent dat je stilstaat bij de vraag: wat zijn mijn voorkennis en assumpties? Wanneer ga je wat proberen weg te laten? Hoe ga je nadien die kennis weer reintegreren.  De literatuur als kompas gebruiken betekent ook dat je de literatuur niet te veel richting mag laten geven aan het opstellen van interviewvragen en de analyse van je data. Stel interviewvragen (doorgaans meer open en minder leidende vragen) en vragen in het proces van data analyse (‘wat staat er in mijn data?’ in de plaats van ‘wat zegt de data over mijn onderwerp?’) die toelaten om verder te denken dan wat al is gezegd in de literatuur. Probeer de literatuur kritisch te interpreteren. Wat betreft de data-analyse zullen we zien dat er verschillende interpretaties zijn met betrekking tot de mate waarin literatuur richting mag geven aan de analyses (bijvoorbeeld Glazer en Strauss).

4) Evaluatie
Hoe ja uiteindelijk je onderzoeksvragen gaan evalueren? Je moet vooraf reeds weten dat je onderzoeksvraag niet te algemeen is, maar daar tegen over ook niet te specifiek. In beide gevallen zal het evaluatieproces een aantal moeilijkheden met zich meebrengen. Zorg er vooral voor dat je onderzoeksvraag onderzoekbaar (empirisch en ethisch) is en daarnaast ook haalbaar (tijd, geld en bereikbaarheid/bereidheid van de respondenten).

Shamina Van der Vurst

16

Inleiding Kwalitatief onderzoek

C. Kiezen van een kwalitatieve onderzoeksvorm
Kwantitatief Vraagstelling Data verzameling Wijze Rapporteren Frequentie (hoe groot?) At random steekproef Resultaten Kwalitatief Hoe? Waarom (betekenis) Theoretische steekproef Citaten

1) Kwalitatief diepte-interview
Een kwalitatief diepte-interview is meestal op voorhand vastgelegd. Bij zo een interview stelt de onderzoeker vragen aan één of meerdere personen. Het interviewproces op zich heeft een cyclisch verloop (dit komt later terug in ‘The Grounded Theory’), waarbij samplen, interviewen en analyseren elkaar beïnvloeden en opvolgen die worden gestuurd door de ontwikkelende theorie op basis van het interview.

2) Focusgroepen
Een focusgroep is een ook op voorhand vastgelegd gesprek tussen verschillende respondenten. Opmerkelijk hier is dat de onderzoeker zelf niet de rol van onderzoeker op zich neemt, maar de rol van een moderator die het gesprek tussen de respondenten gaande probeert te houden. Je organiseert een focusgroep wanneer je meer geïnteresseerd bent in de groepsdynamiek of discussies tussen participanten, het beschrijven van (motivaties voor) attitudes en definities t.a.v. een fenomeen en een eventuele therapeutische en/of emanciperende meerwaarde van een groepsgesprek. Ook focusgroepen hebben een cyclisch verloop (Grounded Theory), waarbij samplen, vragen stellen en analyseren elkaar beïnvloeden en opvolgen en worden gestuurd door de ontwikkelende theorie. Het doel bij van een focusgroep is zoveel mogelijk informatie op korte tijd verzamelen. Een focusgroep wordt vaak gebruikt in combinatie met kwantitatief surveyonderzoek. Veel onderzoekers gebruiken focusgroepen namelijk als vooronderzoek voor het grote kwalitatieve onderzoek. Anderzijds kunnen focusgroepen kunnen ook dienen als vervolgonderzoek: uitdiepen van (opvallende) resultaten.

3) (Participerende) Observatie.
Je gaat data verzamelen door te participeren en te observeren in natuurlijke settings. Dit betekent betekent dat je meer moet stilstaan bij de rol die je opneemt als onderzoeker en de implicaties daarvan voor je onderzoek en de setting/mensen waar je onderzoek uitvoert. Een participerende observatie wordt vooral toegepast binnen het domein van de antropologie: je gaat van binnenuit beschrijven over culturen of groepen.

Shamina Van der Vurst

17

Inleiding Kwalitatief onderzoek

Een participerend observatief onderzoek laat je toe om gedrag te observeren en een relatie op te bouwen met respondenten, wat wel een enorm tijdrovende taak is. Als onderzoeker ga je verschillende vormen van data verzamelt en analyseren, zoals: etnografische en systematische observaties, formele (groeps)interviews, informele gesprekken, analyse van documenten, survey data etc. Door de hechte en meer duurzame relatie die vaak wordt opgebouwd met respondenten en het participeren in hun dagelijks leven, zijn ethische issues pertinenter in dit soort onderzoek.

4) Tekstanalyse
Een tekstanalyse kan je op drie verschillende manieren toepassen: (1) Retorische analyse  Manier waarop een boodschap gepresenteerd word.  Focus op geschreven tekst (dus interviews of observaties niet steeds noodzakelijk): manier presenteren boodschap.  Focus op analyse van argumentatiepatronen, structuur van tekst/boodschap en woordkeuze (inhoudsanalyse).  Vaak aangevuld met narratieve analyse. (2) Narratieve analyse  Focus op geschreven tekst (dus interviews of observaties niet steeds noodzakelijk): vanuit perspectief verhaal.  Centraal: geanalyseerde tekst is een (gewijzigde) voorstelling van een sequentie van gebeurtenissen waarvan bepaalde elementen beschreven worden.  Analyse bestaat uit het reconstrueren en beschrijven van de verhalende structuur. (3) Discoursanalyse  Gebruik verschillende technieken naast elkaar: linguïstische technieken, retorische analyses, thematische analyses.  Focus op ideologische kenmerken en contradicties en ambiguïteiten in tekst/boodschappen (discoursanalyse). Bij dit soort kwalitatief onderzoek ga je de focus leggen op de teksten en de literatuur. Bijgevolg zijn interviews en observaties niet noodzakelijk om tot een grondige analyse te komen. De focus bij de analyse van je onderzoek ligt voornamelijk op de argumentatiepatronen, structuur van tekst/boodschap en woordkeuze.

D. De theoretische steekproeftrekking
“Theoretical sampling is the process of data collection for generating theory whereby the analyst jointly collects, codes and analyzes his data and decides what data to collect next and where to find them, in order to develop his theory as it emerges. The process of data-collection is controlled by the emerging theory”

Shamina Van der Vurst

18

Inleiding Kwalitatief onderzoek

De selectie van je steekproef wordt vastgelegd omdat je toegang zoekt om je theorie van je onderzoek verder te gaan ontwikkelen en de onderbouwen. Wanneer we een steekproef willen vastleggen, ondergaan we het volgende stappenplan. a. Fase 1: Het ontwikkelen van de theorie II. Selecteer je cases vrij en zonder vooroordelen. Zo lang ze volgens jou interessante informatie kunnen geven over je onderzoeksonderwerp, zijn het goede cases die je theorie helpen te onderbouwen. Toepassing: Mannen tussen 18 en 35 jaar oud. Ga na wie een goede informant is binnen je onderzoek. Dit zijn meestal personen die de noodzakelijke kennis en ervaring hebben om te praten over de onderwerpen waarin jij bent geïnteresseerd en die willen en in de mogelijkheid zijn om daarover te praten. Toepassing: De onderzoeker voert diepte-interview uit met de geselecteerde respondenten. Start je eerste dataverzamelingsronde: verzamel je data, dit kan je bijvoorbeeld doen door middel van een diepte-interview, focusgroepen en/of observaties. Toepassing: Rudimentaire analyse van de antwoorden op het diepte-interview. De onderzoeker krijgt al enig inzicht in bepaalde kenmerken van jonge mannen die meer/minder vasthouden aan de traditionele genderrolverwachtingen. Eerste data-analyse ronde: voer een rudimentaire data-analyse uit op de data die je hebt verzameld, met als doel een beter inzicht te krijgen in de centrale concepten, relaties en theorie die je probeert te ontwikkelen. Doe dit zodanig tot je een theoretische saturatie hebt ontwikkeld. Wanneer je merkt dat dezelfde elementen steeds vaker en opnieuw voorkomen bij je respondenten, dan is dit een moment waarop je nieuwe cases moet gaan selecteren. Je gaat als het ware discriminerend selecteren op je nieuwe case. Toepassing: De onderzoeker past zijn vragenlijst aan, meer gericht op het geloof van de jonge mannen en verwijdert vragen die geen bruikbare informatie opleveren, zoals bijvoorbeeld het maandelijks inkomen van de jonge mannen. Pas op basis van je initiële basis-analyse vul je de topiclijst aan, in functie van de ontwikkeling van je concepten/theorie. Toepassing: De onderzoeker heeft voldoende inzicht in welke kenmerken verschillen veroorzaken bij jonge mannen ivm de mate van vasthouden aan genderrolverwachtingen.

III.

IV.

V.

VI.

VII.

Herhaal deze voorgaande stappen steeds opnieuw tot wanneer je denkt dat je een goed inzicht hebt opgebouwd in je probleemstelling.

Shamina Van der Vurst

19

Inleiding Kwalitatief onderzoek

b. Fase 2: Het valideren en het uitbouwen van je theorie Selecteer bijkomende (vaak afwijkende) cases om je theorie verder te ontwikkelen. Het valideren van je theorie / concepten staat hier centraal. Hier begint dus de feitelijke stap naar het discriminerend selecteren.
 Maximaliseren van differentiatie tussen bepaalde groepen  Minimaliseren van differentiatie binnen bepaalde groepen

Hieronder vind je de verschillende vormen van steekproeftrekking terug die worden gehanteerd in een kwalitatief onderzoek:  Extreme of afwijkende case  In sommige gevallen zijn afwijkende cases informatiever: kan men meer te weten komen over de grenzen van het onderzoeksthema  Aan te raden een groot aantal potentiële cases te selecteren: toegang tot extreme cases kan moeilijk zijn / bemoeilijkt worden.  Theoriebevestigende of ontkennende case  Nauw verband met theoretisch steekproeftrekken waarbij een steekproef stapsgewijs wordt opgebouwd: op basis van eerdere analyses worden nieuwe steekproefelementen gezocht  Typische case selectie  Vaak bij explorerend onderzoek: de normale situatie in kaart brengen,  basiskennis opbouwen en theoretische verklaringsmodellen construeren  Heterogeniteit en homogeniteit (maximale t.o.v. minimale variatie)  Heterogeniteit: reikwijdte theoretische model of gevoeligheid model voor wijzigingen in externe variabelen toetsen. Wat ondanks heterogeniteit nog gemeenschappelijk is in de cases is belangrijk in het begrijpen van het bestudeerde fenomeen.  Homogeniteit: minimale variatie tussen cases laat toe een bepaalde groep heel gedetailleerd te gaan beschrijven (vb. wanneer weinig informatie of theorieën voorhanden zijn).  Beide strategieën worden vaak gebruikt bij focusgroepen.  Kritische case  Case wordt gekozen omdat deze een cruciale rol speelt/zou spelen in het begrijpen van een welbepaald proces (soms één persoon).  Vb: arts die steeds slecht nieuws brengt  Het gebruiken van de kritische case hangt samen met een diepgaand theoretisch begrijpen van de processen die meespelen. Een case is immers maar kritisch op een bepaald aspect. De onderzoeker moet dat bepaald aspect kunnen duiden om een kritische case te hebben.  Intensiteit  Kritische cases die sterk begaan zijn met de problematiek of typische cases waarin het bestudeerde fenomeen sterk aanwezig is.

Shamina Van der Vurst

20

Inleiding Kwalitatief onderzoek





 

Vb. arts die lid is van een vereniging ter bevordering van de communicatie tussen arts en patiënt.  Achterliggende idee: intensiteit case laat toe de eigenschappen van de typische case goed te onderzoeken omdat ze zo intens aanwezig zijn Selectie naar fasering  Onderzoeker selecteert zijn case op basis van de fase waarin een bepaalde case zich bevindt. Immers soms moet de onderzoeker optreden op momenten dat fenomenen nog in volle ontwikkeling zijn.  Probleem: cases in verschillende fases niet altijd vergelijkbaar  Voorbeeld: jong volwassen, volwassen en gepensioneerden Selectie naar uitkomst (waarden van een afhankelijke variabele)  Cases worden geselecteerd op de afhankelijke variabele ( is vaak doel onderzoek en behoort niet tot selectiecriteria).  Is veel meer dan een selectie op gevolgen: men kan bijvoorbeeld enkel succes-cases onderzoeken. Het onderzoek leidt dan tot de identificatie van de determinanten van succes.  Zwak onderzoeksdesign  Onderzoeker kan niet zeker zijn van determinerende factoren.  Omdat de controlegroep (mislukte case) ontbreekt is er geen verificatie mogelijk.  Twee belangrijke problemen  Regressie-effecten: onderzoek is een momentopname, we kunnen niet zeker zijn van consistentie bij herhaalde waarneming o Oplossing: herhaalde metingen  Door elkaar gooien van onafhankelijken: wanneer men selecteert op de afhankelijke variabele creëert men twee groepen die op een groot aantal onafhankelijken verschillen en moeilijk uit elkaar te houden zijn. Geen onderzoek naar sterkte invloed onafhankelijke variabelen of interactie-effecten mogelijk. Pragmatische case (convenience sampling)  Steekproefselectie aanpassen aan de realiteit en praktisch beperkingen Geen selectie  Soms moet de onderzoeker zijn onderzoekseenheden of case niet kiezen omdat ze op voorhand al vastgelegd zijn (vb. praktijkonderzoek)  Comprehensive sampling: er kan geopteerd worden alle cases te onderzoeken



De selectie van de theoretische relevante cases kan zowel leiden tot het selecteren van nieuwe cases als het focussen op reeds geselecteerde cases. Dit proces is een ideaaltypische proces, in de realiteit kan je doorgaans maar een paar cycli implementeren. De steekproefomvang wordt ideaaltypische bepaald door de mate waarin je theoretische saturatie bereikt, maar hangt dus ook af van andere factoren, zoals:  Heterogeniteit in je populatie;  Aantal theoretisch relevante selectiecriteria;

Shamina Van der Vurst

21

Inleiding Kwalitatief onderzoek

 Aantal steekproeven;  Keuze van kwalitatieve onderzoeksvorm;  Je middelen (tijd en geld).

1) Het opstellen van een steekproefmatrix
Een steekproefmatrix geeft je een zicht op de verschillende selectiecriteria die je hanteert bij je steekproeftrekking. Dat kan zowel betrekking op de selectie van respondenten, groepen, documenten, organisaties, etc. Een steekproefmatrix toont je onmiddellijk de variatie weer met betrekking tot relevante kenmerken in je steekproef en de haalbaarheid ervan. Soms wordt ook een lijst gegeven met fictieve namen in eerste kolom en theoretisch relevante kenmerken voor elke respondent in bijkomende kolommen. Een voorbeeld van zo een steekproefmatrix:
Beoogde steekproef: succesfactoren in het behalen van een universiteitsdiploma (variatie m.b.t. geslacht, SES en inzet)

Zo een stekproefmatrix t oont aan dat je snel aan grote steekproeven geraakt als je met veel kenmerken rekening houdt. Let wel op: Je steekproefmatrix kan veranderen aangezien je nieuwe (theoretisch) relevante kenmerken identificeert. Het is niet steeds evident om ‘kenmerken’ van je respondenten te kennen, vaak gebeurt dit tijdens het verzamelen van data.

Shamina Van der Vurst

22

Inleiding Kwalitatief onderzoek

2) Steekproeftrekking bij focusgroepen
Zoek naar participanten die een gemeenschappelijk kenmerk of ervaring delen. Binnen de focusgroep moeten zij zich comfortabel voelen en moeten met ze met elkaar in discussie kunnen gaan over het thema waar de focusgroep over gaat. Het beste is dat je de focusgroep intern zo homogeen mogelijk gaat samenstellen, dit zal ervoor zorgen dat ze vlotter met elkaar gaan communiceren. Denk hierbij aan het niveau van de ervaring die ze hebben beleefd en de attitudes tegenover een bepaald thema. Extern mag er wel een heterogeniteit heersen, zoals naar demografische kenmerken (een man of een vrouw). Een gezonde grootte van je samenstelling varieert tussen de zes à tien personen per focusgroep, maar is afhankelijk van het volgende:     Hebben de respondenten kennis over het onderwerp? Willen de respondenten praten over het onderwerp? Heb je vrij weinig en/of oppervlakkige vragen of veel/diepgaande vragen? Hoeveel tijd hebben de respondenten/onderzoeker ter beschikking?

Wanneer we hier een steekproefmatrix opstellen, dan zullen we het volgende herkennen: Aantal deelnemers Aantal vragen 8 10 12 Duurtijd in minuten 120 90 60 Minuten per persoon/vraag 2.5 1.1 0.5

6 8 10

Shamina Van der Vurst

23

Inleiding Kwalitatief onderzoek

E. Het ethisch onderzoek
Ethisch onderzoeken betekent in de eerste plaats dat je rekening houdt met morele regels die in verband staan met het uitvoeren van je onderzoek. Je gaat je afvragen wat kan en wat niet kan, waarnaar je kijkt naar de rechten van de respondent binnen je onderzoeksrelatie enerzijds en naar de plichten van de onderzoeker ten aanzicht van de respondent anderzijds. Een goed voorbeeld hierbij is dat jij als onderzoeker meer weet over je respondent, dan omgekeerd. Dit zal ook een weerslag hebben op de relatie die je probeert op te bouwen met je respondent. Centraal bij het ethisch onderzoek staat het conflict tussen wat je zou willen doen om het doel van je onderzoek te realiseren en wat je daar voor mag doen in termen van onderzoeksactiviteiten. Ethische issues zijn meer pertinent aanwezig in kwalitatief onderzoek omdat dat soort onderzoek vaak gevoelige informatie bovenbrengt en een meer indringende en diepgaande relatie veronderstelt tussen onderzoeker en respondent. De algemene regels bij het opstellen van de ethisch onderzoek zijn de volgende:
Ethische issues bij het onderhandelen van toegang

   









Identiteit onderzoeker: Meedelen wie je bent. Doelstellingen onderzoek: Meedelen wat je wil bereiken met het onderzoek. Onderzoeksproces: Meedelen hoe je de doelstellingen zal bereiken. Gebruik, toegang en locatie data: Meedelen wat er gebeurt met de inbreng van de respondenten: waar de data terecht komt, waarvoor het zal worden gebruikt en hoe de respondenten toegang kunnen krijgen tot de data. Privacy en vertrouwelijkheid: Privacy van de respondent respecteren en het vertrouwen niet schaden. De respondent wenst soms dat er bepaalde zaken geheim blijven voor de omgeving. How is too close? Mag er vriendschap of geflirt zijn tussen onderzoeker en respondent? Hoe ga je om met respondenten die tegengestelde verwachtingen hebben van jou? Informed consent: Om deel te nemen aan het onderzoek moet men volledig ingelicht zijn over het doel. Bij een geheime participerende observatie zijn de participanten niet op de hoogte van het feit dat ze geobserveerd worden en kunnen ze bijgevolg hun toestemming niet geven om deel te zijn van het onderzoek. Tegen dit bezwaar wordt opgeworpen dat er niet echt experimenten op de participanten uitgevoerd worden en dat hun leven niet geschaad wordt. Duty of care: vooral bij minderjarigen vb. Een leerling begint tijdens een interview te wenen. Dan moet de interviewer dit aan een verantwoordelijke melden. De onderzoeker moet dit echter wel op voorhand duidelijk maken aan de leerling. Rapporteren van de bevindingen: Na het onderzoek je resultaten voorleggen aan de betrokken personen.

Shamina Van der Vurst

24

Inleiding Kwalitatief onderzoek

1) Soorten ethiek binnen het onderzoek
Binnen het domein van het ethisch onderzoek maken we een onderscheid tussen:  Procedurele ethiek; a. Geïnformeerde toestemming Bij deze soort ethiek staan er drie pijlers centraal: (1) Het moet gaan om een toestemming door iemand die daartoe in staat is. (2) Het moet gaan om een voldoende informatie te geven over het onderzoek dat zal gebeuren. (3) Het moet gaan om een vrijwillige toestemming. Mensen gaan overwegen eerder om toestemming te geven bij een onderzoek waarover correcte informatie beschikt. Voorbeeld: Je wil een onderzoek voeren op een middelbare school. De leerlingen zijn allemaal minderjarig, waardoor je de toestemming moet vragen van de directeur. De leerlingen zelf mogen geen toestemming geven. Wil je een onderzoek voeren bij een aantal jongeren op straat, dan moet je eerst de toestemming vragen van de ouders van de minderjarigen, anders ben je niet ethisch aan het handelen. b. Bescherming van de privacy Soms wordt de identiteit van een respondent indirect verraden, dit moet men proberen zo veel mogelijk te vermijden. Je moet de identiteit zo goed mogelijk proberen te verbergen. c. Confidentiality Je moet een zodanig vertrouwen opbouwen, waarbij je respondent je meer uitleg zal verschaffen waardoor je onderzoek tot een groter succes zal leiden. Probeer zaken aan t halen zoals “Het blijft tussen ons” of “De informatie zal vertrouwelijk worden behandeld”. Het kan bijvoorbeeld wel zijn dat de respondent wil meewerken, maar niet wilt dat je hem letterlijk zal gaan citeren in je werk. Bij dit geval moet je de wens van de respondent respecteren. d. Duty of care Je mag absoluut geen schade toebrengen aan de respondent noch aan de antwoorden die de respondent je geeft. Je moet de personen waarschuwen dat wanneer er iets gebeurd, je iemand zal inschakelen. Dit kan het geval zijn wanneer je het bijvoorbeeld over een heel gevoelig onderwerp hebt en je respondent begint te wenen bij het vertellen van een eigen gebeurtenis (neem nu: een incestueus voorval binnen de familie). Op dat moment weet je zelf niet goed wat je moet doen, raad je haar een psycholoog aan? Ook al heb je beloofd dat hetgeen ze vertelt onder jullie ging blijven? Je merkt op dat je in een dilemma verzeild ben geraakt. Hier moet je heel sterk de zaken met elkaar gaan afwegen. e. Verborgen onderzoek

Shamina Van der Vurst

25

Inleiding Kwalitatief onderzoek

Dit zal later worden behandelend bij het thema ‘Etnografisch onderzoek’. Hier hebben we het voornamelijk over een onderzoek waar de participanten zelf niet van op de hoogte zijn. Hoe je handelen in zo een situaties?  Situationele ethiek; Dit soort ethiek heeft voornamelijk betrekking op niet geanticipeerde ethische problemen en dilemma’s die zich spontaan voordoen in het uitvoeren van kwalitatief onderzoek. Denk maar aan ‘the duty of care’. Bijvoorbeeld: respondent die plots in een interview ‘out of the blue’ over incest praat in haar gezin. Vraagt dat onderzoekers er zich bewust van zijn dat die problemen zich kunnen voordoen, een gevoeligheid ontwikkelen zodat ze die problemen opmerken en er gepast op anticiperen en reageren.  Relationele ethiek. Er wordt aandacht gevraagd voor de ethisch correcte, waardige, en respectvolle relatie tussen een onderzoeker en zijn respondenten. We gaan er dan ook van uit dat ‘wat ethisch verantwoord is’ in interactie met respondenten wordt bepaald en dit kan leiden tot contradicties tussen relationele en procedurele ethiek. Voorbeeld: Stel dat je respondent je de toestemming geeft om een foto van hem/haar te publiceren in je studie die de respondent afbeeldt terwijl die crack cocaine rookt. Wat doe je hiermee? Is dit wel ethisch verantwoord om zo een foto in je studie te publiceren? Dit soort ethiek benadrukt het belang van ‘process-informed-consent’ of het doorlopend / op gezette tijden, en dus niet enkel in het begin, met respondenten onderhandelen over wat wel en niet kan. De respondent kan namelijk zelf verder gaan dan de onderzoeker oorspronkelijk van plan was.

2) Het onderhandelen van toegang
Wanneer je een onderzoek uitvoert, moet je in een fractie van een seconde een antwoord kunnen bieden wanneer de respondenten je een vraag stellen over ethische kwestie binnen het onderzoek. Het onderhandelen van toegang en ethische issues zijn continu aan elkaar verbonden. Je moet constant overwegingen maken, want wanneer je één kant kiest zullen zich een aantal deuren sluiten van de andere kant.  Ethische gezien mag je enkel toegang onderhandelen als je de ethische regels respecteert.  Je respondenten zullen waarschijnlijk makkelijker toegang verlenen als je toont dat je ethische te werk gaat.  Er is vaak een conflict tussen ‘ethisch onderzoeken’ en het ‘verkrijgen van toegang’. “During the break I help Aysegul writing her 'note for being absent'. She came to me and asked me very casually if I could write a note for her, pushing the pen and paper in my hand, she needed the handwriting of an adult. In a fraction of time I had to make up my mind and responded 'yeah, sure... but I won't try to forge your mother's signature!'. She was happy with that and I started writing that Aysegul couldn't go to school because she felt ill. I was effectively crossing a line and doing something

Shamina Van der Vurst

26

Inleiding Kwalitatief onderzoek

that is illegal. However, I feel that I had to show the pupils that they can trust me, and sometimes that involves breaking the rules and offering them information that can be used against me too.” (Fieldnotes Mountain High - May 2002)

Het onderhandelen van toegang wordt enorm vaak onderschat bij onderzoekers. Wanneer je bij deze stap komt binnen je onderzoek, moet je rekening houden met de volgende aspecten:           Vraagt tijd, initiatief en doorzetting. Is een continue gegeven. Heeft niet enkel betrekking op een ‘setting’. Overbevraging (bv. bij scholen in steden). Wettelijke bescherming van respondenten (KB 14/02/02). Gevoelige thema’s. Nut van het onderzoek voor respondenten / gatekeepers. Tijdsbelasting van onderzoek voor respondenten. (waargenomen) Relatie tussen onderzoeker, gatekeepers en andere respondenten. Eerste indruk is belangrijk.

Een voorbeeld om een goed onderzoek te starten wanneer je naar de ethische issues kijkt:

Shamina Van der Vurst

27

Inleiding Kwalitatief onderzoek

Wat je zeker niet uit het oog mag verliezen bij het opstellen van je onderzoek en de daarbij komende ethische issues, is het schrijven van een duidelijk en eerlijke uitnodiging waarin alle gewenste informatie vermeld staat wanneer je de respondent of de gatekeeper benadert. De puntjes waar je op moet letten, zijn als volgt:          Ben je beleefd? Wie ben je? Waar gaat je onderzoek over? Wat wordt van de organisatie / gatekeeper / respondent verwacht? Hou je rekening met ethische issues? Is het onderzoek tijdrovend? Ben je flexibel in de organisatie van je onderzoek? Wat is de meerwaarde van deelname voor de organisatie / gatekeeper / respondent? Toon je interesse en initiatief in dit onderzoek?

OEFENING 3: Lees de volgende brief die is opgesteld door Dr. Boltock Vermin om toegang te onderhandelen tot een jeugdbeweging. Boltock’s onderzoek gaat over seksuele relaties tussen de jeugdleiding en de andere leden in een jeugdbeweging. Los de volgende vragen op: Geachte leider van jeugdbeweging ‘Dolle Pret’ Ik ben Boltock Vermin en werk als postdoctoraal onderzoeker aan de Universiteit Gent, vakgroep sociologie. Met dit schrijven zou ik uw jeugdbeweging graag willen uitnodigen om mee te werken aan een onderzoek naar de vriendschapsrelaties tussen jongeren in een jeugdbeweging. Meer bepaald zou ik als onderzoeker in het jaar 2014-2015 gedurende 4 maand als lid van je jeugdbeweging het gedrag tussen de leden willen observeren. Ik zou in die periode als een gewoon lid willen functioneren in jullie groep, en meedoen aan alle activiteiten die door jullie worden georganiseerd. Ik zou wel vanaf het begin aan iedereen uitleggen dat ik een onderzoeker ben. Nadien zou ik interviews willen afnemen van de groepsleden om meer inzicht te krijgen in de processen en factoren die vriendschapsrelaties tussen jongeren in een jeugdbeweging verklaren. Ik zal het onderzoek uitvoeren in een periode die past voor jullie jeugdbeweging, maar bij voorkeur gebeurt dit in een periode waar de jongeren intensief betrokken worden bij verschillende soorten activiteiten. De ingewonnen data zal met vertouwen worden behandeld en de betrokken jongeren hebben het recht om niet mee te werken aan dit onderzoek. Ik zou er de nadruk op willen leggen dat dit onderzoek zeer arbeidsintensief is voor de onderzoeker, maar heel weinig inspanningen vraagt van de leden van je jeugdbeweging. Verder is het zo dat slechts een aantal jeugdbewegingen uiteindelijk worden geselecteerd om aan dit onderzoek deel te nemen aangezien dergelijk diepteonderzoek moeilijk is uit te voeren in een groot aantal jeugdbewegingen. Dit zorgt er voor dat de participerende jeugdbeweging de gelegenheid krijgen een vertrouwelijke dieptestudie te ontvangen, geschreven door een zeer ervaren onderzoeker. Ik hoop van harte dat u geïnteresseerd bent om mee te werken aan dit onderzoek. Ik kom ook graag eens langs om dit persoonlijk met u te bespreken indien u dit op prijs zou stellen. Vriendelijke groeten, Boltock Dr. Boltock Vermin Vakgroep Sociologie Universiteit Gent Boltock.Vermin@ugent.be

Shamina Van der Vurst

28

Inleiding Kwalitatief onderzoek

OPDRACHT 1: Evalueer de manier waarop hij toegang probeert te onderhandelen en bespreek daarin de relatie tussen het onderhandelen van toegang en het ethisch onderzoeken. OPDRACHT 2: Welke ethische issues worden wel en niet besproken? Benoem en motiveer. OPDRACHT 3: Wat voor advies zou jij Boltock geven m.b.t. de ethiek van zijn onderzoek als deze brief de enige informatie is die hij daar over geeft aan jou? OPLOSSING: De brief van Boltock lijkt er in eerste instantie op gericht om toegang te kunnen onderhandelen tot een organisatie om onderzoek uit te voeren over een gevoelig thema. Hij gaat verschillende ethische issues expliciet behandelen maar eerder als middel om respondenten gerust te stellen. Bijkomende strategieën die hij gebruikt om toegang te onderhandelen: hij houdt rekening met mogelijke tijdsbeperkingen van de respondenten (hij is flexibel), de voordelen die ze uit het onderzoek kunnen halen (het is uniek en een dieptestudie), hij stelt zich gedienstig en open op (hij wilt langskomen om meer informatie te geven) en hij minimaliseert de werklast die dit onderzoek teweeg kan brengen voor de respondenten. Om echt ethisch correct te werk te gaan gaat hij echter onvoldoende diep in op moeilijke ethische issues of dilemma's die zich kunnen stellen in zijn onderzoek. Met betrekking tot de procedurele ethiek gaat Boltock de schijn geven dat respondenten het recht hebben op geïnformeerde toestemming door veel en op het eerste gezicht correcte informatie te geven over het doel van zijn onderzoek, zijn identiteit en het onderzoeksproces en door respondenten de kans te geven om wel of niet deel te nemen aan het onderzoek. Maar hij gaat misleidende informatie geven over de focus van zijn onderzoek (vriendschapsrelaties i.p.v. seksuele relaties) en zegt niets over het vragen van toestemming aan ouders (aangezien het hier over minderjarigen gaat). Hij gaat wel expliciet het recht op privacy en vertrouwelijkheid van de ingewonnen informatie beloven, maar gaat moeilijke vragen over hoe dit wordt gerealiseerd in een context waar de respondenten elkaar goed kennen uit de weg (bv: wie toegang heeft tot de data, waar de data wordt bewaard en hoe de data wordt gebruikt is niet duidelijk). Hij gaat het niet hebben over de plicht zorg te dragen voor zijn respondenten, iets dat wel relevant kan zijn indien problematische ervaringen van liefdesrelaties en seksueel misbruik worden besproken met de respondenten of worden geobserveerd. Het is ook onduidelijk hoe hij als onderzoeker zou omgaan met mogelijke uitingen van affectie naar hem toe, iets dat niet als onmogelijk kan worden geacht omdat hij een periode van observatie uitvoert als participant als observator. Ten slotte gaat hij door het eigenlijke onderzoeksdoel geheim te houden zijn respondenten misleiden en eventueel de reputatie van ander sociaal wetenschappelijk onderzoek aantasten. Als promotor zou ik Boltock aanraden in zijn methodologie deel van zijn thesis meer aandacht te geven voor die ethische issues, een sterke verantwoording neer te schrijven voor het expliciet misleiden van zijn respondenten en strategieën uit te werken om dit te compenseren (bijvoorbeeld door op het einde van zijn onderzoek de ware focus van zijn onderzoek uitleggen aan de respondenten). Verder zou ik hem ook aanraden meer expliciet na te denken over hoe hij denkt om te gaan met situationele en relationele ethische issues (bijvoorbeeld een respondent wordt verliefd op hem en/of vindt het geen probleem dat hij zijn/haar echte naam gebruikt in het publiceren van zijn onderzoek). Hij moet minstens een paar mogelijke problemen kunnen benoemen die daar op van toepassing kunnen zijn en uitleggen hoe hij daar op zou reageren, waarbij het belangrijk is dat er m.b.t. situationele aanpassingen rond ethiek steeds rekening moet worden gehouden met het algemene belang van procedurele regels rond ethisch onderzoeken.

Shamina Van der Vurst

29

Inleiding Kwalitatief onderzoek

OEFENING 4: Erik zit in zijn 3de BACH sociologie en wilt voor zijn MA thesis onderzoek doen naar de proces van omgaan met de dood bij mensen die voor euthanasie hebben gekozen. Erik zou graag een 10 tal patiënten willen interviewen die net voor euthanasie hebben gekozen en nog in staat zijn om deel te nemen aan een interview. Hij twijfelt of hij zou kiezen voor individuele diepte-interviews of focusgroepen. Gelieve Erik te helpen door het: OPDRACHT 1: Opstellen van een adequate steekproef voor enerzijds individuele diepte-interviews en anderzijds focusgroepen. OPDRACHT 2: Geef bij het formuleren van je antwoord op het einde steeds een gemotiveerde keuze m.b.t. wat volgens jou de beste strategie is die Erik moet volgen (focusgroepen of individuele diepte interviews). OPDRACHT 3: Hou bij het formuleren van je antwoorden rekening met de onderzoekscontext; zoals de onderzoekvraag, de onderzoekspopulatie, de beschikbare tijd en middelen en mogelijke ethische issues. OPLOSSING: In het samenstellen van een steekproef voor focusgroepen gaat Erik het best opteren voor twee groepen van 5 (of 6 en dan 12 respondenten in totaal kiezen), aangezien hij anders maar één moment van dataverzameling heeft en elke respondent maar relatief kort kan antwoorden. De twee groepen zijn het best intern zo homogeen en extern zo heterogeen mogelijk m.b.t. belangrijke sociaaldemografische (bv. geslacht, leeftijd, familiestructuur) en andere, theoretisch relevante kenmerken (bv. stadium van de ziekte en duur van ziekte) die door een literatuurstudie kunnen worden geïdentificeerd. Het organiseren van focusgroepen lijkt echter geen evident zaak, aangezien die goed op voorhand moeten worden gepland door de grootte van de groep en het heel waarschijnlijk is dat er veel uitval zal zijn door de gezondheidsituatie van de patiënten. Ook is het helemaal niet zeker dat mensen die voor euthanasie hebben gekozen zich makkelijk kunnen verplaatsen en daar noodzakelijk met vreemden over willen praten. Daardoor, en door de beperkte omvang van die groep, lijkt het ook zeer onwaarschijnlijk dat Erik de groepen zal kunnen samenstellen op basis van bepaalde kenmerken. Anderzijds kan deelname aan zo'n focusgroep ook therapeutisch werken en op die manier respondenten over de streep trekken om deel te nemen en ook een bijkomende, praktische waarde geven aan het onderzoek. Bij het samenstellen van een steekproef voor individuele diepte-interviews (IDI) gaat Erik in een eerste fase zijn basistheorie proberen ontwikkelen door een paar respondenten willekeurig te selecteren waarvan hij vermoedt dat ze nuttige informatie kunnen geven. Dit proces wordt dan best gestuurd door een literatuurstudie over 'keuze van euthanasie', 'omgaan met de dood' en (eventueel) 'zelfdoding', zodat Erik een meer concrete focus kan formuleren en eventueel kenmerken van respondenten kan identificeren die relevant kunnen zijn in het samenstellen van een steekproef (zie boven). Vervolgens interviewt Erik die respondenten en bouwt hij een initiële theorie op tot hij theoretische saturatie heeft bereikt. Dit is een cyclisch proces, waarbij hij zich constant de vraag stelt of hij zijn onderzoeksvragen, interviewvragen en steekproef niet moet aanpassen. In een tweede fase gaat Erik zijn theorie proberen valideren en verder uitbouwen door bepaalde, theoretisch relevante, vaak afwijkende cases (bv. extreme, theorie ontkennende case) te kiezen. De praktische moeilijkheden die verbonden zijn aan het organiseren van focusgroepen bij die doelgroep, maken dit een minder geschikte techniek voor Erik. Verder zal Erik waarschijnlijk meer relevante informatie kunnen verzamelen over 'hoe een euthanasiepatiënt omgaat met de dood' als hij respondenten de tijd geeft om over hun ervaringen en keuzes te praten, wat in een focusgroep moeilijker ligt. Ook lijkt het waarschijnlijker dat hij een betere relatie en meer intimiteit kan genereren met de respondent in een IDI, wat tot rijkere, meer betrouwbare data leidt. Maar een focusgroep lijkt

Shamina Van der Vurst

30

Inleiding Kwalitatief onderzoek

meer geschikt als Erik meer geïnteresseerd is in de manier waarop die mensen d.m.v. groepsinteracties over dit onderwerp praten, de therapeutische waarde van zo'n gesprek voor respondenten en het beschrijven van algemene attitudes en definities m.b.t. dit onderwerp. Ook een combinatie, met eerst een focusgroep, en nadien IDIs lijkt theoretisch interessant (maar praktisch heel moeilijk). Op basis van deze analyse raad ik Erik dus aan enkel voor IDIs te kiezen.

F. Kwalitatieve interviews
“Qualitative interviewing is a process of finding out what others feel and think about their worlds. The result is to understand the major points of their message and how it compares [similar and different] to your own situation. Not only do you need to be a good conversationalist, but also a good listener.” (1) Interviewing: Een inzicht krijgen in hoe iemand leeft of zich gedraagt. (2) Referentiekader: Hiermee verwijs je naar de literatuur waar je jou hypotheses uit hebt gehaald en toetst deze met wat de respondent jou vertelt. Je gaat als het ware je eigen theorie staven en verder gaan ontwikkelen. (3) Luisteren en begrijpen De kenmerken van het kwalitatieve interview  Flexibiliteit in aanpak Externe flexibiliteit: structuur en inhoud worden aangepast aan de resultaten van de analyses. Worden iteratief gebruikt. Interne flexibiliteit: er is bij de voorbereiding een bepaalde volgorde van vragen en thema’s, maar deze zijn steeds inwisselbaar tijdens interview  Interactief  Non-directieve interviewstijl Interview zo weinig mogelijk sturen en zo sterk mogelijk het verhaal van de respondent centraal zetten (non-directieve interviewtechnieken).  Face-to-face

0) Soorten interviews
 Mate van formaliteit (continuüm) Formele versus informele interviews  Mate waarin de vragen een specifieke structuur hebben Enerzijds vrije attitude interview of vrije conversatie - Geen enkele vorm van voorbereiding - Zo natuurlijk mogelijke setting - Open, maar minimale garantie dat de onderzoeksthema’s aan bod komen Gestandaardiseerd open interview of semigestructureerd interview - Sterke standaardisering van interview over respondenten heen - Duidelijke interviewleidraad: voordeel voor nieuwe interviewers Shamina Van der Vurst Inleiding Kwalitatief onderzoek

31

Nadeel: te strak keurslijf  openheid? Voorbeeld: Binnen ons groepswerk werken we vanuit een semigestructureerd interview. We hebben namelijk een vragenlijst opgesteld, maar die kan later eventueel worden bijgewerkt naar gelang de antwoorden van de respondenten.  Soort respondenten - Biografisch interview: nadruk verleden, persoonlijke geschiedenis respondent, rol en betrouwbaarheid geheugen belangrijke rol - Typische respondent - Elites: kunnen een aparte en interessante kijk geven op bepaalde sociale processen of bepaalde organisaties, aan de andere kant is het vaak moeilijk om deze personen te bereiken - Specifieke groepen: marginalen, kinderen (relatieve afbakening) - Experten  Topiclijst versus vragenprotocol Topiclijst: lijst met onderwerpen die aan bod moeten komen tijdens interview 1. Eenvoudig, kort, snel 2. Vraagstelling vrij te kiezen (in functie onderzoeksdoel) 3. Stimuleert spontaniteit: natuurlijke conversaties 4. Moeilijke analyses: geen standaardisatie over respondenten Andere vraagstelling = nuanceverschillen

Vragenprotocol: lijst met uitgeschreven vragen in spreektaal 1. Zelfde vragen in zelfde bewoording (spreektaal) 2. Antwoorden worden vergelijkbaar 3. Vraagstelling loopt risico kunstmatig te worden

2) Interviewvragen
(1) Openingsvragen: De respondenten geraken gewend aan de interviewsituatie en worden betrokken. Respondent(en) en interviewer leren elkaar kennen door voorstelling van zichzelf aan de hand van feitelijk materiaal (leeftijd, woonplaats...). Hiermee probeer je een achtergrond van de persoon te scheppen om die zo beter te leren begrijpen. Dit is de ijsbreker, of vragen die je stelt om het onderwerp te introduceren. Kan ook door middel van een een drop-off of een kort kwantitatieve survey. Drop-off: Vragen naar sociale achtergrond (leeftijd, geslacht, etniciteit,… Woonplaats of waar je bent opgegroeid Kwaliteit van de relatie met ouders/vrienden Kwantitatieve vragen/ schalen: Culturele voorkeuren, kennis van cultuur... (2) Introductievragen of inleidingsvragen: De eigenlijke discussie wordt geopend. De interviewer dient de respondent te stimuleren om deel te nemen aan de discussie. De vraag peilt naar een algemene opinie over het onderzoeksonderwerp en brengt betekenissen van centrale concepten in kaart. De inleidingsvraag is zo algemeen dat het niet moeilijk mag zijn voor de respondent om er op

Shamina Van der Vurst

32

Inleiding Kwalitatief onderzoek

te antwoorden. Voor de interviewer is deze vraag zeer belangrijk omdat ze hem in staat stelt de respondent(en) in te schatten. Voorbeeld: “Wat beschouw je zelf als culturele participatie?”. Voorbeeld uit de les: Je krijgt een foto van Rock Werchter te zien en stelt hierbij de vraag: “Wanneer participeren we cultuur?”, “Wat is voor jou cultuur?”, “Is dit cultuur?”. Je kan ook proberen om de twee centrale termen te introduceren, in dit voorbeeld is dat cultuur en participeren. Belangrijk is dat je steeds goed moet blijven doorvragen! Dit kan je stimuleren door bijvoorbeeld een foto te tonen van enerzijds een operaconcert en anderzijds een rockoptreden gepaard gaande met de volgende vraag: “Waar participeren mensen meer cultuur?”. Op die manier krijg je ook meer inzicht in de visies van de respondent. De betekenis die zij er aan geven is van uitermate groot belang en niet de betekenis die in jou hoofd hangt dat je hebt verworven via je literatuurstudie. Opgelet: Geef nooit een kwantitatieve schaal in het begin van je interview! Dus niet ‘in welke mate bent u het eens met de volgende stellingen. Op die manier leg je eigenlijk al de keuzemogelijkheden in de mond van je respondent, wat dus zeker niet de bedoeling is!  Een goede introductievraag beantwoordt eigenlijk als voor een groot deel je centrale vraag. (3) Transitievragen: Het gesprek wordt langzaamaan richting het onderzoeksonderwerp geleid. Je gaat van algemene vragen naar meer specifieke vragen. Hier probeert de interviewer dieper op het onderwerp in te gaan door het onderwerp te betrekken tot de persoonlijke levenssfeer van de respondent. Nog geen houdingen, attitudes of gevoelens, maar concrete gedragingen en ervaringen. Voorbeelden: “Wanneer ging je voor het laatst naar een toneel, concert, cinema,…? Wat waren dan de beste culturele gebeurtenissen waar je ooit aan hebt deelgenomen?”, “Doe je dit vaak/waarom?”, “Wat voor ‘cultuur’ zou jij willen meegeven aan je kinderen? Aan wat voor cultuur zou jij je kinderen willen laten deelnemen? Vind je dat belangrijk?” Voorbeeld uit de les: Terug naar het voorbeeld van de cultuurparticipatie. “Als de overheid je €100 zou geven om aan cultuur participatie te doen, aan wat zou je dat dan uitbesteden? Naar welk soort optredens zou je gaan? Naar welk soort kunstvoorstellingen zou je gaan?”. “Wat waren voor jou de beste culturele gebeurtenissen waar je ooit aan hebt deelgenomen?” “Wat voor ‘cultuur’ zou jij willen meegeven aan je kinderen? Aan wat voor cultuur zou jij je kinderen willen laten deelnemen?” (4) Sleutelvragen of centrale vragen: Deze vragen focussen zich specifiek op de probleemstelling. De interviewer en geïnterviewde gaan over tot praten over de kern van het onderzoek. De sleutelvragen zijn de vragen die de interviewer beantwoord wil zien, in het kader van zijn onderzoek. Er zijn meestal 2 tot 5 sleutelvragen die elk ongeveer gedurende 15min besproken worden. Doorvragen is zeer belangrijk! Voorbeelden: “Zijn er bepaalde vormen van cultuur waar jij graag aan deelneemt maar je ouders niet?”, “Hoe heb je die leren kennen?”, “Zijn er dingen die je via je vrienden hebt leren kennen? Hoe ging dat dan?”, “Wat heb je leren kennen van cultuur door je ouders? Vond je dit leuk of niet? Waarom?”, “Hoe komt het dat je die bepaalde culturele evenementen (X,Y,Z) leuk vindt?” Voorbeeld uit de les: Hierbij is het van groot belang dat je gaat ‘proben’, doorvragen om zo tot de gewenste kennis te komen. Merk op dat de vragen eigenlijk heel erg flexibel door elkaar kunnen

Shamina Van der Vurst

33

Inleiding Kwalitatief onderzoek

lopen. Dit is sterk afhankelijk van wat de respondent je vertelt op een bepaalt soort vraag. Het zou bijvoorbeeld heel goed kunnen dat je een antwoord op je centrale vraag krijgt door enkel een transitievraag te stellen. (5) Besluitende vragen: Vragen waarbij de respondent aanvullingen kan geven op thema’s besproken in het interview. Er zijn drie soorten. ° Overzichtsvragen: peilen naar het gewicht dat een respondent hecht aan de besproken onderwerpen. “We besproken vandaag veel dingen. Wat was voor jou het belangrijkste dat we hebben besproken? Waarom?” ° Samenvattende vragen: interviewer vat het interview samen en vraagt aan de respondent of ze het er mee eens zijn. “Als ik het interview eens overloop dan heb je gezegd dat X,Y,Z,… Kan je je daarin terugvinden of heb ik iets vergeten, of verkeerd begrepen?” ° Eindvragen: peilt naar elementen die niet aan bod geweest zijn. “Is er nog iets dat je kwijt wilt over uw ervaringen met cultuur?”

3) Leidende vragen
Suggereer zelf geen redenen of betekenissen, tenzij ze expliciet of sterk impliciet worden geuit door de respondent: Vragen als ‘Waarom deed je dat’ Is beter dan ‘Heb je dat gedaan omdat je dronken was?’, zijn heel slecht omdat je jou respondent al in een bepaalde richting duwt en daarbovenop een minachtend gevoel genereert. Als je antwoordmogelijkheden wilt aanbieden – geef dan een ruim spectrum: ‘Zou je dat goedkeuren of afkeuren?’ is beter dan ‘Zou je dat goedkeuren?’

G. Focusgroepen
0) Wat is focusgroep?
Er bestaat geen afgebakende definitie van wat een focusgroep is. Dit begrip is namelijk zo ruim, dat een samenhang tussen verschillende definities een mogelijke oplossing kunnen bieden. Een definitie waar we ons duidelijk in kunnen vinden is de volgende: “Een onderzoekstechniek waarbij mensen die een gemeenschappelijk kenmerk delen, onder leiding van een moderator praten over een bepaald onderzoeksthema.” Merk op dat deze definitie vrij abstract geformuleerd is. Wanneer we dit nader gaan bekijken dan merken we het volgende op: (1) Een gesprek tussen respondenten dat wordt geleid door een onderzoeker, meestal wordt dit gesprek op voorhand vastgelegd en wordt iedereen op voorhand goed ingelicht. (2) Je bent als onderzoeker geïnteresseerd in de dynamiek tussen de deelnemers. (3) Een fundamenteel onderscheid tussen focusgroepen en kwalitatieve (diepte) interviews is dat een kwalitatief diepte-interview een gesprek is waarin de onderzoeker vragen stelt aan één of meerdere respondenten.

Shamina Van der Vurst

34

Inleiding Kwalitatief onderzoek

(4) Je moet een focusgroep zoen als een soort van kruisbestuiving tussen de deelnemers en hun ideeën en meningen.

1) Waarom een focusgroep organiseren?
 Je wil achtergrondinformatie verzamelen over een bepaald thema. Dit kan een product zijn, een merk, een persoon, een evenement etc. Voorbeeld: Een focusgroep met de inwoners van Moortsel over “Wat willen we als inwoners van Moortsel?” en niet “Wat vinden de inwoners van het beleid van Moortsel?”. Dit probleem dit zich voor wanneer burgemeester Pina het voor het zeggen had in Moortsel. Er werd toen een heel erg streng beleid gevoerd. Uit zo een focusgroep kan je ook segmentaties halen. Zo kan je groepen van consumenten gaan onderscheiden van elkaar. Het opstellen van onderzoekshypotheses als vooronderzoek voor kwantitatief onderzoek of juist het omgekeerde, namelijk: Het opvolgen en begrijpen van kwantitatieve resultaten door middel van een focusgroep. Wanneer sommige zaken je nog niet duidelijk zijn uit een onderzoek dat ervoor werd gedaan, kan je die opnieuw ondervragen bij een focusgroep. Meestal zal dit gaan over attitudes die niet duidelijk zijn over het vorige onderzoek. Het opwekken van nieuwe ideeën en creatieve concepten. Je wil bijvoorbeeld een mannenlijn starten voor een bepaald product, dan kan je een focusgroep organiseren met mannen uit de modesector, of mannen die ermee begaan zijn om zo ideeën te genereren over hoe het nieuwe parfum moet rieken etc. Het verkrijgen van indrukken over producten, organisaties, … Voorbeeld: Een groepsgesprek over het zuivelmerk ‘Joyvalle’. Het loge kent twee bergen met daartussen een stromend riviertje. Uit het focusgesprek is gebleken dat daar een enorm seksuele connotatie aan wordt gegeven. Dit is bewust gedaan, omdat de producenten en het marketingteam op die manier beantwoorden aan de behoeftes van de consument. Het verkrijgen van inzichten in de denkwijze van mensen over een bepaald thema. Bijvoorbeeld: Hoe denken mensen over euthanasie? Dit is een thema dat meer geladen is, maar aan de hand van een focusgroep probeer je toch een inzicht te krijgen op wat die mensen denken en wat hun attitude is tegenover dit thema. Het diagnosticeren van problemen bij het invoeren van vernieuwingen Voorbeeld: Aldi verkocht lange tijd zachte kaas in potjes en verkocht dit product ook heel goed. Opeens werd er vastgesteld dat de verkoop van deze potjes steeds meer en meer aan het dalen was. Met dit als onderzoeksvraag heeft men verschillende focusgroepen georganiseerd. Een focusgroep met consumenten die deze kaas altijd eten, een andere met consumenten die de kaas soms eten en dan ook een focusgroep met consumenten die deze kaas nog nooit hebben gegeten. Op die manier probeert men een inzicht te verkrijgen in het probleem en op zoek te gaan naar een vernieuwing van dit product.

 









Maar en focusgroep is niet altijd een goed alternatief. Wanneer je als marketingonderzoeksbureau de vraag krijgt van één van je klanten om een focusgroep te organiseren, dan wordt je vaak geconfronteerd met de volgende criteria:

Shamina Van der Vurst

35

Inleiding Kwalitatief onderzoek

(1) Een focusgroep is een goedkoop alternatief voor kwantitatief onderzoek. Je moet geen dure software aankopen etc. (2) Goedkoop alternatief voor een kwalitatief face-to-face interview. Een focusgroep neemt niet zo veel tijd in beslag als 40 diepte-interviews. (3) Opgelet voor: Jumping to conclusions. Je mag nooit op basis van één groepsgesprek conclusies trekken! Dit is een fout dat in de communicatiewereld heel erg vaak gemaakt wordt. Je moet het steeds in zijn geheel bekijken en dus ook afwachten tot er zich meerdere groepsgesprekken hebben afgespeeld.

2) Een goede moderator draagt verschillende rollen
 Interviewer: Decombinatie van zowel de inhoudelijke als technische interview rol bij diepteinterview. Deze rol is echter zwaarder bij focusgroepen, aangezien er met een groep gewerkt wordt en de discussie snel van de hak op de tak kan springen.  Facilitator: Je moet de mensen op hun gemak stellen. De groep moet hun eigen gesprek kunnen vormgeven, hierdoor moet de moderator zich zoveel mogelijk afzijdig houden. Hij moet wel ingrijpen opdat het gesprek aan de gang blijft en alle deelnemers worden aangespoord hun mening te uiten.  Leider: Opdat de moderator de groep zou kunnen faciliteren, moet zijn leiderspositie duidelijk zijn. Hij moet zich dus kunnen profileren als leider van het gesprek, hoewel hij weinig traditionele machtsmiddelen ter beschikking heeft.  Psycholoog – therapeut: Tonen dat je empathisch bent met de participanten. Dezelfde rol als bij het diepte-interview, maar met de bijkomende moeilijkheid dat het hier om een groep gaat. Sommige deelnemers haken vroegtijdig af, deze moet hij terug betrokken maken. Hij moet ook waken over het welzijn van alle deelnemers, verhitte of gevoelige discussies moeten vermeden worden.

 Tijdsbewaker: De moderator moet ervoor zorgen dat er voor elk thema dat aan bod moet komen voldoende tijd is. Time management is hiervoor cruciaal. Hij moet er ook voor zorgen dat het interview de vooropgestelde tijdslimiet niet overschrijdt, uit respect voor de groepsleden. Een goede moderator combineert zijn persoonlijke kernmerken en een training. Je mag de respondenten niet afbreken met je eigen uiterlijk. Zorg ervoor dat je zo goed mogelijk aangepast aan de kledingstijl van je deelnemers. Ga niet gekleed in uniform met das, maar kleed je casual, op dezelfde manier als waarop de respondenten gekleed gaan.
Persoonlijke kenmerken

-

Gevoelig zijn en empathie hebben. Warmte uitstralen Luister en analytische vaardigheden bezitten Uitstekende interviewvaardigheden bezitten Interesse in mensen.

Shamina Van der Vurst

36

Inleiding Kwalitatief onderzoek

-

Betrokken bij het onderwerp. Gevoel voor humor. Letten op presentatie (bv. kledij).

Training: wetenschappelijk getraind of niet?

-

Wel m.b.t. onderwerpen die een wetenschappelijke voorkennis vereisen. Voorbeeld: Medische onderwerpen Maar soms is ‘onwetendheid’ een troef voor de moderator aangezien veel informatie als relevant wordt gezien: rijkere kwalitatieve data. Een algemene (technische) training in het afnemen van interviews en (basis) conceptuele training is doorgaans wel essentieel.

We spreken van een training, wanneer je als onderzoeker voortdurend bezig ben met zo een focusgroepen. Je moet daar als het ware ‘in getraind zijn’ om zo een focusgroep te kunnen leiden. Je moet het doen/voelen. Je mag als moderator zeker niet vasthouden aan theorie, maar de theorie loslaten en meegaan in de praktijk, het dagdagelijkse leven van je deelnemers. Goede vragen zijn belangrijk – maar ook hoe je ze stelt en hoe je antwoordt op wat de respondent zegt of doet: 1. Paralinguistisch gedrag: Spreektempo en spreekritme. Accentuering van woorden. Volume en articulatie; Melodie. 2. Non-verbaal gedrag: Kijkrichting (oogcontact!). Praten met je handen. Pantomine. Luisterhouding (bv. koetsierhouding).

3) Wat te doen voor de focusgroep?
a. De steekproeftrekking. Zie hoofdstuk over de steekproeftrekking. (1) De types van de deelnemers onderscheiden van elkaar. Experten: Soms zitten in een focusgroep mensen die meer ervaring hebben met het onderzoeksonderwerp en zichzelf als expert zien, en dat ook duidelijk willen maken. Kunnen heel intimiderend zijn waardoor anderen stilvallen of zich laten beïnvloeden.  Best de expert als expert “herkennen” maar benadrukken dat anderen ook aan het woord moeten komen  Expert op einde van elke vragenronde laten antwoorden  Expert naast jou plaatsen, zodat er dan geen oogcontact is. De storende participanten: Zij zijn grof tegen andere participanten, lachen hen uit of kleineren hen door hun opinies te ridiculiseren en verstoren hiermee de flow van je gesprek  Ingrijpen en indien die zijn gedrag niet aanpast, hem buitengooien

Shamina Van der Vurst

37

Inleiding Kwalitatief onderzoek

De uitweidende participanten: Zij praten zeer veel, maar hebben i.t.t. de dominante prater niets substantieel toe te voegen aan het gesprek.  Niet tot orde roepen want zijn niet van slechte wil, maar slorpen veel tijd op, dus wel inperken, best op moment dat deze deelnemer even pauzeert De stille en verlegen participanten: Best voor je plaatsen omdat dit hen dwingt iets te zeggen door het oogcontact ( want vaak heel wat interessante info): wachten vaak tot einde van gesprek om iets te zeggen, dus in je gezichtsveld plaatsen om die eerst aan bod te laten.  Vaak bij naam aanspreken en uitnodigen standpunt te vertellen. De aandachtige participanten: Zij geven je de indruk verlegen te zijn, maar zijn gewoon niet met hun gedachten bij het gesprek.  Best ook in je oogveld plaatsen en als eerste aan bod laten want aandacht meestal al kwijt nadat tweede respondent heeft geantwoord (2) Het opzetten van de focusgroep Je zoekt naar de geschikte deelnemers en probeert contact met ze op te nemen. Via mail zal je het minder respons krijgen, door het principe van de gedeelde verantwoordelijkheid (*): ‘De andere zullen wel antwoorden’. De beste manier om contact op te nemen is nog steeds via de telefoon. Je nodigt hen vriendelijk uit en vertelt hen wat je van plan bent en waar het onderzoek over gaat. Op die manier kan je ook de gewenste uitleg verschaffen bij vragen die de respondenten zich stellen betreffende het focusgesprek. Daarna vraag je om bevestiging. Een maal je het eerste contact hebt gelegd, is het nu een kwestie van de respondenten steeds te helpen herinneren aan het focusgesprek. Bel ze nog eens geregeld op met de mededeling dat het groepsgesprek over x-aantal dagen zal plaatsvinden. Dit proces is van enorm belang wanneer je een focusgroep organiseert! We noemen dit proces het rekruteren van de steekproef. Het rekruteren van je steekproef gaat gepaard met een ‘mini survey’ waarin enkele vragen staan om aan de selectiecriteria te voldoen. Je gaat namelijk je steekproef niet random gaan samenstellen, maar selecteert de meest geschikte personen voor dit onderzoek. Opgelet: Je kan natuurlijk niet altijd controleren of de antwoorden die ze geven op de ‘mini survey’ ook waarheidsgetrouw zijn. Dit is dan meteen ook het zwakke punt van de rekrutering. Een voorbeeld van een uitnodiging per mail:

Beste , Alvast bedankt om deze mail te openen! Hiermee willen we u ervan op de hoogte brengen dat er een nieuwe vragenlijst beschikbaar is op het QualiPanel. Voor onze interessante studie over "ontwikkelingssamenwerkingen" zijn we meer specifiek op zoek naar mannen en vrouwen tussen 18 en 65 jaar oud. Het onderzoek zal doorgaan op 6 november 's avonds te Antwerpen of 12 november 's avonds te Leuven, het zal ongeveer 2 uur van uw tijd in beslag nemen.

Shamina Van der Vurst

38

Inleiding Kwalitatief onderzoek

Als dank voor deelname ontvangt u een Sodexo cheque twv. 35€ Behoort u ook tot de doelgroep "mannen en vrouwen tussen 18 en 65 jaar oud"? Dan bent u dé ideale kandidaat voor ons onderzoek! U kan de vragenlijst invullen door jezelf aan te melden op het panel Of door op volgende link te klikken: Start Survey

Bij je steekproef moet je ook goed nadenken over de beloning die je de participanten na afloop zal geven. Dit kan gaan van een staaltje van een product tot een fikse geldsom. (*) De gedeelde verantwoordelijkheid: Mensen zullen vaak niet komen opdagen en daar moet je ook rekening mee houden bij heet opstellen van je focusgroep. Het is beter dat je meer respondenten contacteert en selecteert dan dat er effectief zullen komen opdagen. Waarom komen sommige participanten niet opdagen? De gedeelde verantwoordelijkheid: Met hoe meer je in een ruimte bent, zal de ene denken dat de ‘andere’ het wel zal doen, maar de bal blijft op die manier aan het rollen. b. De ruimtelijke organisatie (1) De zaalopstelling: De beste opstelling is in een UFO-vorm of in een cirkel. Op die manier kan iedereen elkaar goed zien zitten en kan er duidelijk met elkaar gecommuniceerd en gediscussieerd worden. Wanneer je gaat werken met notulisten, kan je die het best buiten de groep plaatsen en het liefst nog achter de respondenten zodanig dat zij niet worden afgeleid. (2) Het nodige materiaal voorzien, zodanig dat er op het moment zelf geen onnodige stress ontstaat. Denk maar aan: brainstormkaarten, stiften, tape om kaarten op muur te hangen, de dictafoons, stylo’s, drinken etc.  Een ideale zaalopstelling is de volgende:

Shamina Van der Vurst

39

Inleiding Kwalitatief onderzoek

c. Opstellen gespreksleidraad Zo een leidraad is niet verplicht te volgen, maar je kan wel een schema volgen om je toch een beetje sturing te geven in het gesprek. Een goed schema is een trechteropbouw. Je begint heel erg breed, maar gaat je in de loop van de tijd steeds meer gaan focussen op één aspect. Bespreek het gesprek op voorhand met je klant (indien je een marketingbureau helpt met haar onderzoek). Vaak zal de klant meewillen zitten in zo een focusgroep om te weten wat de consumenten of de respondenten denken van een welbepaald product of campagne. Zo is er het voorbeeld van de Creative Director van de Electrabel campagnes die mee in het focusgroep ging zitten. Er werd hem wel op voorhand gevraagd niets te zeggen, wat hem op dat ogenblik niet goed uitkwam. De campagne werd namelijk volledig afgebroken waar hij zelf bij zat met opmerkingen als “Diegene die dit ontworpen heeft, kent er niets van”. Ook moet je tijdens het gesprek vrijheid laten om van vraag te wisselen en niet strak een plannetje van vragen opvolgen. Dit is ook het geval wanneer je een bepaalde techniek hebt voorgelegd (bijvoorbeeld: het fantaseren  projectieve techniek), maar de groep vindt dit een belachelijk voorstel. Dan moet je zelf de vrijheid nemen om een andere soort techniek toe te passen waar de participanten wel aan willen meewerken.  Je hebt dus wel een structuur, maar behoudt steeds de vrijheid om de dynamiek van het groepsgesprek op gang te krijgen en vooral te houden. (a) Bepaal het type van je vragen Binnen de focusgroepen hanteren we drie verschillende technieken om beweging in de groep te krijgen. We werken namelijk met actieve technieken, projectieve technieken en groepstechnieken. (1) Actieve technieken - Brainstormen: Opgelet: brainstormen is eigenlijk een techniek op zich, wanneer je dit wil toepassen dan is een vooropleiding zeker vereist! - Schalen: Je kan foto’s geven aan de respondenten en die moeten zij dan rangschikken van belangrijk naar minder belangrijk, of verdelen in hun groepen. - Conceptual mapping: Je begint bij één concept en gaat zo verder gaan uitmappen. Je gaat als het ware een soort van spinnenweb creëren van concepten die bij elkaar aansluiten. - Keuzes forceren: Dit hangt nauw samen met de schalen die je kan voorleggen. Op die manier zorg je ervoor dat ze een keuze gaan innemen door hen aan te bieden waar hun mening ligt bij een bepaalde stelling. - Foto’s selecteren: Laat de respondent een drietal foto’s kiezen uit een bepaalde collectie en ga hier verder op in. (2) Projectieve technieken

Shamina Van der Vurst

40

Inleiding Kwalitatief onderzoek

-

-

Dit ga je vooral toepassen om meer motivationele diepgang te krijgen bij gevoelige thema’s, thema’s waarbij de respondenten vaak terughoudender zijn. Een voorbeeld van zo een thema is: zelfmoord. Zin vervolledigen: Jij zet voor de respondenten eigenlijk de eerste stap en laat hen verder aanvullen. Collage maken Tekening maken Fantasieën: Stel je bent de burgemeester van jou stad. Wat zou jij veranderen? Personificatie: Stel je voor dat BMW je buur was, zou het een man of een vrouw zijn? Waarom een man? Hoe zou hij gekleed zijn? Naar welke soort muziek zou hij luisteren?  Je gaat een product/merk/thema gaan vergelijken met een mens en het liefst iemand die je dagelijks tegenkomt. Foto’s: foto’s staan garant gevoelens bij merken en personen. Je kan je respondenten bijvoorbeeld voorstellen om 10 verschillende foto’s van 10 verschillende bloemen bij 10 verschillende merken van wasproduct te leggen.

(3) Groepstechnieken - Je kan je focusgroep in twee andere groepen verdelen en ze elk een rol opleggen. De ene groep is voor een bepaald thema en de andere groep is tegen een bepaald thema, waarbij je de twee groepen tegen elkaar laat debatteren. Je legt hen als het ware een rollenspel op. Je kan ook de twee groepen een campagne laten ontwerpen en hen daarna proben waarom zij bepaalde elementen in hun campagne hebben gestoken.

4) Tijdens het focusgesprek
Je start eerst met je introductiepraatje waarin je nog niets zegt over het onderwerp en waarom zij hier zitten. de bedoeling van dit praatje is om de deelnemers op hun gemak te stellen en ze het idee geven dat ze belangrijk zijn. Zorg ervoor dat je als moderator zelf meegaand bent met de participanten, je bent zogezegd één van hen. Je ontdoet de participanten van de securisatie: Je stelt ze op hun gemak, ze zijn veilig bij jou en ze kunnen jou vertrouwen en eventueel ook vragen stellen. Wat je ook moet doen voor dat het effectieve gesprek van start gaat, is de groep eventueel anders gaan indelen. Het komt vaak voor dat mensen die elkaar goed kennen naast elkaar gaan zitten of dat mannen langs de ene kant gaan zitten en alle vrouwen langs de andere kant, maar dat is zeker niet de bedoeling als je een geldig gesprek wilt voeren. Start het effectieve gesprek met een inleidend woordje. Waarom zijn de deelnemers hier, wat wordt van hen verwacht. Is het oké dat het gesprek wordt genoteerd en/of wordt opgenomen? Iedereen mag tijdens het gesprek zeggen wat hij of zij wil, foute antwoorden bestaan namelijk niet. Wil iemand van de deelnemers nog afhaken omdat hij niet wil dat er genoteerd wordt, dan is dat zeker zijn in zijn recht. Vraag vervolgens de voornamen van iedereen en stel ook jezelf voor. Dit is belangrijk om de deelnemers persoonlijk te kunnen aanspreken en zo ook een band te creëren. Leid vervolgens je openingsvraag in, wat meestal wel een ijsbreker moet zijn.

Shamina Van der Vurst

41

Inleiding Kwalitatief onderzoek

Tijdens het gesprek zelf is het belangrijk om af en toe eens een stilte in te leggen, deze zijn namelijk nodig om even tot positieven te komen en om eventueel een ander topic aan te halen. Als onderzoeker en moderator is het ook belangrijk om te proben, doorvragen is één van de meest essentiële acties die je moet doen bij motivationele gesprekken. Op die manier kan je meer informatie verkrijgen. Let wel op dat je niet gaat pushen! Mensen zijn niet allemaal verbaal heel sterk om zich te kunnen uitdrukken, daarom moet je vaak doorvragen op de manier van de respondent zelf om een goed en gegrond antwoord te krijgen. Let op met de ‘waarom’-vraag! Dit is eerder cognitief en niet affectief, wat we wel nodig hebben bij dit soort kwalitatief onderzoek. Stel in de plaats van de ‘waarom’-vraag een vraag in de aard van: “Wat maakt voor jou dat…?”. Als moderator moet je ook goed luisteren en de oog hebben voor de verlegen participanten. Die laatste moet je vaak zelf uit hun kot lokken, maar hebben meestal wel relevante informatie voor je onderzoek. Sluit je focusgesprek af me teen besluitende vraag die eerder samenvattend is en daaraan toe te voegen over je bepaalde zaken over het hoofd hebt gezien. Let op voor: persoonlijke aanvallen, onjuiste of schadelijke informatie, persoonlijke onthullingen.

5) Na de focusgroep
Je start met het maken van transcripts, je gaat het gesprek volledig gaan uitschrijven en houdt ook oog voor wie wat gezegd heeft tijdens het gesprek. Het schrijven van transcripts is een enorm belangrijke job, waar te weinig aandacht aan wordt besteed en waardoor ook veel fouten uit een onderzoek ontstaan. Ook bij het schrijven van je transcript behoren enkele criteria: Schrijf niet vanuit je hart. Wenselijk of fantasierijk schrijven is voor dichters en niet voor academici. Schrap niet van je teksten. Het is niet omdat jij het niet belangrijk vindt, dat je het meteen moet schrappen.

Nadat je het transcript hebt uitgeschreven zoals het hoort, dan ga je de bekomen gegevens proberen te analyseren. Hoe we dit kunnen analyseren kan bijvoorbeeld door het satisfactieschema van het communicatie- en marketingonderzoeksbureau Censydiam.

Shamina Van der Vurst

42

Inleiding Kwalitatief onderzoek

In dit satisfactischema kan je personen, thema’s, merken, producten en plaatsen gaan onderverdelen. Op die manier kan je bijvoorbeeld het merk Maes onderverdelen bij veiligheid en het wij-gevoel. Denk maar aan het blauwe label van Maes dat overeenkomt met het blauw van veiligheid. Tegen over Maes vind je dat Jupiler terug. Ook hier is het label gekoppeld aan de kleur van dynamiek en energie waarbij het individu primeert, ‘Mannen weten waarom’. 1. Vitality = vrijheid, passie en het dynamische aspect 2. Power = vader motief, competent zijn en ervoor worden aangezien 3. Status = ik ben beter dan de anderen, ik voel mij hierdoor superieur. Dat is meer controle (minder emotionaliteit). 4. Control = logica, functionaliteit 5. Certainty = volg de leiders, ik moet er niet zelf over gaan nadenken, ik weet als ik het koop dat het oke zit. 6. Beloning = moedermotief, ergens willen bijhoren en ondersteund worden 7. Conviviality = de vriendschapsrelatie, samen fun hebben, romantiek 8. Pleasure = fun hebben, spontane dingen die je doet omdat je er zin in had

!!! Nog enkele cases om het te verduidelijken CASE 1. Neuroepithelial bodies as airway hypoxia sensors DOEL: Welke mening nemen doktors in de biomedische wetenschappen in ten aanzien van de bovenvermelde stelling? OPDRACHT: Welke technieken passen we hier toe? ANTWOORD: We hebben hier te maken met dokters als steekproef. Het zal heel erg moeilijk zijn om deze groep rond één tafel te krijgen op een bepaalt moment. Ook zijn dokters een groep experten op zich en zullen zij sowieso meer weten dan jij als moderator. We organiseren dan ook geen focusgroep met dokters! Wat je wel kan doen is een individueel diepte-interview voeren. CASE 2. Pretest advertentiecampagne Electrabel DOEL: Wat vinden klanten van Electrabel van deze advertentiecampagne? OPDRACHT: Welke technieken passen we hier toe?

Shamina Van der Vurst

43

Inleiding Kwalitatief onderzoek

ANTWOORD: (1) Actieve technieken, maar we gaan projectieve technieken zeker niet volledig uitsluiten. Je kan hier werken met beoordelingskaders, of met waardenschalen. Een brainstorm is hier niet echt op zijn plaats, omdat de campagne er wel al licht. (2) Projectieve techniek: personificatie van een bepaalde advertentie. CASE 3. Politieke partijen DOEL: vanuit welke onderliggende behoefte kiezen kiezers een politieke partij? OPDRACHT: Welke technieken passen we hier toe? ANTWOORD: Voornamelijk projectieve technieken, want iedereen is wel een kiezer van een bepaalde partij. Je kan bijvoorbeeld met kleurenpaletten gaan werken: welk gevoel krijg je bij rood, bij blauw, bij groen?

Enkele voorbeelden uit de les Onderzoeksvragen: 1. Hoe ontwikkelen jongeren vooroordelen t.o.v. andere etnische, raciale en nationale groepen? 2. Wat is het verband tussen etnische, raciale en nationale in-out group identificatieprocessen? 3. Hoe ervaren jongeren racisme en hoe gaan ze daar mee om? 4. Wat is het belang van de school, familie en vriendenkring in het ontwikkelen van en omgaan met racisme? Introductievragen: “Hier heb je een aantal kaartjes met op elke kaart een naam van een groep. Ik zou willen dat je een minuutje de tijd neemt om naar die kaartjes te kijken. Vervolgens zou ik graag hebben dat je alle groepen waar je tot behoort aan je linkerkant legt en alle groepen waar je niet tot behoort aan je rechterkant.”

Allochtoon – Atheïst – Autochtoon – Belg – Blank - Europeaan - Jood - Katholiek Koerd - Marokkaan - Moslim - Oost-Europeaan - Turk - Vlaming - Waal - Zwart

1. Gelieve de kaartjes aan je linkerkant te ordenen, met bovenaan de groep waar je het meest toe behoort en onderaan de groep waar je het minst toe behoort. Je mag groepen naast elkaar leggen als je vindt dat je evenveel bij die groepen behoort. 2. Gelieve de kaartjes aan je rechterkant goed te bekijken en er die kaartjes uit te nemen van groepen waar je niet bij wilt horen, om wat voor reden dan ook. 3. Gelieve die groepen waar je niet bij wilt horen te ordenen, met bovenaan de groep of groepen waar je het minst van al bij wilt horen. Transitievragen:

Shamina Van der Vurst

44

Inleiding Kwalitatief onderzoek

1. Stel dat je thuis komt met een Belg/Belgisch, Turk/Turkse, Oost-Europeaan/ OostEuropeaanse kan (mag) je trouwen van je ouders (probe: waarom wel/niet, wat vind je daar zelf van)? 2. Als je later kinderen hebt, en je zoon/dochter zou willen trouwen met een Belg/Turk/OostEuropeaan, wat zou je doen (probe: waarom)? 3. Stel dat een heel aantal Belgen, Vlamingen, Walen, Turken (...) plots in jouw buurt komen wonen. Wat zou je daar van vinden? Wat zou er dan gebeuren? (probe:waarom) Sleutelvragen: 1. Hoe zou jij racisme omschrijven? Kan je daar voorbeelden van geven? Wanneer is iemand racistisch, hoe kan je dat zien? Kan je daar voorbeelden van geven? 2. Heb je ooit zelf racisme ervaren? Beschrijf mij die incidenten? Racisme ervaren van andere leerlingen? Van leerkrachten? Van mensen die je niet kent buiten de school? 3. Hoe zou jij reageren /reageerde je als je met racisme wordt geconfronteerd? Beschrijf mij die incidenten? Racisme ervaren van andere leerlingen? Van leerkrachten? Van mensen die je niet kent buiten de school? 4. Heb je ooit met je ouders over racisme gesproken? Kan je die conversaties beschrijven (wanneer, wat werd er gezegd)? Hoe zouden je ouders willen dat je reageert als je met racisme wordt geconfronteerd? 5. Wordt er op school ooit over racisme gesproken? Kan je die conversaties beschrijven (wanneer, wat werd er gezegd)? Wat doen leerkrachten als ze met racisme worden geconfronteerd? Wat doet de directie? Wat zegt het schoolreglement? 6. Ga je met je vrienden ooit over racisme spreken? Kan je die conversaties beschrijven (wanneer, wat werd er gezegd)? Wat doen je vrienden als iemand van de vriendenkring met racisme wordt geconfronteerd? Kan je daar voorbeelden van geven? Besluitende vragen: 1. We hebben over heel veel dingen gesproken vandaag. Als laatste vraag zou ik je willen vragen: van alles dat we hebben besproken : wat was het meest belangrijke voor jou en waarom? 2. Als ik het interview eens overloop dan heb je gezegd dat X, Y, Z ... (vat samen). Kan je je daarin terugvinden of heb ik iets vergeten, of verkeerd begrepen? 3. Etnocentrisme schaal: volledig akkoord – niet akkoord - Mijn cultuur is een voorbeeld voor andere culturen. - De meeste andere culturen staan achter op mijn cultuur. - De manieren van leven in andere culturen zijn evenwaardig als deze uit mijn cultuur. - Andere culturen zouden meer zoals mijn cultuur moeten zijn. - Ik ben niet geïnteresseerd in de waarden en gebruiken van andere culturen. - (...)

Shamina Van der Vurst

45

Inleiding Kwalitatief onderzoek

OEFENING 4: Erik zit in zijn 3de BACH sociologie en wilt voor zijn MA thesis onderzoek doen naar de proces van omgaan met de dood bij mensen die voor euthanasie hebben gekozen. Erik zou graag een 10 tal patiënten willen interviewen die net voor euthanasie hebben gekozen en nog in staat zijn om deel te nemen aan een interview. Hij twijfelt of hij zou kiezen voor individuele diepte-interviews of focusgroepen. Gelieve Erik te helpen door het: OPDRACHT 1: Opstellen van een goede vragenlijst voor het afnemen van enerzijds individuele diepte-interviews en anderzijds focusgroepen. De vragenlijsten kunnen verschillen voor de beide interviewtechnieken. OPGELET: (1) Geef bij het formuleren van je antwoord op het einde steeds een gemotiveerde keuze m.b.t. wat volgens jou de beste strategie is die Erik moet volgen (focusgroepen of individuele diepte interviews). (2) Hou bij het formuleren van je antwoorden rekening met de onderzoekscontext; zoals de onderzoekvraag, de onderzoekspopulatie, de beschikbare tijd en middelen en mogelijke ethische issues. OPLOSSING: Voor beide interviewtechnieken begint Erik best met een praatje over ethiek, waarin hij het doel van het onderzoek en het afnemen van interviews, zijn identiteit, het gebruik van de data en issues rond vertrouwelijkheid, privacy en 'duty of care' duidelijk bespreekt met de respondenten. Voor focusgroepen opteert Erik best voor specifieke technieken die de respondenten op hun gemak stellen en hen stimuleren om over persoonlijke, gevoelige onderwerpen te praten in groep (dat is het doel van focusgroepen). Projectieve technieken lijken het meest geschikt, maar niet allemaal. Een zin vervolledigen en respondenten de tijd geven om die aan te vullen lijkt een goede optie (bv. 'het moeilijkste / een geruststelling voor mij, als ik denk aan doodgaan is…' . Ook het laten maken van associaties (bv. 'wat voor een soort dier moet je zijn om in jouw situatie om te kunnen gaan?'). Maar het maken van tekeningen of een collage lijkt minder interessant, tenzij het om heel jonge respondenten gaat, dan zijn die ideaal. M.b.t. de andere technieken lijken sommige actieve technieken (zoals brainstormen en een keuze forceren of schalen evalueren) nuttig, op voorwaarde dat respondenten de tijd hebben om individueel de opdracht eerst uit te voeren en ze inhoudelijk niet te veel in een richting worden geduwd. Groepstechnieken lijken voor zo'n persoonlijk, gevoelig onderwerp minder nuttig. Voor het afnemen van individuele groepsinterviews (IDIs) opteert Erik het best voor vragen die het onderwerp geleidelijk introduceren zodanig dat de respondent zich op zijn gemak kan voelen en een vertrouwensband met de interviewer kan opbouwen. In essentie zijn transitievragen de sleutelvragen in dit onderzoek (hoe gaan ZIJ om met de dood?), maar die worden dus best ingeleid. Erik kan eerst een drop-off geven als openingsvraag met daarin gesloten vragen die kenmerken meten die theoretisch relevant lijken, eventueel op basis van een literatuurstudie, zonder te veel betekenis toe te kennen aan centrale concepten. Zo lijkt een 'coping with dying' schaal minder, maar kenmerken als geslacht, leeftijd, religieuze overtuiging en familiale status (partner en/of kinderen) wel relevant. Als introductievraag zou ik focussen op percepties van anderen, zoals 'hoe kijkt men in onze maatschappij tegenover euthanasie / zelfdoding / dood gaan?'. Er kan (nadien) eventueel een artikel worden gegeven van een BV die voor euthanasie heeft gekozen en dan worden gevraagd of de respondent dit heeft gelezen en wat hij/zij er van vond toen en nu? Eens de respondent klaar lijkt te zijn om over zijn eigen situatie te praten kan je een serie transitievragen stellen, eventueel met hulpmiddelen. Bijvoorbeeld er kan ook worden gevraagd om een reconstructie te geven van hoe ze tot die beslissing zijn gekomen, wat aanleiding kan geven tot narratieve analyse en het identificeren van bepaalde scharniermomenten en relevante actoren waarover kan worden doorgevraagd. Er kan dan ook worden gepeild naar de betekenis die ze geven aan doodgaan: 'Hoe is je visie over doodgaan veranderd de laatste jaren?'. Er kan vervolgens meer op het gevoelsmatige worden gefocust door te vragen om concepten als

Shamina Van der Vurst

46

Inleiding Kwalitatief onderzoek

'doodgaan' te linken aan bepaalde adjectieven (verlossend, pijnlijk, onomkeerbaar, etc.). Op het einde kan meer richting worden gegeven aan bepaald thema's door sleutelvragen indien die niet spontaan aan bod kwamen, bijvoorbeeld 'Op welke manier hebben je (familie/vrienden/arts/geloof/etc.) het (makkelijker/moeilijker) gemaakt voor jou om die beslissing te nemen?'. In een conclusievraag kan je de essentie m.b.t. je onderzoeksonderwerp samenvatten en vragen of er nog issues zijn die volgens de respondent belangrijk zijn om te bespreken in termen van die onderzoeksvraag/vragen. In het algemeen past Erik het best IDIs toe, aangezien hij door die techniek: a) respondenten meer de tijd geeft hun persoonlijk en gevoelig verhaal / ervaringen te vertellen, b) dieper kan doorvragen over issues die relevant lijken en c) door het cyclisch verloop van de dataverzameling en analyse een sterkere theorie kan ontwikkelen. Praktisch lijken IDI's ook makkelijker te organiseren (zie vorige vraag) dan focusgroepen. Focusgroepen lijken dan wel meer adequaat als Erik geïnteresseerd is in de manier waarop die mensen d.m.v. groepsinteracties over dit onderwerp praten, de therapeutische waarde van zo'n gesprek voor respondenten en het beschrijven van algemene attitudes m.b.t. dit onderwerp.

OEFENING 5: Annie wilt voor haar thesis onderzoek doen naar de manier waarop politici de rol van de media in de politiek waarnemen en hoe dit kan worden verklaard. Ze besluit een constructivistische invalshoek te gebruiken en kwalitatieve interviews af te nemen van politici. Annie komt bij jou aankloppen om advies te vragen over haar interviewvragen. Gelieve Annie te helpen door OPDRACHT 1: De interviewvragen en structuur van haar vragen kritisch te evalueren. OPDRACHT 2: Concrete suggesties voor verbetering voor te stellen. OPLOSSING: Annie verwart de introductievraag met de openingsvraag, dus die benaming moet omgekeerd. Verder geeft ze te weinig informatie in haar eigenlijke openingsvraag (1) over wat ze bedoelt met haar ethisch praatje, iets dat veel meer in detail moet worden uitgelegd en ook in het begin van het interview aan bod moet komen. In haar drop-off kon ze eventueel ook andere gesloten vragen hebben toegevoegd die interessant waren, zoals jaren werkzaam in de politiek, welke partij, of ze ooit woordvoerder zijn geweest of niet. Ten slotte gaat ze door het toevoegen van die schaal de respondent veel te veel leiden in een bepaalde richting, die vraag wordt best verplaatst naar het einde (na de concluderende vraag). De eigenlijke introductievraag (2) is eigenlijk een van dé centrale vragen in Annie haar onderzoek, aangezien ze op zoek gaat naar de betekenis die politici zelf geven aan de rol van de media en hoe die tot stand komt, dus ze moet hier veel meer proberen te realiseren dan 'het gesprek op gang brengen' en het in kaart brengen van de betekenissen moet hier centraal staan. De vraag die ze stelt is te direct en te persoonlijk (eigenlijk is dit een transitievraag) en Annie gaat best eerst de vraag op een meer algemene manier stellen, zoals: 'Als je vandaag de dag kijkt naar de rol van de media in de politiek, is die positief of negatief?' (in die vraag wordt ook een variatie aan mogelijke antwoorden opengelaten). Er moet op die vraag goed worden doorgevraagd in functie van de betekenis die de respondent toekent aan de rol van de media en de factoren die dit kunnen beïnvloeden (bijvoorbeeld: is je mening daarover veranderd doorheen de tijd? Wat voor soort rol heeft de media nu? Wat voor soort rol zou de media moeten hebben). (Nadien kan) Annie eventueel gebruik maken van hulpmiddelen om de betekenis die de respondenten geven aan de rol van de media meer te exploreren en een gesprek daarover op gang te brengen (door gebruik van foto's, stellingen, cartoons etc. ); waarbij het wel belangrijk is dat er goed wordt nagedacht over de manier waarop die hulpmiddelen richting geven aan de betekenis die respondenten geven (variatie aan antwoorden essentieel) en dat de hulpmiddelen antwoorden

Shamina Van der Vurst

47

Inleiding Kwalitatief onderzoek

uitlokken die peilen naar de betekenis van de rol van de media (bijvoorbeeld minder of de respondent die invloed goed of niet goed vindt, maar meer wat de respondent verstaat onder de rol van de media). De transitievragen kunnen volgen op de openingsvraag, maar kunnen beter: hier gaat het om heel leidende en gesloten vragen; en de laatste vraag is eigenlijk geen transitievraag. Meer genuanceerde vragen die duidelijk het onderwerp naar de persoonlijke levenssfeer van de respondent brengen zijn beter, waarbij ook naar veranderingen doorheen de tijd kan worden gevraagd (zie doorvragen bovenaan), in die zin kunnen de transitievragen ook heel goed en spontaan overlappen met de openingsvraag. Andere mogelijke transitievragen: Gelieve de twee volgende stellingen te beoordelen en te motiveren: 'In mijn eigen loopbaan als politicus/politica kon ik persoonlijk ervaren dat de media haar rol tegenover mij niet correct heeft gespeeld. 'In mijn eigen loopbaan als politicus / politica kon ik persoonlijk ervaren dat de media van mij afhankelijk was in het goed vervullen van haar rol'. Centrale vragen Die kunnen eigenlijk spontaan aan bod komen via de eerste vragen, aangezien die allemaal over centrale thema's gaan, maar er kan bijkomende aandacht worden gegeven aan issues die minder aandacht kregen (bijvoorbeeld 'oorzaken' van betekenissen die respondenten geven): 'Zijn er mensen in je omgeving die je veel hebben bijgeleerd over hoe de media functioneert?', ''Hoe denken je collega's / het officiële partijstandpunt over de rol van de media in de politiek?'. De centrale vragen van Annie zijn ook veel te leidend en gesloten gesteld. Besluitende vraag Ik zou hier een betere, iets diepere finale vraag stellen, bijvoorbeeld de opinie van de respondent kort samenvatten en vragen of hij/zij zich daar in kan terugvinden (validiteitscheck). De schaal van 'Media distrust' of andere schalen kunnen hier ook aan worden toegevoegd.

Shamina Van der Vurst

48

Inleiding Kwalitatief onderzoek

6) Veel voorkomende fouten bij respondenten

Overdrijven: De respondent wil graag interessant overkomen en overdrijft daarom zijn antwoorden. Dit laat de onderzoeker achter met valse informatie. Verwarren van tijd en chronologie: Het geheugen van de respondent laat het afweten, waardoor hij feiten en gebeurtenissen van vroeger niet meer goed kan plaatsen. Sociaal wenselijke antwoorden geven: De respondent vertelt niet echt zijn mening, maar zegt wat hij denkt dat de interviewer wil horen. De respondent is angstig dat de interviewer een negatieve mening over hem zal vormen, en geeft daarom antwoorden waarvan hij denkt dat de meeste mensen het eens zouden zijn. Zich laten beïnvloeden door andere respondenten: De respondent sluit zich gewoon aan bij de mening van anderen uit gemakzucht, doordat hij niet geïnteresseerd is, bang is om een verschillende mening te hebben,… Rol-omkering: Bij kwalitatieve interviews moet de interviewer trachten een band te smeden met de respondent. Het gevaar is echter dat deze informele band zo ver gaat dat de respondent ook vragen gaat stellen aan de interviewer. “Dat is moeilijk… wat bekent dat voor u?” De interviewer moet op een afstandelijke, wetenschappelijke manier duidelijk maken dat hij niet kan antwoorden. Lage motivatie: De respondent wil niet meewerken. Dit kan zijn doordat hij spijt heeft dat hij toegezegd heeft, het klikt niet tussen interviewer en respondent, het zijn moeilijke thema’s voor de respondent,… Verandering van onderwerp: De respondent wijkt af van de vraag en raakt op een zijspoor terecht. Als interviewer moet je blijven waken over de richting van het gesprek. Niveau van kennis: De respondent begrijpt de vraag niet. Het is best om hem snel duidelijk te maken wat er wel met de vraag wordt bedoeld. een opinie: Vaak gebeurt het dat de respondent nooit eerder heeft nagedacht over de vragen die hem gesteld worden. De interviewer moet proberen toch een reactie uitlokken bij de respondent a.d.h.v. probing, het is immers niet erg waarschijnlijk dat de respondent absoluut geen mening heeft. Misschien durft hij het gewoon niet te zeggen. Tijdsdruk en afleiding: De respondent laat zich snel afleiden van het interview, waardoor het niet vlot loopt en veel tijd inneemt.

Shamina Van der Vurst

49

Inleiding Kwalitatief onderzoek

7) Goede technieken: proben
Directe en indirecte technieken om deze tips in de realiteit te realiseren Probing is de meest belangrijke tip bij het afnemen van een kwalitatief interview. Directe technieken: verbale manieren om door te vragen  De vraag herhalen: best zonder voorbeelden om antwoord niet te sturen, kan na een tijd irriterend gaan werken.  De vraag samenvatten: om een respondent die afwijkt terug bij het onderwerp te brengen: “Als ik het goed begrijp bedoel je dat”  risico dat je niet goed samenvat en zelf inhoud gaat toevoegen.  Ongericht expliciet doorvragen: “kunt u daar wat nader op ingaan?”  Gericht expliciet doorvragen: “Hoe kwam dat?”. Indirecte technieken: effectiever, zo min mogelijk verbaal tussenkomen  Spiegelen-papegaaien: (deel van het) antwoord van de respondent in vragende vorm terugspelen, herhalen. Vervult twee signaalfuncties:  Spoort respondent aan verder te gaan met zijn verhaal  Geeft aan dat de interviewer mee is en luistert

OEFENING 6: Evalueer de interviewtechnische uitvoering van een uitgetypt interview dat werd afgenomen door een student in het kader van een oefening voor het vak Inleiding Kwalitatieve Technieken (zie Minerva) door: OPDRACHT 1: De veel voorkomende fouten die de interviewer maakt te benoemen en te illustreren door te verwijzen naar concrete passages uit het interview; OPDRACHT 2: Waar relevant die fouten linken aan meer algemene problemen met de vragenlijst; OPDRACHT 3: Suggesties te formuleren die de student kunnen helpen om die meer algemene problemen aan te pakken (je hoeft daarbij geen nieuwe vragenlijst op te stellen, maar wel suggesties geven ter verbetering van minder goede vragen). OPLOSSING: De volgende interviewtechnische problemen stellen zich in dit interview: 1. Er wordt te weinig doorgevraagd, bijvoorbeeld als de vrouw beweert dat haar man 'de school een goede school vond uit ervaring', waarom vond die de school goed? Of als de vrouw dieper ingaat op ICT onderwijs op school als een voorbeeld van 'technische ondersteuning', maar na die uitleg blijft de lezer op zijn honger zitten m.b.t. wat die technische ondersteuning betekent. Verder kon er ook worden doorgevraagd als de respondent het belang van 'informatie over graadklassen' en 'dorpsschool (en afstand)' aanstipt. Blijkt uit haar antwoord dat de schoolkeuze voor jongere kinderen wordt beïnvloed door de keuze van het oudste kind, daar kon ook op worden doorgevraagd (waarom?). 2. Er worden vaak dubbele vragen gegeven; bijvoorbeeld de vraag om zowel de technische ondersteuning als de opvang uit te leggen. 3. Er wordt vaak gebruik gemaakt van leidende vragen, bijvoorbeeld: 'Durf ik lichtjes de term meerwaarde in mijn mond nemen', of 'heeft de school waar jij gezeten hebt, ook invloed gehad op de keuze van de school waar dat jouw kinderen nu gaan' of (via de stellingen): 'Dus: multiculturaliteit

Shamina Van der Vurst

50

Inleiding Kwalitatief onderzoek

heeft een positieve invloed op de kwaliteit van een school'.  Het geven van een lijst met items in het begin van het interview die betrekking hebben op wat een 'goede school' kan betekenen is niet ideaal omdat de onderzoeker op die manier te veel betekenis gaat geven aan een concept dat je wilt laten invullen door de respondent. Indien zo'n lijst wordt gebruikt, moet die goed worden gemotiveerd en beter op het einde komen. Verder gaat het interview te veel in de richting worden geduwd van de lijst met kwaliteitsitems (en er lijkt niet zo veel variatie in te zitten). Misschien was reconstructie van de schoolkeuze van de ouders toen zij klein waren en die van hun kinderen een beter alternatief geweest? Een brainstormsessie waar ze worden gevraagd om vijf belangrijke elementen op te noemen die hun schoolkeuze bepalen en die dan te ranken? Ook de structuur van de vragenlijst zoals besproken in de les (intro, openings, transitie en concluderende en besluitende vraag) kon misschien worden toegepast. 4. Er worden soms triviale vragen gesteld, bijvoorbeeld of het belangrijk is dat ze een goede school kiezen voor hun kind. 5. Er wordt te weinig rekening gehouden met de ethische implicaties van het onderzoek: het ethische praatje is te beperkt en garanties m.b.t. privacy en confidentialiteit worden als optioneel weergegeven. 6. Soms wordt de onderzoeksvraag letterlijk in een interviewvraag gegoten, bijvoorbeeld met de vraag 'of de school van de ouder een invloed had op de schoolkeuze van het kind'. 7. Het interview wordt niet goed afgesloten want er ontbreekt een goede conclusievraag op het einde, bijvoorbeeld: 'Zijn er bepaalde issues waar we niet of onvoldoende over hebben gesproken in het interview die je toch belangrijk vindt?'

H. Etnografisch onderzoek
Het etnografisch onderzoek is zowel een vorm van een onderzoek als een output dat meestal in de vorm van een boek ontstaat. Het doel van zo’n etnografisch onderzoek is voornamelijk het proberen te beschrijven van een groep mensen door hun sociale handelingen. Je geeft als het ware een gedetailleerde beschrijving van de sociale organisaties van een menselijk groep. Je probeert te begrijpen hoe die sociale groep de realiteit probeert te begrijpen. Je zet de bril van de andere actor op om te voelen en te zien wat die persoon in kwestie voelt en ziet. Hierbij maak je een fundamenteel verschil tussen het observeren van een groep en het ondervragen van een groep. Als je lange tijd meeloopt met een groep mensen, dan ben je meer in staat om de groep te beschrijven en begrijpen. Wanneer je een lange tijd meedraait, dan spreken we over participerende observatie als centrale verzameling als een techniek. Bij dit soort onderzoek staat het veldwerk centraal en daaraan verbonden het proces van het onderhandelen van toegang tot een setting en het opbouwen van een vertrouwensrelatie met mensen.

Shamina Van der Vurst

51

Inleiding Kwalitatief onderzoek

1) Kiezen van een onderzoekrol
Binnen deze cursus hanteren wij de typologieën die Gold heeft neergeschreven. 1. De volledige participant De onderzoeker geeft zich uit als een lid van de te onderzoek sociale groep. Wanneer je bijvoorbeeld onderzoek wil doen in een rusthuis, ga je de rol van een verzorgster op jou nemen, maar dit wordt door iedereen normaal geacht. Niemand heeft weet van jou rol als onderzoeker, behalve de directie van het rusthuis. (+) Op die manier kan de onderzoeker geheime informatie verkrijgen en kan hij daarboven de onderzoekseffecten minimaliseren. (-) Het is moeilijk om de rol vast te houden. Daarnaast moet men ook rekening houden met ethische issues en de daarbij komende gewetensproblemen. Het is moeilijk om data te registreren, omdat je constant een deel van de groep bent en de groep niet mag weten dat jij eigenlijk een onderzoeker bent. De toegang tot bepaalde settings kunnen beperkt zijn en je doet aan verschillende vormen van dataverzamelen, wat behoorlijk moeilijk is. 2. De participant als observator Je probeert nog steeds zoveel mogelijk deel te nemen aan de taken van de sociale groep die je op dat moment onderzoekt, maar bij dit onderzoek weet de sociale groep wel wie je bent en dat je hen komt onderzoeken. Afhankelijk van de mate waarin de onderzoeker een relatie van vertrouwen kan opbouwen met de respondenten en tijd kan vrijmaken voor registratie van data is dit een goede techniek die ethische minder problemen stelt voor de onderzoeker. (+) Je kan nog geheime informatie verzamelen. Je bent een buitenstaander, maar wordt rap vergeten door de intense participatie. Je bent informed consent. Je kan de setting sneller verlaten bij gewetensconflicten (tijdelijk of definitief) (-) Het is moeilijk om een evenwicht te vinden tussen participeren en observeren. De manipulatie vanuit de setting kan ervoor zorgen dat je onderzoek anders verloopt dan voorzien. Eens de sociale groep weet dat jij een onderzoeker bent en dat ze eventueel in een boek komen te staan, bestaat de kans dat zij zich anders gaan gedragen off in elk geval minder natuurlijk. 3. Observator als participant De onderzoeker uit zich als onderzoeker en gaat weinig participeren , maar wordt wel geïntroduceerd aan de respondenten als een onderzoeker. Zijn hoofddoel is om de groep voornamelijk te introduceren. Het opbouwen van een relatie van vertrouwen met de respondenten is moeilijker, maar de tijd kan daar tegenover wel meer efficiënt worden besteed aan onderzoeksactiviteiten. Ethisch wordt het onderzoek veel minder problematisch maar door de beperkte band met onderzoekssetting en respondenten is de ingewonnen informatie vaak oppervlakkiger en ook meer beïnvloed door onderzoekerseffecten.

Shamina Van der Vurst

52

Inleiding Kwalitatief onderzoek

4. De volledige observator De onderzoeker participeert nooit en is een vreemdeling voor de respondenten of zelfs een onbekende. Een voorbeeld hierbij: de analyse van videomateriaal. Je hebt dus de groep een aantal dagen geobserveerd via verborgen camera’s of aan d hand van spiegelglas. Bij onwetendheid kan het onderzoeker-effect eventueel worden uitgeschakeld, maar de ingewonnen informatie is vaak heel oppervlakkig. Je ziet namelijk enkel dat wat iedereen kan zien en je kan er zelf geen diepzinnige boodschap aan geven. Binnen dit hoofdstuk volgen wij twee voorbeelden: (1) Hans Vermeersch deed voor zijn MA thesis onderzoek naar ‘De betekenis en oorzaken van populariteit bij middelbare schoolstudenten’. Voor zijn onderzoek voerde Hans voor 2 maand een participerende observatie uit als ‘volledig participant’ in een middelbare school. Gedurende die periode doet Hans alsof hij een leerling is en enkel de directeur van de school is op de hoogte van zijn echte identiteit en bedoelingen. (2) Peter Stevens deed voor zijn Doctoraatsthesis onderzoek naar de ‘De onderwijsachterstand van Vlamingen en Britten van Turkse afkomst’. Voor zijn onderzoek voerde Peter voor 1 jaar een participerende observatie uit als ‘observator als participant’ in 2 Vlaamse en 1 Engelse middelbare school. Gedurende die periode volgde hij klasgroepen voor een periode van 4 weken waarbij iedereen wist dat hij in school was om onderzoek uit te voeren.

2) Kiezen van een setting
Als onderzoeker moet je op zoek gaan naar een setting die theoretisch relevant is. Daarnaast moet je ook oog hebben op de toegankelijkheid en de bereikbaarheid. Wanneer je als setting een school neemt, dan moet je dit meestal een dik jaar op voorhand vastleggen, want zij zijn heel erg vaak overbevraagd. Het nadeel is wel dat je slechts een beperkt aantal settings kan vastleggen, omdat je rekening moet houden met de tijd en je dataverzamelingset. Zo één onderzoek op één bepaalde setting neemt namelijk enorm veel tijd in beslag. Naar het voorbeeld van Hans: Hij kon maar één setting vastleggen, omdat hij er geen tijd voor had. Mocht hij op meerdere settings voor een tweetal maand vertoefd hebben, dan was hij al gauw één jaar bezig. Het is trouwens niet alleen de sociale groep die je setting gaat bepalen, maar ook je steekproeftrekking binnen deze sociale groep heeft betrekking tot de keuze en het vastleggen van je setting. Voorbeeld: Een groep dat elkaar goed kent, zal een ander effect hebben op je selectie dan een groep dat amper een woord tegen elkaar zegt, wanneer je de nadruk wil leggen op vriendschapsrelaties in je onderzoek. Je moet jezelf de vraag stellen: “Wie ga ik hier observeren en waarom juist die sociale groep?”.

Shamina Van der Vurst

53

Inleiding Kwalitatief onderzoek

Hier kijken we naar het voorbeeld van Stevens. Hij onderzoekt twee verschillende sociale groepen. De eerste groep is de Technische richting in een middelbare school en de tweede groep is een Beroeps richting in de middelbare school. Beiden krijgen ze Aardrijkskunde van dezelfde leerkracht en dit een uur achter elkaar. Je merkt meteen een enorm verschil op tussen deze twee groepen. Je merkt dus op dat de steekproeftrekking een belangrijke rol blijft spelen, ook wanneer je de juiste setting bepaalt. (1) Beroepsklas “The pupils have to answer some questions using their atlas. The teacher gives some basic instructions on how to do the work and asks the class or individual pupils to provide the correct answers. Da Boy raises hand to answer question, correct. Istanbul asks question, addressing the teacher as ‘Ms.’ and receives feedback. Uitekop talks to neighbour. Eddy calls out wrong, he is rude to the teacher. Istanbul shows the teacher a ‘fuck you’ sign behind her back. Uitekop talks to neighbour. Uitekop is reprimanded. In general, the whole group is very quiet compared to the behaviour of 3VC last term. Delikanli asked to answer, correct. Eddy is reprimanded. Jeroen is asked to answer, correct. Gonzo is dreaming. Yalmez is reprimanded. Gonzo is working again. Da Boy is reprimanded: (teacher): “I know some people have written on the atlas, but I don’t care!”. Istanbul is talking. Istanbul is reprimanded. Teacher: “You have to start”. Istanbul: “No Ms., I will do that at home”. Teacher: “(loud) Here you do as I say: you will work!”. Istanbul: “(reacting as if saying ‘don’t shoot me’) Hooooo!”, he starts working. The students are allowed to collaborate and work well.” (2) Technische klas “The teacher starts reprimanding Steve for entering the classroom with a walkman on his head. The pupils have to wait by the door and are only allowed to go in when they are considered ‘quiet and calm’ by the teacher. It takes them ten minutes to be considered as such by the teacher. The teacher wants to teach on the nature of a population survey. There is a lot of noise. French, Van Damme, Lush, Steve and Tarkan are individually reprimanded. There is a discussion/conflict between the teacher and Raskal, Qerimi is reprimanded. Almost everybody is talking or distracted. Smokey reprimanded, Lesley reprimanded. The lesson is half way through and the teacher only managed to explain the meaning of two words. Tupac and Lesley are reprimanded. French is reprimanded, Tupac is reprimanded again, for raising his hand for no reason. Josch is reprimanded, French is reprimanded. French responds correctly. Steve reprimanded: “Final warning!”. Rouki is reprimanded, class is reprimanded, French reprimanded, class reprimanded, Tupac reprimanded. The group calms down a bit ten minutes before time, after having a laugh with Jumper’s reading. French and Spike are reprimanded, Spike was saying: “She (the teacher) cannot count to four!”. Tupac is reprimanded for yelling out praise for Bin Laden, he has to write an assignment on Bin Laden. Tupac replies: “I didn’t mean what I said!”. Teacher: “Then, you are even more stupid than I thought!”. Daryosh reprimanded for applauding. Lush reprimanded. The teacher hits Steve because he is pulling on a sheet of paper from the teacher’s desk. Josch is reprimanded. In total 15 words have been explained in one hour of time. Lesley is reprimanded. Raskal asks why they are taught on population surveys, he says that he doesn’t find it interesting. Ja Rule is reprimanded.”

Shamina Van der Vurst

54

Inleiding Kwalitatief onderzoek

3) Onderhandelen van toegang
Het onderhandelen naar toegang is een constant gegeven en heeft niet enkel betrekking op settings, maar ook op de personen die je probeert te benaderen. Het onderhandelen van toegang is sterk afhankelijk van de gatekeeper. Dit is de persoon die wel weet heeft van het onderzoek binnen de school, maar die je dan ook de toegang moet verlenen. Ga zeker na wat de relatie is tussen de gatekeepers en de respondenten die je wil onderzoeken. Bij de rol als onderzoeker zijn een heel aantal beperkingen verbonden (dit wordt duidelijk bij het voorbeeld). De onderzoeker moet ook voortdurend ook hebben voor de gevoeligheden van de respondenten in de setting. Hij kan er bijvoorbeeld voor zorgen dat de dagelijkse routine van een bepaalde groep verstoord wordt. Naar het voorbeeld van Hans: Hij wordt gezien als een student wat een groot voordeel met zich meedraagt. Mocht hij het geprobeerd hebben om als setting de leerkrachten te nemen, dan ging de toegang zich minder verlenen. Je moet dus zelf ook duidelijk weten welke rol voor jou een toegang zou kunnen bieden. Hans zocht naar een school dat hem die toegang kon bieden. Dit had hij te danken aan een kennis viavia. Je ziet dat het sociaal kapitaal vaak van groot en cruciaal belang kan zijn. Hans wist precies wat hij wou doen met zijn onderzoek, waarmee hij de directeur van die school zo goed mogelijk kon informeren. Op die manier weet de directeur ook wat hem te wachten staat. Daarnaast moet hij ook toegang tot de klas krijgen. Omdat hij ‘de nieuwe leerling’ in de klas was, werd hij heel vaak getest door zijn medeleerlingen. In dit soort situaties moet hij er voornamelijk voor zorgen dat zijn cover niet ontdekt wordt. Er deden zich wel een aantal situaties voor waarbij zijn cover bijna af viel, maar de medeleerlingen staan niet stil bij het feit dat hij eigenlijk een onderzoeker zou kunnen zijn. Hij had toegang gekregen tot een klas waarin hij niemand kende, tot er toch een meisje was die hem erkende van op een speelpleinwerking. Daar moest hij een uitleg voor verzinnen die ook steek hield zoals: “Ik ben een aantal jaren ziek geweest”. Het meisje staat er niet bij stil, omdat ze dat ook niet verwacht.

Naar het voorbeeld van Stevens: Hij wil toegang krijgen tot scholen in Vlaanderen, maar ook in Groot Brittannië. Toegang tot een school waar ASO-leerlingen zaten, verliep vlotter dan de toegang vinden naar scholen waar BSO- en TSO-leerlingen zitten. Ook via-via kreeg hij contact met een aantal directeuren. Zij willen dat hij dit ook overlegt met de leerkrachten waarbij hij toegang zou willen krijgen. Alles is in orde tot hij in september te horen krijgt dat de school een nieuwe directeur heeft. Hij moest opnieuw bij deze directeur toegang vragen voor zijn onderzoek. Je merkt dus op dat het vinden naar toegang een continu proces is  EXAMENVRAAG: VERGELIJK TWEE VERSCHILLENDE ETNOGRAFISCHE ONDERZOEKEN

Shamina Van der Vurst

55

Inleiding Kwalitatief onderzoek

4) Intrede in een setting
De intrede in een setting een cruciaal moment voor elke onderzoeker. Zal hij aanvaard worden of niet? Je moet eigenlijk een soort van kleine speech voeren, waarin je jezelf kort voorstelt en vertelt dat je een onderzoek komt voeren. Het zou heel goed kunnen dat een aantal mensen hier niet meer akkoord gaan en dat moet je dan ook respecteren. Je moet jezelf goed verkopen om die aanvaarding te krijgen. Je moet opletten dat je jezelf niet gaat opdringen bij de sociale groep. Ook het innemen van harde argumenten moet je steeds met elkaar afwegen. Toon interesse in de groep en stel je empatisch op! Toon dat je iets wil terugdoen achteraf, door bijvoorbeeld te zeggen dat zij het boek mogen lezen of dat zij zelf hun bijnaam mogen kiezen in ‘het boek’ of de thesis dat zal geschreven worden over hen. Verwacht niet dat alles goed zal verlopen. De sociale groep zal je vaak ook willen testen of wantrouwig tegenover je staan. Toon afhankelijkheid en zelfstandigheid tegenover je sociale groep. Laat een stuk van jezelf zien en wees jezelf. Stel mensen gerust als ze vragen hebben bij het onderzoek en probeer open en eerlijk over te komen. Gebruik geen jargon, dit komt nooit goed over. Praat in de taal van de groep die je observeert. Geef aandacht aan verschillende respondenten en focus je niet op één iemand. Neem je tijd, wees niet ongeduldig. Dit soort onderzoek gebeurt niet op één, twee, drie. Naar het voorbeeld van Stevens: Hij moest zichzelf constant voorstellen voor elke nieuwe groep die hij betrad. Eerst leidde de leerkracht hem in en dan mocht hij zijn introductiepraatje doen: “Ik kom onderzoek doen. Alles wat ik observeer blijft onder ons. Je mag je eigen naam kiezen in het boek dat ik schrijf over jullie”. Dit laatste werd bij de leerlingen heel goed onthaald. Wanneer iemand hem vroeg wat hij allemaal opschreef, dan toonde hij het aan de leerling en zei: “alles”. Op die manier toont hij hem eerlijk tegenover de leerlingen en is de kans op een goede vertrouwensband groot.

Naar het voorbeeld van Hans: Hij moest hem niet voorstellen, enkel aan de directeur wanneer hij toegang vroeg. Hans moest er wel voor zorgen hoe hij elke keer voor de dag kwam. Zo moest hij hem elke dag scheren om er jonger uit te zien en moest hij ook alle toetsen meemaken. Hij haalde eerste hele hoge scores, maar leerde naderhand om minder te scoren om niet op te vallen binnen de groep. Hij moest zich voordoen als een gemiddelde leerling.

Shamina Van der Vurst

56

Inleiding Kwalitatief onderzoek

5) Etnografische observaties
We observeren allemaal op een andere manier, maar het zit wel in onze natuur ingebakken. We observeren voortdurend en dit op elk moment van de dag. Je moet wel opletten voor de ‘normaliteit’ van wat we zien, dit kan ons beletten op de zaken die we proberen waar te nemen. Zoek een setting, die verschilt van je dagelijkse setting. Je kan bijvoorbeeld moeilijk een groep studenten in een aula observeren, omdat je er zelf een bent. Je gaat dit steeds met een andere invalshoek bekijken. Pas op voor intens observeren dat leidt tot een ‘tunnelzicht’. Je mag ook niet te eng gaan kijken wanneer je een groep observeert. Binnen de etnografische observaties kunnen we verschillende observatoren van elkaar onderscheiden, want iedereen heeft een andere manier van observeren. Meestal komt de soort observator pas tot uiting wanneer je veldnota’s gaat analyseren. Daarin staat namelijk vermeld waar jij de nadruk op legt in je onderzoek. (1) De secretaris: Hij gaat letterlijk gaan neerschrijven wat hij observeert. Dat wil zeggen wat hij hoort en ziet. Hij voert een brede observatie, waarin zeer gedetailleerde informatie staat. Een struikelblok bij dit soort onderzoek is dat je te veel data verzamelt die niet relevant meer is voor je onderzoek. Een gebrek aan een observatiefocus kan het onderzoek eenzijdig en arm maken. (2) De fotograaf: Hij legt voornamelijk de nadruk op visuele informatie en probeert daar een patroon in te vinden. Voorbeeld: “Wie zit bij wie in welke les? “, “Waar hangt het bord, heeft dat een reden?”. (3) De bandopnemer: Hij legt de nadruk op auditieve informatie: taal en conversatie vormen de basis van de observatie. Sluit aan bij vrije conversatie: aandacht voor gesprek en sociale betekenisgeving via het gesprek worden in een natuurlijke omgeving geobserveerd. (4) De klasseerder: Hij analyseert door middel van het toepassen van categorieën.Dit sluit goed gaan bij de Grounded Theory benadering. De klasserder is al bezig met analyseren tijdens de dataverzameling (5) De metronoom: Hij heeft aandacht voor de tijdsdimensie in de setting: oog voor de timing en volgorde van sociale gebeurtenissen. De focus op de tijd wordt in het algemeen vaak in observaties vergeten: observatoren vergeten vaak de evolutie van zaken in kaart te brengen. (-) Nadeel: er kan in een te strak oorzaak-gevolg schema gedacht worden. Niet alles is te verklaren vanuit een tijdsperspectief. (6) De abstraheerder: Werkt evenals de klasseerder met categorieën en schema’s, maar werkt in zijn analyse toe naar steeds meer abstracte concepten en begrippen. Bekijkt alles steeds theoretischer en afstandelijker. Abstractiewerk kan echter zo ver gaan dat men ideaaltypes produceert. Op die manier wordt elke afwijkende informatie weggefilterd omdat ze niet langer past in het denksschema: tunnelvisie.

Shamina Van der Vurst

57

Inleiding Kwalitatief onderzoek

(7) De interactionist: Hij heeft aandacht voor de interacties tussen mensen ten nadele van de materiële omgeving die tevens in belangrijke mate bepaalt hoe mensen met elkaar omgaan. (8) De spiegelaar: Observator die de observaties terugkoppelt op zichzelf: kijken in welke mate observaties gelden voor eigen ervaringen en leven Je kan bij het observeren op verschillende manieren gaan observeren en dit doen we in volgende fasen:  Beschrijvend observeren Dit is de eerste stap in observatie en duurt tot het einde van het onderzoek. De onderzoeker maakt kennis met de setting en beschrijft alles wat hij ziet, waarnaar hij moet zoeken om zijn onderzoeksvragen te beantwoorden: - Een algemeen overzicht van de sociale setting die wordt bestudeerd: plaatsen, personen en activiteiten (PPA). - Gedetailleerde beschrijvingen van plaatsen, personen, mensen, activiteiten. bv. in de klas: Wie zit waar? Wie doet wat? Een tool dat hebt binnen dit soort observatie is: Spradley’s observatiematrix. Dit is matrix waarin de verschillende relaties tussen de hoofddimensies aangegeven worden om de relaties tussen de verschillende dimensies goed te kunnen opvolgen Na beschrijvende observatie kan men een bepaalde focus innemen  Gefocust observeren Wanneer de onderzoeker een goed zicht heeft op de grote structuur en de aparte onderdelen van de sociale setting kan hij overgaan tot gefocuste en selectieve observaties. De kern van gefocust onderzoek valt terug op betekeniscategorieën: alle unieke elementen uit een sociale setting die eenzelfde betekenis krijgen en door een setting als één geheel gezien worden. De observaties focussen zich op een bepaald element die relevant is voor de onderzoeksvraag. Bijvoorbeeld: De relatie tussen de leerkracht en de leerling. Het uitvoeren van gefocuste observatie gebeurt aan de hand van een structurele vraag: vraag die een onderzoeker zich stelt over een bepaald betekeniselement die hij gedurende de gehele observatieperiode blijft herhalen. Probeert de relatie tussen verschillende elementen in kaart te brengen op basis van negen koppelingen: Strikt behoren tot: x is een vorm van y Ruimtelijk: x is een deel van y Oorzaak-gevolg: x is een resultaat van y Bedoeling: x is een reden voor y Locatie voor actie: x is een plaats om y te doen Functie: x wordt gebruikt voor y Middelen-doel: x is een manier om y te doen

Shamina Van der Vurst

58

Inleiding Kwalitatief onderzoek

-

Opeenvolging: x is een stap in y Eigenschap: x is een eigenschap van y

 Selectief observeren Het opstellen van contrastvragen: nagaan van verschillen tussen eigenschappen of dimensies van een concept. - Tweeledige contrastvraag: hoe verschillen deze twee elementen van elkaar? - Gesorteerde contrastvragen: de onderzoeker schrijft alle termen die hij in zijn vorige observatie is tegengekomen op een kaartje en maakt stapeltjes van termen / concepten die bij elkaar passen. Uitkomst contrastvraag is een contrastdimensie: dimensies die items die tot één domein behoren van elkaar scheiden Voorbeeld: Wat zijn de verschillen tussen de leerlingen die beter en die die slechter worden behandeld? Zijn er verschillen tussen leerlingen die slechter worden behandeld? Deviants, stragglers en patients.  Thick description (Clifford Geertz) Het schrijven van je onderzoek op basis van de contextgelaagdheid. Je gaat niet veel details gaan registeren, het is geen hyperindividuele beschrijving van de realiteit en het biedt je ook geen artistieke beschrijving van de realiteit. “ Het verwijst naar rijke kwalitatieve data die toelaten om sociale gebeurtenissen niet enkel te beschrijven, maar ook te plaatsen in een breder context van waaruit handelen voortkwam” (Ponterotto) Dus: data die ingebed is in een ruim geheel en vanuit dat geheel het beantwoorden van de probleemstelling toelaat. Om dit te bereiken is het aangeraden alle drie de observatiefasen van Spradley te doorlopen. Naar het voorbeeld van Stevens: Hij bestudeert de stragglers bij ASO en de stragglers bij BSO. Wat hij hier opmerkt is dat de stragglers bij ASO minder aandacht krijgen en verwacht worden meteen bij te benen, terwijl de stragglers bij BSO wel meer aandacht krijgen. Er wordt bij BSO-stragglers ook gekeken naar de sociale achtergrond, om die leerlingen beter te begrijpen.  Via het Thick description probeer je te verklaren wat je observeert door het ook te gaan toepassen. Je leert zaken in zijn context te plaaten.

6) Veldnota’s
Dit is voornamelijk een probleem bij het maken van uitgestelde registraties als je een volledige participant bent. Veldnota’s zijn de notities die je maakt tijdens je onderzoek. Een volledige participant zal eerder met staakwoorden moeten werken. Je maakt zelf uit wat je aan de respondenten laat zien en wat niet.

Shamina Van der Vurst

59

Inleiding Kwalitatief onderzoek

Maak een duidelijk onderscheid tussen beschrijving en analyse/interpretatie en maak er de gewoonte van om de settings grafische en in woorden te beschrijven. Je kan werken met analytische nota’s, methodologische nota’s (inclusief de onderzoeksrol / relaties met respondenten) en codeernota’s.  Methodologische nota’s: reflecties over methodologisch verloop onderzoek (vb. inschatten evolutie onderzoeksrol). Zo wordt later duidelijk op welke manier de participatie over de tijd heen is geëvolueerd.  Vb. Mortelmans: mensen zien hem schrijven in een café en identificeren hem als een student. Hij houdt die rol dan ook aan.  Analytische nota’s: reflecties over de gegevens die al een interpretatief en analytisch karakter hebben (ideeën over analyse). Belangrijk is dat ze de status van ‘analytische nota’ behouden, om analyse en dataverzameling niet met elkaar te vermengen.  Codeernota’s: bij lange dataverzamelingen kan het aangewezen zijn de veldnota’s al een beetje te coderen (hier doet de onderzoeker al analyse)

7) Verblijf in een setting
Leer de taal van de sociale groep die je observeert. Leer ook hun regels en hun normen om een optimale vertrouwensrelaties op te bouwen. Let wel op dat je tijdig gaat code-switchen. Binnen de te observeren groep kan je bijvoorbeeld anders omgaan met de peers dan met je eigen omgeving. Zorg er dan voor dat je tegen je eigen peers niet codeert zoals je dat met je observatiegroep doet. Op die manier is de kans groot dat je de afstandspositie verliest. Blijf ook tijdens je setting planningen opstellen van je onderzoek en eventuele uitvoeringen van de onderzoeksactiviteiten. De planning in het algemeen blijft van groot belang in eender welk onderzoek. Zoek naar informanten die nuttig zijn en die je het evaluatieproces gemakkelijk maken. Deze informanten moeten de cultuur van de setting goed kennen en er het liefst ook deel van uitmaken. Zij moeten ook blijvend betrokken zijn binnen deze setting en beschikbaar blijven voor de onderzoeker. Je moet er wel voor zorgen dat je variatie vind in je informanten. De informanten mogen zeker niet analytisch ingesteld zijn, zodanig dat zij niet in jou plaats gaan nadenken. Opgelet bij informanten! Zij kunnen wel nuttig zijn, maar kunnen ook voor misleidende informatie zorgen. Je mag als onderzoeker zeker niet afhankelijk worden van de informanten, want jij bent nog altijd diegene die alle touwtjes in handen heeft. We kunnen verschillende soorten informanten van elkaar onderscheiden: (1) Kritische informanten: We vinden hen terug in teamonderzoek (bv. co-onderzoekers). Doel: kritisch toetsen van de vaststellingen van andere teamleden teneinde een hogere kwaliteit van de data te garanderen.

Shamina Van der Vurst

60

Inleiding Kwalitatief onderzoek

(2) Informanten die de setting vanuit een bepaalde situatie bekijken: - De buitenstaander die regelmatig op bezoek komt  Eigen visie op setting: interessant om relatie tussen setting en buitenwereld (brede maatschappelijke context) na te gaan  Informatie over hoe buitenstaanders behandeld worden - Het nieuwe groepslid.  Informatie over toetreding (relevant voor onderzoeker zelf) - De van status veranderende informant.  Kunnen twee posities met elkaar vergelijken  Veranderingsproces nagaan - Leden met afwijkende doelen. - Objectieve leden  Leden die afstand kunnen nemen ten aanzien van de setting (3) Sterk gemotiveerde informanten: - De naïeve informant.  Maakt deel uit van de setting, maar is niet van alle formele/informele spelregels binnen de setting op de hoogte: vertelt op die manier vaak ‘geheime’ informatie - De gefrustreerde informant.  Sterk gekleurd verhaal - Verstoten leden.  Erge vorm van gefrustreerde informant, marginaal in de setting - De regular of habitué.  Sterke banden met de setting  Promotor van de setting, vaak tour guide: belangrijk deze informatie kritisch te beoordelen - Ondergeschikte individuen.  Worden vaak vergeten, maar weten veel over setting - Aandachttrekkers.  Geven op korte tijd zeer veel informatie

8) Het uittreden uit de setting De groep verlaten brengt altijd wel emoties met zich mee. Het is dan ook beter om aan ‘easing out’ te doen in de plaats van ‘dropping out’. Je gaat je setting stap voor stap vertellen dat je bijna gedaan hebt met je onderzoek. Dit kan je doen door bijvoorbeeld een week op voorhand al eens te laten weten dat je volgende week gedaan hebt. Naast de respondenten moet je ook de informanten inlichten van je uittreding. Naar het voorbeeld van Hans: Hij kon moeilijk op voorhand zijn cover laten vallen, dus moest het rustiger aanpakken en meer doordacht. Hij zocht naar een mooie en aanvaardbare exitstrategie. Hij lichtte eerst de klastitularis in, daarna de andere leerkrachten waar hij les van heeft gekregen en ten derde de leerlingen waar hij goed mee overweg kon, waar hij ‘toebehoorde’. Dit zijn de eerste drie

Shamina Van der Vurst

61

Inleiding Kwalitatief onderzoek

groepen die hij als belangrijk acht en die het zelf ook belangrijk vinden om belangrijk geacht te worden. Nadat hij deze drie groepen eerst heeft ingelicht, licht hij ook de klas in. Je merkt op dat Hans voortdurend werd geconfronteerd met ethische issues tijdens dit observatieonderzoek. De ethische issues kon hij wel bespreken bij interviews die hij achteraf nog deed. Hij heeft ook nooit de rol van onderzoeker vooruit geschoven tijdens zijn onderzoek, waarmee bedoeld wordt dat hij nooit vragen stelde die richting gaven naar zijn onderzoek.

9) Problemen in etnografisch onderzoek
a. De onderzoeksrol Je moet ervoor zorgen dat je tijdens het onderzoek je cover niet verliest. Je hebt misschien wel een bepaalde vrijheid van handelen, maar je mag bijvoorbeeld niet zomaar gaan observeren en schrijven. Dit was het geval bij Hans. Hij kon enkel af en toe eens wat staakwoorden opschrijven, maar daar bleef het ook bij. Opgepast voor going native: zodanig opgaan in een setting, dat men vergeet dat men onderzoeker is en niet meer kritisch gaat nadenken over wat er gebeurt. b. Opgedrongen rollen De setting dringt je een rol op die je niet wil invullen. Je moet hier constant alert voor zijn, want het zou kunnen dat dit onbewust gebeurt. Naar het voorbeeld van Hans: Hans was ouder, waardoor hij al enige status kreeg door zijn nieuwe peers. Zij zagen hem als populair en ervaren, terwijl hij zelf de grijze muis wou zijn. c. Ethische dilemma’s Hoe eerlijk is je relatie eigenlijk met je setting? Want je zit altijd een beetje met het onderzoek in je hoofd, ook als je een gewoon gesprek aangaat met iemand anders. Hoe direct mag je zijn met je groep? Mag je liegen? En leugentjes voor best wil? Is dit wel aanvaardbaar? Dit zijn vragen die je constant bezighouden terwijl je bezig bent met het voeren van je onderzoek. Naar het voorbeeld van Steven: Zo had Stevens dit voor in de lerarenkamer. Hij voerde een doodnormaal gesprek met een leerkracht tot het gesprek wentelde naar iets wat nuttige informatie kon opleveren voor Steven. Wanneer Steven zijn notitieboekje bovenhaalde, werd de leerkracht enorm geïntimideerd waardoor het gesprek niet vlot meer verliep. En wat doe je bij gevoelige situaties? Wanneer iemand gepest wordt binnen je setting, meld je dit of laat je voor wat het is? Want eenmaal ze weten dat de informatie afkomstig is voor jou, kan dit ook je relatie beschadigen met je setting.

Shamina Van der Vurst

62

Inleiding Kwalitatief onderzoek

d. Dataverzameling en verwerking
 Vermoeidheid: intensieve onderzoeksmethode.

- Rust  lang wegblijven uit de setting  Te lang/kort observeren.  Te veel data.  Gekleurde data: onderzoeker moet de data screenen op validiteit, volledigheid, relevantie en duidelijkheid - Achterliggende motieven (vb. verandering in de groep) - Drempels - Vriendelijkheidoverwegingen: sociale wenselijkheid - Andere specifieke redenen: tegenslag, slecht nieuws - Verdedigingsmechanismen: oppervlakkige informatie, ontkennen problemen, ontlopen onderzoeker.

I. ‘Sidewalk’ van Duneier
Toepassing aan de hand van een discussie 1. Hoe beschrijf en selecteer je de mensen en settings in etnografisch onderzoek? Duneier kend één persoon die hem in deze sociale context zou inleiden. In dit geval kunnen we spreken van een gatekeeper, die hem meeneemt in het verhaal en die hem toegang verleend tot deze nieuwe setting. Wanneer Duneier zijn geobserveerde groep wil beschrijven, dan gaat hij op zoek naar zo veel mogelijk verschillende visies die hij dan betrekt bij het onderzoek. Zo gaat hij zich niet focussen op enkel dé drugsaddict in het verhaal, maar maakt ook contact met ex-gedetineerde en ex-bedrijfsmensen die nu op de sidwewalks zijn terecht gekomen en luistert naar hun verhalen. Op die manier probeert hij verschillende visies te creëren. Hij gaat die niet te gedetailleerd gaan voorstellen, maar wil gewoon een algemeen beeld schetsen van de verschillende personen. Het is namelijk de rol van een etnograaf om de achtergronden te gaan beschrijven en hun rollen in de sociale context vast te leggen. 2. Wat is het voordeel van etnografisch onderzoek in vergelijking met onderzoek op basis van interviews of surveys? “Talk can be cheap”: Je gaat onderzoeken wat mensen zeggen en wat ze dan ook effectief doen. Er is met andere woorden geen interesse in de concepten, maar wel in de dagelijkse handelingen van de mensen. Opgelet, er zijn ook zaken die niet vermeld worden in het onderzoek, maar die wel bij het dagelijkse bestaan horen. Ze vormen gewoon geen relevantie, zoals naar het toilet gaan. We kunnen dus stellen dat etnografie eerder een comparatieve onderzoeksmethode is, we vergelijken hetgeen ze zeggen met hetgeen ze dus werkelijk doen. (Opgelet: Als onderzoek mag je niet altijd geloven wat de participanten zeggen, want er bestaat een grote kans dat ze sociaal wenselijk zullen antwoorden of ze doen aan ‘impression management’).

Shamina Van der Vurst

63

Inleiding Kwalitatief onderzoek

3. Wat is de 'ethnographic fallacy' en hoe probeert Duneier dit probleem te vermijden? Je bekijkt niet enkel de mensen voor jou, maar je gaat verder kijken dan je neus lang is. Je moet de ruimere context in je opnemen en niet enkel de context die een individu voor jou schept. Het zijn niet enkel de individuen die je observeert die de sociale context creëren. 4. Wat bedoelt Duneier als hij zegt dat etnografen 'frontline workers' zijn in de sociale wetenschappen? Een kwalitatieve onderzoeker is geen bureausocioloog die een theorie uitdenkt, maar een empirische psycholoog die data verzamelt en van daaruit tot theorievorming komt. Het is beter eerder participant te zijn dan observator ( in de film is Duneier eerder observator dan participant). Hij gaat persoonlijke standpunten beschrijven en vergelijken met de realiteit, want hij stapt dan ook effectief in de realiteit. 5. Duneier voert zijn onderzoek eerst uit als een 'participant as observer' (tijdens het maken van het boek) en nadien meer als een 'observer as participant' (tijdens het maken van de film). Waarom zou hij dat niet omgekeerd doen? Wat zouden de voor en nadelen zijn van het uitvoeren van dit onderzoeker als een volledige participant?

6. Hoe probeert Duneier er voor te zorgen dat hij open is over de onderliggende methode van zijn onderzoek en waarom is dit belangrijk? Transparantie was één van Duneiers zijn zes principes om een etnografisch onderzoek te voeren. Je moet open zijn over je methode en over de methodologische consequenties die daarbij komen kijken. Je mag bijvoorbeeld niet aan ‘cherry picking’ doen, wat zoveel wil zeggen als gekleurde data meegeven aan het publiek. Je moet de verleiding weerstaan om de resultaten te tonen die er goed uitzien en ook andere aspecten van het verhaal naar voor brengen. Een goed voorbeeld ter illustratie was het verhaal van Ishmail toen hij terug uit de gevangenis kwam. Wij, als publiek, zagen maar één versie, maar in werkelijkheid heeft Duneier vier takes genomen én daar de ‘beste’ uitgenomen. 7. Welke ethische dilemma's ondervindt Duneier en hoe probeert hij die aan te pakken? Wat leert ons dit over de mate waarin (etnografisch) onderzoek ethische kan en/of moet zijn? Je moet uitbuiting vermijden. De participanten kunnen zich namelijk gebruikt voelen nadat je hen vertelt hebt wie je bent en wat je kwam doen. Je mag de respondenten geen last bezorgen in hun dagelijkse leven. Je probeert bepaalde zaken met een zekere ethische invalsoek te bekijken en aan te pakken. 1) Duneier schrijft een boek over hoe hij die mensen heeft geobserveerd en zal daar geld mee verdienen. Zijn ethische aanpak is dat hij een deel van de winsten van dit boek verdelen onder de participanten die hij heeft geobserveerd. Opgelet: de verwachtingen van deze winsten liepen hoog op bij de participanten, met dit probleem moet hij dan ook leren omgaan. 2) Er was ook een duidelijke relatiewissel bij sommige participanten tegen de verwachting van Duneier in. Ook met dit soort fenomenen moet een onderzoeker leren omgaan. 3) Duneier wou een foto nemen van Ron toen hij aan de crack zat. Hij moest dit afwegen of dit ethisch wel oké was en vroeg dan ook aan Ron de toestemming. In 1999 zei Ron dat hij dit niet mocht doen om dit later in het boek te publiceren. In 2001, wanneer Ron terug in Jamaica woont en de touwtjes meer in handen heeft, vind hij dit wel een goed idee omdat dit de mensen die zich in

Shamina Van der Vurst

64

Inleiding Kwalitatief onderzoek

hetzelfde schuitje bevinden aan het denken zet. We spreken hier van een relationele ethiek, wat zoveel wil zeggen dat hetgene je wil vastleggen, je eerst met de respondent moet overleggen wat kan en mag. In dit verhaal heeft Ron de regels eerst heel streng gezet, maar verlaagd zijn regels na enige tijd. Wat daar ook komt bij kijken is dat Duneier de rijlessen van Ron heeft betaalt in ruil voor de foto. Op die manier kan Ron nu ook met de taxi rondrijden en geld verdienen.

J. Coderen volgens Grounded Theory (GT)
1) Issues in kwalitatieve data-analyse.
In vergelijking met een grootschalig survey-onderzoek is kwalitatieve data-analyse goedkoop, maar het neemt meer tijd in beslag bij het codeerproces. Men gaat er vaak van uit dat zo’n codeerproces snel verloopt, maar dit loopt eigenlijk heel traag en het kan snel veel tijd in beslag nemen. In de GT probeert men op een inductieve manier een theorie te ontwikkelen. Centraal staat noch het zoeken naar algemene waarheden, noch het deductief afleiden van hypothesen. De nadruk ligt niet op nieuwe ideeën en concepten, maar wel op nieuwe verbinden tussen concepten en ideeën. Je volgt dus een aantal stappen, maar vult die in met je eigen intuïtie. Eigenlijk bepaal je op basis van je intuïtie de structuur die je wilt volgen gedurende je onderzoek. Als onderzoeker moet je namelijk zelf de touwtjes in handen hebben, zelf de moeilijke vragen stellen en zelf al het denkwerk verrichten.

2) Benaderingen in kwalitatieve data-analyse
De verschillende soorten kwalitatieve data-analyse verlopen meestal volgens eenzelfde stramien: a. Fasen in kwalitatief onderzoek: (1) Organiseren van de data (databeheer) en lezen kwalitatieve data: Je gaat de data gaan reduceren. Vaak heb je een 20-tal pagina’s uitgeschreven en dit moet je gaan doen voor 40 interviews. Het is belangrijk dat je het onderscheid kunt maken tussen de info die je nodig hebt en de info die je niet nodig hebt. Maak een lijst van de verschillende soorten data die je ter beschikking hebt zoals: elektronisch, hardcopy, uitgetypt, veldnota’s, interviews, memo’s, rapporten etc. en evalueer de data naar zijn kwaliteit. Maak de data anoniem en beperk de toegang tot de data indien nodig. Vergeet geen kopieën van je databestanden te maken, voor het geval je zaken verliest. Maak de data klaar voor analyse en coördineer de activiteiten als je eventueel werkt in teamverband. - Letterlijk: Je gaat de nadruk leggen op de sequentie van de gebeurtenissen en de woorden die werden gebruikt door de respondent. - Interpreteren: Je probeert de begrijpen wat de data betekent. - Selecteren: Je probeert reeds reflexief na te denken over je data met de onderzoeksvragen reeds in het achterhoofd. (2) Data opdelen in relevante en niet relevante stukken: Je gaat na of alles wat je leest even relevant is. Hiervoor bestaat helaas geen juiste manier. Het kan ook zijn dat je bij het lezen

Shamina Van der Vurst

65

Inleiding Kwalitatief onderzoek

van een interview begrijpt ‘dat je het zo niet bedoeld had’. Respondenten hebben dan ook niet altijd dezelfde zaken in hun hoofd als de onderzoeker. Probeer niet te schrijven over informatie die je te weinig hebt, maar ga op zoek naar nieuwe input en onderneem eventueel nieuwe interviews als je merkt dat je onderzoeksvraag niet wordt beantwoord. (3) Stukken van data worden aan elkaar verbonden: Er worden thema’s, categorieën of concepten gebouwd aan de hand van één centrale categorie. (4) Uitschrijven van de analyses in een eindrapport

3) Het belang van schrijven in kwalitatieve data-analyse

a.

Analyse-instrumenten  Onderzoeksdagboek: een logboek waarin je schrijft over je gevoelens, ideeën, discussies, vragen gebeurtenissen en zaken die je hebt verwezenlijkt in je onderzoek. Een onderzoeksdagboek laat ons toe om fouten te schrijven, jij bent de enige die het in handen heeft.  Veldnota’s: nota’s die je hebt genomen tijdens of kort na observatieonderzoek, waarin je beschrijft wat je hebt gezien, gesprekken die je hebt gehad/gehoord, methodologische en theoretische vragen en analyses. Je gaat als het ware theorie en empirie met elkaar vermengen.  Interviewnota’s: nota’s die je neemt tijdens of kort na een interview, waarin je opmerkingen noteert over de kwaliteit van het interview, non-verbale communicatie, zaken die je niet mag vergeten.  Memo’s: analytische bedenkingen over codes die je kunnen helpen richting te geven in het codeerproces (prioriteit boven al het andere onderzoekswerk!). Je maakt reeds kleine stukjes analyse van je onderzoek.  Grafische voorstellingen: visuele voorstellingen die relaties tussen concepten op een systematische manier weergeven.  Helpt de analyse systematisch uit te voeren: maakt vergelijkbaarheid mogelijk en duidt hiaten in de data aan *Netwerken: geschikt voor tonen patronen in de data *Matrices: gebruikt om de evolutie, plaats en connectie van gebeurtenissen voor te stellen of snel een dataoverzicht te krijgen  (Klad-)rapporten en hoofdstukken.

b. Schrijftips Schrijf vroeg en schrijf regelmatig: Hoe meer je schrijft hoe beter het gaat. Als je elke dag schrijft wordt het een gewoonte. Kleine stukken geschreven tekst (bv. 200 woorden per dag) leiden snel tot grote hoeveelheden data/analyse. Hoe langer je het uitstelt, hoe moeilijker het wordt.

Shamina Van der Vurst

66

Inleiding Kwalitatief onderzoek

Probeer het niet juist te doen, maar probeer het gewoon neer te schrijven: Niemand kan je helpen tot wanneer het op papier staat. Kladanalyses helpen je om ideeën te ontwikkelen en uit te werken. Kladanalyses helpen je om die stukken in je data en je analyses te identificeren die sterk of zwak zijn. Begin die zaken te schrijven die voor jou het duidelijkst in je hoofd zitten.

4) Coderen in de Grounded Theory
“A set of well developed concepts related through statements of relationships, which together constitute an integrated framework that can be used to explain or predict phenomena” (Strauss and Corbin 1998). Als je gaat coderen volgens de GT, dan ga je proberen om uit de data op een inductieve manier een theorie te ontwikkelen. Let op, de GT is een stapsgewijs proces. Theorievorming in Grounded Theory kent een cyclisch verloop. Het cyclische aspect komt tot uiting in steekproeftrekken en in analyse zelf. De kern van de analyse is dat de onderzoeker zijn data gaat afbreken en ze dan terug opbouwen. Men gaat een theorie opbouwen d.m.v. analyse van één case en zijn theorie/vraagstelling aanpassen of versterken naargelang de gegevensverzameling en analyse vordert. Daarom wordt GT ook de constant vergelijkende methode genoemd. Na elke case wordt niet alleen de vraagstelling, maar ook de sampling in vraag gesteld. Een theorie is meer ‘Grounded’ als ze met succes falsificatie kan doorstaan. Men neemt een tussenpositie in waarbij sensitizing concepts de onderzoeker gevoelig maken voor bestaande kennis, zonder dat deze het verwerven van nieuwe inzichten in de gegevens in de weg staat. Bij de GT probeer je centrale codes de identificeren en deze op hun beurt verder uit te werken. Je kan bijvoorbeeld starten met twee centrale codes die vaak terugkomen en gaat die beschrijven in termen van verschillende kenmerken om die zo aan elkaar proberen te koppelen. Uiteindelijk ga je één code selecteren als de belangrijkste code en de andere codes hier proberen rond te verbinden. Op die manier probeer je jouw eigen theorie te ontwikkelen. Hiervoor moet een onderzoeker volgens C&S een zekere theoretische gevoeligheid hebben: kennis en capaciteiten om van ruwe gegevens categorieën of thema’s te maken en dimensies en eigenschappen hiervan te ontwikkelen. Persoonlijk en analytisch talent, conceptueel denken Sociaal wetenschappelijke scholing Raadplegen literatuur

Het cyclische proces verloopt als volgt: 1) 2) 3) 4) 5) 6) Ontwikkelen van onderzoeksvragen en onderzoeksdesign. Open steekproeftrekking en verzameling van data. Coderen Specifieke steekproeftrekking en verzameling van data. Coderen Heel specifieke steekproeftrekking en verzameling van data.

Shamina Van der Vurst

67

Inleiding Kwalitatief onderzoek

7) 8) 9) 10)

Coderen Schrijven van output Tonen van bevindingen aan respondenten. Output herwerken in functie van feedback respondenten.

Het coderen word opgedeeld in drie verschillende stadia:

5) Open coderen
Identificeren van categorieën en hun eigenschappen. Je gaat je data selecteren en labelen door je algemene data af te breken in kleine stukken. We noemen dit ook wel ‘categoriseren’, ‘labellen’ of het ‘initieel coderen’. Het doel van dit proces is om de gegevens achteraf op een vlotte manier toe te passen. ‘Codes’ zijn labels die betekenis geven aan stukken tekst op basis van wat theoretisch en/of voor de respondent relevant is. We gaan de gegeven data lezen en labelen. ‘Fragmenten’ zijn stukken tekst en kan je als volgt toepassen: • • • Woord voor woord coderen (documentanalyse). Lijn per lijn of zin per zin coderen (interviews). Voorval per voorval coderen (observatieonderzoek).

Probeer tijdens het open coderen de codes dicht bij de betekenis van de respondent te houden (in vivo-codes) en hou tevens je onderzoeksvraag/vragen in het achterhoofd om uiteindelijk theoretische codes te definiëren. MAAR laat ook ruimte voor codes/labels van fragmenten die misschien niet direct relevant lijken, dus probeer met andere woorden een zekere afstand te nemen van je theorie.  Mogelijke valstrikken 1) Projectie - Onderzoeker gaat zijn eigen kenmerken, emoties en waarden toeschrijven aan iemand anders. Zoekt bevestigen voor eigen overtuigingen en handelingswijzen - Meer naarmate sterker betrokken/vertrouwd met thema - Oplossingen: ontwikkelen van heel expliciete codes, consistent coderen van data, coderen met meerdere personen en gebruik van in-vivo codes 2) Scheve steekproef - Data is afkomstig uit een onzorgvuldig getrokken of eenzijdige steekproef  eenzijdig materiaal - Oplossing: cyclisch steekproeftrekken. 3) Stemming en stijl - Coderen laten beïnvloeden door persoonlijke stemming - Oplossing: rustperiodes, afstand data en zelfreflectie

Shamina Van der Vurst

68

Inleiding Kwalitatief onderzoek

4) Gelijkenissen/verschillen tussen en in de interviews niet zien. - Falen in de vergelijkende methode: onderzoeker herkent geen patronen (ook bij selectief en axiaal coderen) - Oplossing: vergelijkingen maken binnen één interview en over de verschillende interviews heen (overlapt met axiaal coderen). Toepassing: Situati 1 (fictief onderzoek): We doen onderzoek naar communicatie tussen artsen en patiënten. We analyseren 5 dagen van observaties in een ziekenhuis (10 pagina’s tekst).

Open codering: we interpreteren en labelen bv de volgende tekstfragmenten: 1. Een fragment waarin de arts de patiënt niet goed kan verstaan omdat die dialect spreekt.  label: Gebrekkige kennis AN / dialect als barrière voor goede communicatie arts en patiënt. 2. Een fragment waar de arts heel eenvoudige woorden gebruikt en traag spreekt tegen iemand die niet goed Nederlands kan.  label: Vereenvoudigen spreektaal als bevorderende factor communicatie arts en patiënt. 3. Een fragment die gaat over een vrouw die geen Nederlands kan die haar jongere zus meeneemt om te vertalen aan de arts wat er aan de hand is.  label: Meenemen tolk als bevorderende factor communicatie arts en patiënt. 4. Een fragment waarin een arts letterlijk ‘met handen en voeten’ uitlegt wat er aan de hand is met een patiënt.  label: Non-verbale communicatie als bevorderende factor communicatie arts en patiënt.

Toepassing: Situatie 2 (effectief onderzoek): We doen onderzoek naar de aard en oorzaken stereotiepen van Vlamingen naar andere nationale en etnische groepen. We analyseren één interviewfragment met twee leerlingen (autochtone Vlaamse meisjes) uit een multiculturele secundaire school (BSO klas).

Open codering:
PS: “Goed, we gaan daar nu een minuutje over praten... Ehm. Goed... jullie hebben alletwee in iets hetzelfde gedaan: jullie hebben alletwee de Waalse vlag helemaal op het einde gezet, ge herkenden de vlag ook niet in het begin. En waarom heb je dat gedaan?” Aurora: “Gewoon, de Walen zijn zo luie mensen. Wij moeten Nederlands kunnen en Frans en die Walen moeten nooit Nederlands kennen. Dus als ze zulder bij ons komen dan moeten wij ons aanpassen aan ulder. En ze zoeken altijd ruzie, ze zijn zo bazig en al... (instemming Medina), ik moet daar eigenlijk nie veel van weten.” Medina: “Ze zijn echt nie vriendelijk wel.” PS: “Neen? En hoe kun je dat zien?” Medina: “Gewoon, allez, ge wilt daar tegen praten en gelijk dat zij da zegt: ze kunnen geen woord Nederlands en wij moeten maar Frans kunnen, da vind ik wel nie goe ze.” Aurora: “En ook, wij zijn ne keer naar de voetbal geweest, en dat was AA Gent tegen nen Waalse ploeg, en da krapuul, al die gasten daar, die zitten daar echt met veel meer krapuul dan hier ze, echt...” Aurora: “Ik vind er een goot verschil tussen die in Wallonië en in Vlaanderen want mijn vader zegt dat ook want der was ne keer een feestje van iemand en ge kont daar blijven slapen en doen en da was in Wallonië en mijn vader heeft vanden eerste keer gezegd van neen, ge gaat daar nie naar toe want ’t is daar gevaarlijk en ’t is daar allemaal krapuul. Ze hebben daar geen.. allez, ge hebt er wel misschien die wel goe zijn, maar de meesten zijn nie

Shamina Van der Vurst

69

Inleiding Kwalitatief onderzoek

zo... zelfs vrouwen zijn zo... ja.” Aurora: “Bij mij, mijn vader da weet ik nog nie... Mijn vader heeft altijd gezegd: komt nooit met een vreemde naar huis. Waarom? Om dat hij weet van zijn eigen mensen die dat hij kent hoe dan ze zijn. Hij zegt ook van; ‘ik wil niet dat gij gelijk een stuk vuil zijt voor de die’.” Aurora: “Maar gelijk bij zo mensen als ze moeten gaan werken, zo gelijk bij mijn vader zijn werk, daar is de regel dat iedereen die krijgt maar een week of twee weken verlof, en zulder willen automatisch een maand of twee maanden hebben en da ga nie en ze hebben da afgeschaft en daarmee ja, ze kunnen nie verwachten da we zo maar een maand of twee maanden en dan nog eens tijdens Kerst en al die dingen ook verlof krijgt, ze moeten da respecteren vind ekik.”

1.Walen als lui. 2.Walen willen zich niet aanpassen en wij moeten ons aanpassen. 3.Walen willen geen Nederlands kennen. 4.Walen als ruziemakers . 5. Walen als bazig. 6. Walen als onvriendelijk. 7. Walen willen geen Ndl praten en wij moeten Frans kunnen. 8. Walen als krapuul in voetbal. 9. Vader die Walen krapuul vindt. 10. Vader die weet van andere mensen dat allochtonen vrouwen als vuil behandelen. 11. Op werk van vader vragen allochtonen meer dan op wat ze recht hebben.

6) Axiale codering
Het relateren van categorieën aan de subcategorieën. Je hebt namelijk een waslijst aan open codes, maar je kan ze moeilijk weggooien. Een theorie wordt uitgewerkt door eerst de verschillende concepten / categorieën / thema’s te verfijnen en uit te diepen. Je gaat losse codes tot een geheel brengen waarbij we spreken van concepten die aan de hand van de open codering worden uitgewerkt. We proberen als het ware de hoeveelheid aan open codes te reduceren en een beschrijving te geven van alle elementen die samen horen en te integreren.  Reduceren doe je door codes samen te voegen of er uit te gooien, integreren doe je door de onderlinge relaties tussen die codes te verduidelijken. Je hebt meestal twee soorten concepten bij het axiaal coderen, namelijk: Het hoofdconcept (die noemen we de parent code) en de deelconcepten (de siblings). De siblings verhouden zich tot elkaar op een verschillende manier, want zij zijn namelijk de waarden die rond de variabelen zullen draaien. Siblings kunnen vaak ordinaal of continu zijn. Concepten kunnen overlappen maar worden sterker als de grenzen duidelijker zijn. Axiaal coderen is ‘afgesloten’ wanneer je je concepten goed hebt kunnen definiëren en de deelconcepten (en hun onderlinge relatie) goed hebt kunnen beschrijven. Het ontwikkelen van concepten en het beschrijven van hun onderlinge relaties is meer dan het testen van hypothesen, want bij axiaal coderen gaat het om een thick description, het is een diepgaande analyse van een sociaal fenomeen die verder gaat dan een feitelijke beschrijving (thin decription). De betekenis van concepten kan enkel vorm krijgen binnen sociale contexten: het concept wordt niet geïsoleerd van de context.

Shamina Van der Vurst

70

Inleiding Kwalitatief onderzoek

De onderzoeker neemt de subjectiviteit van de respondent mee in analyse. Hij bekijkt de sociale werkelijkheid door de ogen van de respondenten en niet als onafhankelijke onderzoeker, wat bij de open codering wel was. De onderzoeker heeft nu meer oog voor het procesmatige: de sociale werkelijkheid is continu in ontwikkeling. De betekenis van een concept is altijd een onderhandeld en bekijkt het materiaal op constructivistische wijze: oog voor eigen rol in het tot stand brengen van de data. Toepassing: Situatie 1 (9) We gaan de relaties tussen de verschillende labels en de labels zelf verduidelijken:  Label 1: Gebrekkige kennis AN / dialect als barrière voor goede communicatie arts en patiënt.  Label 2: Vereenvoudigen spreektaal als bevorderende factor communicatie arts en patiënt.  Label 3: Meenemen tolk als bevorderende factor communicatie arts en patiënt.  Label 4: Non-verbale communicatie als bevorderende factor communicatie arts en patiënt.

Toepassing: Situatie 2 1.Walen als lui. 2.Walen willen zich niet aanpassen en wij moeten ons aanpassen. 3.Walen willen geen Nederlands kennen. 4.Walen als ruziemakers . 5. Walen als bazig. 6. Walen als onvriendelijk. 7. Walen willen geen Ndl praten en wij moeten Frans kunnen. 8. Walen als krapuul in voetbal. 9. Vader die Walen krapuul vindt. 10. Vader die weet van andere mensen dat allochtonen vrouwen als vuil behandelen. 11. Op werk van vader vragen allochtonen meer dan op wat ze recht hebben. Parental Code 1.1.1. Stereotiepen van Walen Siblings 1.1.1.1. lui 1.1.1.2. bazig 1.1.1.3. zoeken ruzie (...) 1.1.2.1. behandelen hun vrouw als vuil 1.1.2.2. willen meer dan wat ze recht op hebben (...) 1.2.1.1. Vader zegt dat Walen krapuul zijn. 1.2.1.2. Vader zegt dat buitenlanders geen respect hebben voor hun vrouwen. 1.2.1.3. Vader zegt dat buitenlanders meer (voor)rechten willen hebben op het werk. (...) 1.2.2.1. Wij moeten Frans leren en zij niet. 1.2.2.2. Wij moeten ons aanpassen en zij niet.

1.1.2 Stereotiepen van Turken

(...) 1.2.1. Invloed familie

1.2.2. Invloed culturele bedreiging (…)

Shamina Van der Vurst

71

Inleiding Kwalitatief onderzoek

 Hulpmiddelen bij het axiaal coderen Puzzelen met codes: lijsten maken van open codes en die bij elkaar proberen puzzelen. Codeboom: relatie tussen (sub)concepten grafisch voorstellen. Momentopname tijdens analyse: boomstructuur wijzigt steeds! Memo’s: (discussie: memo’s of voorlopige analyseresultaten?) Bijhouden van ideeën en bedenkingen die je te binnen schieten bij data-analyse. Memo’s worden doorgaans langer naarmate de analyse vordert en worden meer echte stukken analyse.  Zeer gestructureerde aanpak: focust zich op bepaalde theoretisch relevante vragen.  Een vrije meer narratieve aanpak: meer ruimte voor creativiteit 4. Vragen stellen: men stelt zich vragen om de grenzen van concepten af te bakenen en subconcepten te linken. Eerste hulp hierbij zijn de codeerschema’s of codeerfamilies: zij reiken de onderzoeker ideeën aan waar codes terecht zouden kunnen komen en hoe codes tot concepten gevormd kunnen worden  Contrastvragen: Waarin verschillen twee codes? Waarom hoort deze code niet tot dat concept? (afbakenen grenzen concept). o Dyadische en triadische contrastvragen o S&C: contrastvragen zo extreem mogelijk maken  Close-in: verschillen tussen twee gelijke elementen  Far-out: gelijkenissen bij twee extreem verschillende elementen.  Flip-flop techniek: concept onderuit halen en op zijn kop zetten: wat als dit niet zo was? o Techniek wordt gebruikt wanneer men groot deel concept al ontwikkeld en uitgewerkt heeft (nadat eerste deel data al geanalyseerd is). o Bij volgende dataverzameling kan men contrastvragen rechtsreeks aan respondenten voorleggen. 5. De conditionele relatiematrix: naast de grenzen van een concept moet men ook aandacht hebben voor de breedte: axiale codes moeten volledig uitgewerkt zijn en onderzoeker moet trachten concept langs alle kanten te belichten. Doel is door vragen stellen komen tot totaalbeeld concept . Stel jezelf de volgende vragen:  Type – Wat is de categorie?  Frequentie - Hoe vaak komt het voor?  Omvang – Hoe groot is de omvang van het fenomeen?  Structuur – Waar komt de categorie voor?  Proces – Hoe doet de categorie zich voor?  Oorzaak – Waarom komt de categorie voor?  Gevolgen – Met wat voor gevolgen?  Agency – Welke strategieën gebruiken mensen ten aanzien van het fenomeen? Hoe gaan mensen om met bepaalde zaken? 1. 2.  3.   Concept What? When? Where? Why? How? Consequences?

Shamina Van der Vurst

72

Inleiding Kwalitatief onderzoek

Stereotypes Walloons Stereotypes Turks Influence Family (...)

 Een codeerschema gebruiken? 1. a priori benadering (etic – deductief): Op basis van de literatuur start je van een lijst van codes die je wilt terugvinden in je data. Je codes worden volledig bepaald door de literatuur. 2. Inductieve benadering (emic – inductief): Je laat je niet beïnvloeden door de literatuur. De axiale codes ‘borrelen op’ maar het (vaak onbewust) gebruik van ‘pet-codes’ kan worden vermeden door het hanteren van ‘coding families’ (Glaser). (10) The zes C’s: oorzaken, contexten, contingenties, gevolgen, covariaten en condities. (11) Processen: stadia, fasen, progressie, gradatie, transitie, trajecten, stappen, rangorde. (12) Interacties: wederzijds effect, wederzijds afhankelijk, interactie-effecten... (13) Dimensies: elementen, delen, eigenschap van, aspect, portie... (14) Cultuur: sociale normen, waarden, gewoonten, overtuigingen, gevoelens... 3. Een tussenpositie – concept gestuurd coderen: Je laat je analyses leiden door het hanteren van een set van codes waarin je je data in kan (maar niet moet) in onderbrengen. Door Strauss and Corbin’s ‘codeer paradigma’: Zij stellen dat een onderzoeker een verklaringsmodel gaan ontwikkelen voor het fenomeen waarin je bent geïnteresseerd op basis van de volgende vragen: (15) Fenomenen: hierover gaat de studie. (16) Causale condities: deze leiden tot de fenomenen die worden bestudeerd. (17) Context: de context waarin deze fenomenen zich voordoen. (18) Interveniërende condities: maken het voorkomen van bepaalde acties / interacties of fenomenen moeilijker of makkelijker. (19) Acties en interacties: worden aangewend om om te gaan met het fenomeen. (20)Gevolgen: de resultaten van de acties en interacties.

Shamina Van der Vurst

73

Inleiding Kwalitatief onderzoek

7) Selectieve codering
Het integreren van categorieën en relaties in een theoretisch kader. De onderzoeker gaat verschillende concepten aan elkaar relateren om een theorie te vormen en uit te werken. In dit stadium wordt volgende de GT de meest belangrijke code gekozen tot de centrale categorie. Andere codes worden georganiseerd rond deze centrale code. Verhaal van de respondenten opnieuw vertellen, maar met theoretische constructen: centraal in analyse, verhalen, observaties en onderzoeksvraag. Hiernaast ga je ook de controle uitvoeren van de hele theorie en het consistent maken ervan. Een manier om dat te doen is de flip-flop techniek. Belangrijk om negatief bewijs data te zoeken. In laatste fase nieuwe ronde dataverzameling niet uitgesloten. Het eindproduct is een uitgewerkte boomstructuur die een grafische en conceptuele voorstelling is van het verhaal van de respondenten. In elke nieuwe fase van coderen verhoogt het abstractieniveau. Het gevaar is het loskoppeling van analyse en data.  Hulpmiddelen bij het selectief coderen 1. Codeboom 2. Verhalend werken: vertrekkend uit de centrale categorie wordt de theorie verder uitgewerkt door in hoofdzaak te schrijven. Twee bewegingen worden onderscheiden  Algemene beweging: volledige verhaallijn wordt in grote lijnen op papier gezet.  Specifieke beweging: meer conceptueel te werk gaan. Je koppelt verschillende concepten aan elkaar tot een theorie. Deze werkwijze komt grotendeels overeen met memo’s 3. (Pijlen)schema’s (cartografische schema’s van Clarcke)  Situationele kaarten: meest beschrijvende. Het doel is om in een schema een geordend overzicht te krijgen van de inhoud.  Kaarten van sociale werelden/arena’s: plaatsen van de resultaten in sociale werelden. Onderzoeker gaat kijken hoe het individu zijn plaats inneemt in verschillende sociale omgevingen en hoe de interactie tussen individu en omgeving er uitziet. Centraal staat het zoeken naar relaties, collectiviteiten en interacties tussen de verschillende sociale arena’s. Voor elke sociale omgeving worden er memo’s uitgewerkt.  Positionele kaarten: kijken naar houdingen tegenover situaties: niet zozeer individuele standpunten maar abstrahering van posities die ingenomen worden. Vertrek punt vormen de dimensies die bij axiaal coderen gevormd werden (men gaat dus houdingen weergeven in een assenstelsel)  Pijlenschema’s: zowel causale als niet-causale relaties aanbrengen. Relaties leggen tussen concepten vereist een grondige reflectie over de inhoud van de relatie. Belangrijk is dat je stapsgewijs te werk gaat en dat pijlenschema’s niet noodzakelijk allesomvattend of groots moeten zijn. Soms leent slechts een deel van het onderzoek zich tot deze aanpak. 4. Matrices: voordeel is op geordende wijze veel materiaal samenbrengen, ideaal voor tijdsordeningen te duiden (oorzaak-gevolg). Bij de relationele datamatrix ging het om het

Shamina Van der Vurst

74

Inleiding Kwalitatief onderzoek

ontwikkelen van een concept in een brede context, hier is het verbinden van concepten belangrijk. 1) Maak een tabel met X aantal kolommen waarbij de eerste kolom alle namen van je respondenten bevat. 2) In de tweede kolom zet je het concept / variabele die je selecteert als het centrale concept. 3) Probeer de inhoud van dit concept / waarde van die variabele in te vullen voor al je respondenten. 4) Voeg andere concepten / variabelen toe in de andere kolommen, die een verklaring kunnen geven voor je centrale concept. 5) Probeer die bijkomende concepten in te vullen voor alle respondenten. 6) Probeer patronen te onderkennen: hangen bepaalde waarden samen? 5. Metaforen: (~Goffman)  Maken een analogie tussen twee woorden en objecten, waardoor er een impliciet verband wordt gelegd.  Het gebruik van metaforen kan de onderzoeker helpen om de resultaten inzichtelijker te maken voor een breder (minder academisch) publiek: toegankelijke beeldspraak.  Metaforen kunnen in Grounded Theory soms als centrale codes worden gebruikt in de selectieve codeerfase.  De zwakke plek is zijn moeilijkheid. 6. Typologieën:  Een typologie is een classificatie van een fenomeen over enkele (vaak cruciale) kenmerken van een fenomeen, wat leidt tot verschillende ideaaltypes. Een typologie weerspiegelt essentiële variaties in kenmerken / eigenschappen van een fenomeen.  Een analyse d.m.v. matrices kan helpen in het ontwikkelen van een typologie.  Typologieën kunnen worden gebruikt als een analyse-instrument of ‘template’ om het fenomeen verder te bestuderen in verschillende contexten.  In een typologie moet je alle cases kunnen onderbrengen.  Het ontwikkelen van typologieën kan je ook toelaten om ‘lege cellen’ te identificeren die theoretisch belangrijk lijken te zijn maar waarvoor je (nog) geen data hebt.  Typologieën leiden wel tot een extreme vorm van datareductie omdat alles wordt gereduceerd tot een aantal centrale kenmerken. • Typologieën moeten door data ondersteund worden. • Oog blijven hebben voor afwijkende gevallen. Toepassing: Situatie 2 Axiale Codering Parental Code 1.1.1. Stereotiepen van Walen Siblings 1.1.1.1. lui 1.1.1.2. bazig 1.1.1.3. zoeken ruzie (...)

Shamina Van der Vurst

75

Inleiding Kwalitatief onderzoek

1.1.2 Stereotiepen van Turken

(...) 1.2.1. Invloed familie

1.2.2. Invloed culturele bedreiging (…)

1.1.2.1. behandelen hun vrouw als vuil 1.1.2.2. willen meer dan wat ze recht op hebben (...) 1.2.1.1. Vader zegt dat Walen krapuul zijn. 1.2.1.2. Vader zegt dat buitenlanders geen respect hebben voor hun vrouwen. 1.2.1.3. Vader zegt dat buitenlanders meer (voor)rechten willen hebben op het werk. (...) 1.2.2.1. Wij moeten Frans leren en zij niet. 1.2.2.2. Wij moeten ons aanpassen en zij niet.

Centrale categorie

Tweede orde categorie 1.1. Inhoud stereotiepen 1.2. Factoren die stereotiepen beïnvloeden (...)

Derde orde categorie 1.1.1. Stereotiepen van Walen 1.1.2 Stereotiepen van Turken (...) 1.2.1. Invloed van de familie 1.2.2. Invloed culturele bedreiging

Vierde orde categorie

1. Stereotiepen

1.1.1.1. lui 1.1.1.2. bazig 1.1.1.3. zoeken ruzie (...) 1.1.2.1. behandelen hun vrouw als vuil 1.1.2.2. willen meer dan wat ze recht op hebben (...) 1.2.1.1. Vader zegt Walen zijn krapuul. 1.2.1.2. Zegt buitenlanders geen respect voor vrouwen. 1.2.1.3. Zegt buitenlanders te veel willen. 1.2.2.1. Wij moeten Frans leren 1.2.2.2.Wij moeten ons aanpassen

Shamina Van der Vurst

76

Inleiding Kwalitatief onderzoek

Oefening Case-by-case comparison
PS: “Sadi, do you think that there are teachers who will treat you differently because you are from Turkish descent?” SADI: “Yes, but that depends you know. When there is for example a racist teacher, then you have to avoid that they… You know, you have to avoid that they are in their right, you don’t have to do anything wrong, you have to be calm, follow the lesson, you don’t have to give them a chance to say something to you.” PS: “Yeah, yeah, you shouldn’t give them a reason to say…” SADI: “Yeah.” SPAWN: “You know, our problem is that our Dutch is not very good, I mean not as good as the teacher’s Dutch. And he (teacher of Dutch and English) is going to find it easy to defend himself against us, with his Dutch, with his own vocabulary (Erdy agrees). So he really can make us look like a fool… But I am just going to try to avoid him next year, I mean, I am just going to try to go to another tutor-group, so… So somewhere where another teacher teaches Dutch.” TUPAS: “But come one, that’s not true! I mean he says that his Dutch is not good enough, but look he is able to speak Dutch very well! And me too, and him, in fact all of us! (…) (…) TUPAS: “But I am not afraid when he (teacher Dutch and English) will say something! I have the right to do that if he says something… I… I insult him back if he insults me, and if he starts a fight, then I will start to fight him! (…) Grr, such an asshole, if he says something to me I have the right to say something back, as long as he starts, I have the right to insult him back. And then they can’t throw me out of school or give me an exclusion or something like that, not even a detention, because otherwise I will bring charges against them!” SHAKUR: “(…) And for example, when you confront a teacher with the fact that he is racist, he will never admit that you are right. Two years ago I had a teacher here at school, (name teacher). There was this Belgian guy who tried to change a tyre but he couldn’t do it very well and he was very slow and I asked if I could try it, so that it would go a bit faster. And yeah, I start to change the tyre, work quickly and laugh a bit, and he says ‘over here you don’t try to be a showman, because I don’t like that, and definitely not from a Turk!’. So yeah, that was a purely racist remark and I tell him ‘for a start I am not a Turk, and secondly, why do you use that, why do you say that?!’. And yeah, he starts to avoid the question and I just told him ‘yeah, it’s okay!’. So yeah… it really doesn’t interest me who’s racist, they can be racist if they want to, as long as they don’t touch my wallet (others laugh).” SHAKUR: “I think it is a bit normal that some Belgians and teachers are racist, because a foreigner from Morocco or Turkey comes to Belgium, starts to work, drives a beautiful car and is dressed nicely. And some Belgians who have lived here for their whole life cannot afford those things and start to think of how all that is possible, in their own country… and that’s how they become racist. But there is not a lot you can do when someone is racist. There is no point in saying ‘why are you racist?’ to someone who’s racist, because someone who’s racist will always hate foreigners.” (...) SHAKUR: ‘There are foreigners who are very quick in saying ‘you are a racist, you are a racist’. There are like some teachers or pupils who insult you sometimes, who laugh with you, yeah, foreigners are quick to say that they are racist, but it can just be that they, you know, hate you, but not ALL the foreigners […]’ SPAWN: “[when teachers are racist] That’s just… These are just issues where you think ‘well yeah, I don’t want to study anymore later on if that continues like that, if teachers are like that, I really don’t feel like going anymore, that is just pure discouraging’, you understand?!” (…) TUPAS: “We are all just people, isn’t it? There is not a single difference between us! If you cut us open, we will all bleed to death, so that’s just all the same! (…) but if they are going to insult us like that, then I am going to be discouraged, I mean that’s the truth! I am going to say like: ‘Come on man, if I have to continue like that, what does it matter? I am not going to continue study like that for six or seven years, that’s not going to work!’”

Shamina Van der Vurst

77

Inleiding Kwalitatief onderzoek

Response to racism

Change teacher or self

Sensitivity Racism Resources School a to fight related to racism barrier racism goals to goals Low Yes Yes Yes

Sadi

Exemplary conformity Calculated resistance

Self

Tupas

Teacher High

Yes

Yes

Yes

Turkish Overt Sisters resistance Spawn Avoiding racism

Teacher High

Yes

Yes

No

Self

High

Yes

No

Yes

Erdy and Shakur

Downplaying Self racism

Low

No

No

Yes

K.

Van coderen naar het uitschrijven van de analyse

Van coderen naar het uitschrijven van analyses Gedurende dit hoofdstuk wordt er doorlopend naar een manuscript verwezen dat is ingediend voor evaluatie in een wetenschappelijk tijdschrift; een manuscript dat al twee maal is geëvalueerd. Dit voorbeeld manuscript (VM) betreft een studie die probeert te verklaren waarom Turks Cypriotische (TC) leerlingen op een bepaalde manier reageren op ervaringen van racisme. Het is gebaseerd op analyses van kwalitatieve interviewdata van hoofdzakelijk 30 TC studenten die werden geselecteerd uit twee middelbare privéscholen (Red Brick en Green Lane) gelegen in het Grieks gedeelte van Cyprus.

1) Coderen volgend The Grounded Theory
We proberen om een theorie te ontwikkelen door de variabelen zelf te omschrijven, dit gebeurt in 3 fases: (1) Open coderen, (2) Axiaal coderen, (3) Selectief coderen. Het beschrijven is een proces van representatie, met als doel een beeld te schetsen van de realiteit of een deel van die realiteit op basis van jouw interpretatie van de data. Beschrijvingen zijn niet willekeurig of random, maar worden gestuurd door de (ontwikkelende) theorie. Door je data goed te beschrijven ga je zowel op theorie kunnen voortbouwen als een platform ontwikkelen waarop verdere theorieontwikkeling kan plaatsvinden en analyseren.

Shamina Van der Vurst

78

Inleiding Kwalitatief onderzoek

Ten einde theoretisch gestuurd te beschrijven moet je proberen te komen tot een ‘thick description’: Dit betekent dat je een gedetailleerd beeld geeft van wat je hebt gehoord en/of gezien in relatie tot de context waarin dit zich ontwikkelt. Je gaat je centrale codes beschrijven in een context via het toepassen van een aantal lagen.  We proberen ons (centrale) concepten / kenmerken te relateren aan andere concepten / kenmerken om op die manier die centrale concepten meer in de diepte en breedte te beschrijven. Die ‘andere concepten/kenmerken’ kunnen zowel deductief of op voorhand worden geselecteerd als relevant of inductief uit de analyses naar boven komen als relevant. Voorbeeld van de conditionele matrix (zie voorgaande hoofdstuk). Je gaat de axiale codes in vraag trekken. ‘Waarom gaan we die codes dan juist toepassen?’. De wat-, wanneer-, waar-, waarom- en hoe-vraag wordt meestal op voorhand vastgelegd (dit is een deductief gegeven). Wanneer we zelf connecties gaan zoeken tussen de verschillende data, dan zijn we bezig met een inductieve analyse.

2) Het beschrijven van je data
Je begint het proces van het uitschrijven van je analyses door bepaalde (selectieve, axiale) codes te selecteren die belangrijk lijken met betrekking tot jouw onderzoeksvraag:  ‘Hoe kunnen we verschillen verklaren tussen studenten in de manier waarop ze omgaan met racisme?’ In het VM werden de volgende codes a priori (deductief) geselecteerd voor analyse: Wat voor incidenten van racisme hebben ze zelf ervaren? Hoe gingen ze daar me om? Hoe zouden ze omgaan met hypothetische incidenten van racisme van leeftijdgenoten in school? ________________________________________________________________ Hoe zouden ze omgaan met hypothetische incidenten van racisme van leerkrachten in school? Hoe zouden ze omgaan met hypothetische incidenten van racisme van onbekenden buiten de school? Hoe belangrijk is de schoolcontext (Red Brick en Green Lane)?

-

MERK OP: Er wordt een lijn getrokken tussen twee verschillende schoolcontexten. Vervolgens voert Stevens een vergelijkende case-by-case analyse uit met betrekking tot die verschillende codes . Ik voor het gemak de conditionele matrix omgedraaid van rijen naar kolommen, hou hier rekening mee.
Fake name student Experiences of racism Reyhan Some students call a particular student (Namish) 'Black' - as a joke but he doesn't seem to see it as a joke, ‘but apart from that there is no racism in school’.

Shamina Van der Vurst

79

Inleiding Kwalitatief onderzoek

She later refers to teachers responding to Greek students in Greek and she sees that 'as racist in a way'.

She also talks about Greek Cypriot students that try to show that they are Greek, by ignoring TCs, talking between each other in Greek and not asking questions to TCs. She says these students are 'less friendly' compared to mixed marriage GCs. Response to this No info

She 'has the right to talk Turkish if they talk Greek' even though both are expressions of racism.

She doesn't care about these GC ignoring her, because she 'has her friends and we care for each other'. HYP Response to racism from students HYP - She 'would get back to them' by saying something similar in response, she also says that she has to respond to racism from students 'because she is not racist to them'. If that doesn't help she would go to the teacher. HYP Response to racism from teachers HYP - she would probably leave school because talking to the principal would not change necessarily the behaviour of the teacher. It would depend on what course: a teacher you see only once a week is less of a problem compared to one you see everyday HYP response to response outside school Groups they feel they belong to No info 1. Cypriots 2. Turkish Cypriots 3. Muslims Groups they don’t want to belong to No groups she doesn't want to belong to.

We gaan dus in het EM manuscript niet gewoon maar een antwoord geven op de vraag ‘ervaren studenten racisme?’, maar eerder: • Wat voor soort racisme gaan ze ervaren?

Shamina Van der Vurst

80

Inleiding Kwalitatief onderzoek

• • •

Gaan ze verschillende soorten racisme ervaren naargelang de bron van racisme (leeftijdgenoten, leerkrachten, onbekenden buiten de school)? In welke mate gaan ze racisme ervaren? Gaan leerlingen in de twee verschillende scholen andere ervaringen hebben m.b.t. racisme?

Dezelfde vragen worden gesteld met betrekking tot de manier waarop leerlingen omgaan met racisme. Contextualiseren van je bevindingen betekent dat je lagen toevoegt aan je beschrijving ven een of enkele centrale kenmerken, wat doorgaans neerkomt op het weergeven van specifieke informatie over en variatie in je data met betrekking tot bepaalde kenmerken die theoretisch relevant lijken. Wanneer je layers gaat toevoegen, dan ga je andere vragen stellen om een toegevoegde waarde te creëren bij je beschrijving. We proberen dus een ‘thick description’ te bereiken. We gaan na wat de inhoud van de andere layers is om extra informatie te verkrijgen. Beschrijven als… (1) … een platform voor verdere analyses met als doel de verdere ontwikkeling van theorie: - Hoe kunnen we die variatie in antwoorden op racisme gaan verklaren in onze data? 1. Het verschil tussen de twee scholen: De ene school is groter, de kleinere school kent meer variatie en grijpt sneller in op racisme. 2. Op beide scholen gaan leerlingen op een andere manier met leerkrachten en omgekeerd.  Leerlingen lopen weg van de leerkrachten of leerlingen ondernemen juist zelf actie. 3. Op beide scholen gaan ze anders om met racisme in de omgeving, de straat,…  Je focust op een verdere analyse met dit als basis. Je moet verschillen hebben in je data om verder te kunnen. Bij dit voorbeeld zijn de verschillen wel duidelijk. (2) … een manier om rechtsreeks aan theorieopbouw te doen: - The bruikbaarheid aantonen van Mellor’s classificatie van omgaan met racisme. - De manier waarop leerlingen omgaan met racisme is complexer dan hoe het in de wetenschappelijke literatuur wordt voorgesteld. 1. Hoe mensen reageren op racisme is vaak veel complexer dan wanneer dit in de literatuur is uitgelegd. We gaan vaak verschillende reacties combineren met elkaar. Het VM toont aan dat je door het beschrijven van je data kunt voortbouwen op bestaande theorie door theorieën / bevindingen te bevestigen, theorieën / bevindingen uit te breiden of door nieuwe vragen naar voor te schuiven die onvoldoende zijn onderzocht. Dit laatste legt de link naar verdere analyse-activiteiten (zie deel: ‘van beschrijven naar het verder ontwikkelen van theorie’).

Shamina Van der Vurst

81

Inleiding Kwalitatief onderzoek

De beschrijving van de data is ook wat eerst wordt weergegeven in het analysedeel: 4. 1. Experiences of racism 4. 2. Responding to racism Dit vormt dan de opstap / legitimatie van de kern van de analyse: hoe kunnen we wat we zien verklaren? 4. 3. Factors influencing students' strategies in response to racism

Het beschrijven van je analyse komt in zekere mate overeen met het kwantitatief onderzoek. Je gaat namelijk je centrale codes oplijsten en ze een bepaalde waarde toekennen. Dit doen we om de varianties te kunnen vastleggen. Kwantitatieve output kan worden omschreven als: Zijn er evenveel mannen als vrouwen ondervraagd?, Zijn er genoeg leerlingen ondervraagd? Etc. Het kiezen van bepaalde lagen of kenmerken op basis waarvan je data m.b.t. een centrale code beschrijft, gebeurt zowel d.m.v. inductieve als deductieve processen. In het EM focussen we zowel op meer deductief bepaalde kenmerken (bv. verschillen naar de school en de bron van racisme) dan op kenmerken die meer inductief uit de analyses naar boven komen als relevant (bv. het hanteren van verschillende strategieën bij het omgaan met racisme). In het uitschrijven van je beschrijvende analyses is het belangrijk dat je alleen focust op die kenmerken van je data die belangrijk zijn voor het opbouwen van je theorie, anders gaat de lezer vragen waarom je de data m.b.t. die bepaalde kenmerken hebt beschreven (waarom is dat relevant?).

3) Kwantificeren van je data
In het beschrijven van je data ga je vrijwel steeds worden geconfronteerd met de vragen: Moet je nu je data kwantificeren? Hoeveel belang moet ik daaraan hechten? Hoe moet ik goed kwantificeren?

De waargenomen noodzaak voor kwantificatie in kwalitatief onderzoek varieert en is afhankelijk van de mate waarin je kunt kwantificeren en de mate waarin het kwantificeren van je data belangrijk is voor het ontwikkelen van je (beschrijvingen en) theorie. Het belang van kwantificatie in kwalitatief onderzoek neemt doorgaans toe:     Als je moet aantonen dat er variatie is in je steekproef; Als je bevindingen uit vorig onderzoek wilt testen; Zeker als dit een belangrijk issue is Als je een grote en/of representatieve steekproef gebruikt; Een kleine EAS is niet goed Als je dezelfde vragen stelt aan respondenten; Als je een discussie laat uitgaan, dan is kwantificeren minder relevant.

Shamina Van der Vurst

82

Inleiding Kwalitatief onderzoek

 Hoe moet je kwantificeren? Hier bestaan wee extreme strategieën voor: 0) Gebruik altijd cijfers die precies het aantal cases weergeven die wel / niet een bepaalde interpretatie van de data ondersteunen die je wilt maken (bv.: ‘Deze opinie werd gedeeld door 10/15 respondenten die werden geïnterviewd').  Dit oogt duidelijker en meer gedetailleerd  Legt impliciet de nadruk op het belang van een meer gedetailleerde vorm van kwantificatie voor je proces van theorieontwikkeling. 2) Gebruik altijd woorden om een kwantiteit aan te duiden (bv.: ‘de meeste participanten die werden geïnterviewd deelden deze opinie’)  Dit oogt altijd vager  Gaat het belang van een meer gedetailleerde kwantificatie (impliciet) minimaliseren voor het proces van theorieontwikkeling.

 Hoe kan je anticiperen op die tegenstrijdige verwachtingen? Probeer altijd in cijfers te kwantificeren in kladanalyses omdat het makkelijker is om die om te zetten naar een kwantificatie in woorden (in plaats van omgekeerd). Bij het uitschrijven van je finale / netanalyses kijk je best eerst na wat de vormvereisten zijn m.b.t. het soort publicatie (thesis, rapport, tijdschriftartikel…) dat je wilt schrijven door richtlijnen en voorbeelden van eerdere, gelijkaardige publicaties na te gaan. Dan gebruik je die strategie die standaard lijkt te zijn in dat soort publicatie, tenzij je heel goede redenen hebt om dat niet te doen. Welke strategie je ook toepast: veronderstel nooit dat je representatief bent voor een grotere populatie (tenzij je absoluut zeker bent dat dit wel zo is).Gebruik finaal nooit cijfers als ze niet nodig zijn, woord primeert en leest ook een stuk vlotter.

4) Coherent en overtuigend schrijven
Coherent schrijven betekent dat je interpretaties en conclusies met betrekking tot je data presenteert in een logische volgorde waarbij de relaties tussen die ideeën en conclusies onderling en tot een overkoepelend thema worden duidelijk gemaakt. Overtuigend schrijven betekent dat je er in slaagt om je interpretaties en conclusies als geloofwaardig te presenteren. Dit zorgt er voor dat de lezer je argumenten makkelijker gaat verstaan en meer gaat geloven. Het heeft niet zo maar betrekking op presentatie, maar is een essentieel deel van het proces van data analyse of het ontwikkelen van theorie.

Shamina Van der Vurst

83

Inleiding Kwalitatief onderzoek

 Hoe kunnen we meer coherent en overtuigend schrijven? a. Bepaal een algemene structuur Kies de belangrijkste representatieniveaus: Wil je jouw interpretaties en conclusies organiseren rond bepaalde respondenten, oorzaken, gevolgen, organisaties, of instituties…? Je moet vaak een structurerend kenmerk kiezen waarrond je alle analyses gaat weergeven. Een gevolg daarvan is dat dit structurerend kenmerk centraler komt te staan in je analyses (en andere kenmerken dus minder). Tegelijkertijd moet je er in kwalitatief onderzoek voor zorgen dat je je bevindingen kadert in het geheel van structuren en processen (en dus andere kenmerken) waarin die zich ontwikkelen. In het VM heb ik er voor gekozen om de analyses te structureren rond de sociale contexten waar leerlingen racisme ervaren en op reageren: 2. 3. 4. 5. Racisme van leeftijdsgenoten in de school; Racisme van leerkrachten in de school; Racisme van onbekenden buiten de school; Verschillen tussen de twee scholen.

Aangezien de beschrijvende analyses aantonen dat er meer variatie is in contexten 1-3 en minder in 4, worden de analyses gestructureerd rond kenmerken 1-3. Terwijl het eerste deel van de analyses de variatie in de data verklaren (m.b.t. het omgaan van racisme) gaat het tweede deel van de analyses die variatie proberen verklaren, met een focus op die contexten waar die variatie het meest uitgesproken is: 4.3.1. Students' responses to racism from students inside the school 4.3.2. Students' responses to racism from teachers inside the school 4.3.3. Students' responses to racism outside the school

Het isniet slecht om je gekozen algemene structuur te motiveren: Footnote: 'Due to space limitations, this article does not present a discussion of all the various factors that emerged out of the qualitative analysis as important in explaining variability in TC students' responses to racism. For instance, students' involvement with collective sport activities, characteristics of sports organizations, parental racial socialization, perceived personality traits and physical attributes all seemed to play a role in explaining differences between TC students in opting for particular strategies in response to racism. In addition, the analysis does not focus on characteristics of TC students' ethnic and religious collective identities, as there appeared to be very little variation between these students in terms of how they defined themselves in ethnic and religious terms. However, while TC students' ethnic and religious identifications do not seem to account for variability between them in terms of their responses to racism, such processes seem to explain in part differences in responses to racism between TC students and GC students (or explain between group rather than within group variation) and seem to relate more directly to the political and historical context of Cyprus. However, a focus on between group differences in responses to racism and the importance of students' collective ethnic and religious identities merits a separate and extensive analysis that cannot be included here.'

Shamina Van der Vurst

84

Inleiding Kwalitatief onderzoek

b. Bepaal een specifieke structuur Het verbinden van onderwerpen in een bepaalde sub-deel / deel van je algemene structuur. Je moet teruggrijpen naar je matrix en kijken naar de antwoorden. Stel jezelf de volgende vragen: ‘Wat zijn de belangrijkste bevindingen binnen een bepaald sub-deel?’ ‘Hoe verhouden die zich tot elkaar?’ ‘Hoe verhouden die zich tot dit sub-deel en de andere sub-delen?’

Probeer op basis van antwoorden op die vragen de verschillende bevindingen in een sub-deel in een logische structuur te plaatsten. Maak een oplijsting van de mogelijke invloeden en zoek naar de verbanden tussen e factoren. In het VM kwamen de volgende factoren naar (inductief) boven als belangrijk in het verklaren van hoe leerlingen omgaan met racisme van leerkrachten: 1) Students consider that teachers have more power  responding openly can make the teacher retaliate but not responding can make the consequences for the student serious. 2) Students expect teachers to be fair (i.e. not racist) to students  teachers are professionally and morally not allowed to be racist and accusations of teacher racism can cause serious problems for the teacher. 3) Teachers have no personal interest in discriminating students  teachers have only to gain from their students doing very well , especially in a public examination system where success of students boosts the status of the teacher, and discrimination might keep students from doing well. 4) Students' consider social support from the senior management  the school is against racism and will punish racist teachers. 5) Students feel they have to respect authority of teachers  can cannot just speak up to teachers and older people. 6) Students consider student-related goals in responding to teacher  students want to achieve, so they carefully weigh their responses towards teachers as not to jeopardize this goal. 7) Students consider their language skills in responding to the teacher  students feel comfortable in responding to students, which is not always the case with minority students Je merkt op dat er een logisch verband te herkennen is in de oplijsting van de verschillende factoren. Het gaat hier voornamelijk over wij-zij denken van beide sociale groepen.

Shamina Van der Vurst

85

Inleiding Kwalitatief onderzoek

Start je presentatie van je analyses in een sub-deel met een bepaald onderwerp (bevinding) die jij theoretisch meer belangrijk vindt of waarvan jij denkt dat de lezer dit belangrijker zal vinden dan de andere onderwerpen (bevindingen). Of je kan de presentatie beginnen met een onderwerp dat je dan als kapstok gaat gebruiken om de bespreking van andere onderwerpen aan op te hangen.  In het VM begin ik de analyse van het sub-deel over de manier waarop leerlingen omgaan met racisme van leerkrachten door eerst te kijken wat er nu die gepolariseerde reactie van leerlingen (heel defensief en heel aanvallend) verklaard in het reageren op racisme van leerkrachten (leerkrachten hebben meer macht maar ze mogen ook niet racistisch zijn vanuit hun rol).  Die keuze werd gemaakt omdat dit een centrale bevinding was die uit de beschrijvende analyses naar boven kwam en om een verklaring vroeg. Het bepalen van een specifieke structuur helpt jou in het bepalen van wat hoofd en bijzaken zijn met betrekking tot het ontwikkelen van je theorie (beantwoorden van je onderzoeksvragen) en moet je er toe aanzetten om bepaalde stukken centraler en andere minder centraal te zetten of zelfs weg te laten. c. Schrijf introductieparagrafen Leg heel goed uit in de eerste paragraaf van een analysestuk wat je daar wilt doen en geef daarin belangrijke informatie weer die de lezer in het achterhoofd moet houden om goed te kunnen volgen. Je pakt de lezer bij de haren en probeert die dan ook bij de leest te houden. Geef de lezer het gevoel dat de tekst vlot leest en steek je essentie in de eerste paragraaf. 'As we saw in section 4.2., students who did not follow the two-staged strategy with regards to teacher racism seemed to opt for more polarized initial responses, by engaging in intense defensive (e.g. 'leaving the school') or counter-attacking responses (e.g. deliberately engaging in deviant classroom behavior'). Our analysis indicates that this polarization might relate to (…)' d. Schrijf conclusieparagrafen Je moet op het einde van een analysedeel een paragraaf toevoegen waarin je de belangrijkste bevindingen opsomt en, eventueel, hoe je van daar uit verder gaat. Dwingt je om te focussen, aangezien kwalitatieve data analyse vaak complex wordt en uitdijt naar bevindingen die misschien minder essentieel zijn. Dwingt je om je bevindingen beter te synthetiseren. Geeft je de mogelijkheid om de theoretische relevantie van je analyses weer te geven. Zal je helpen om minder relevante stukken uit je analyses te identificeren en misschien weg te laten.

In het VM zal je zien dat elk analysedeel eindigt met een paragraaf waar ik de belangrijkste bevindingen samenvat en integreer in een ecologisch model.

Shamina Van der Vurst

86

Inleiding Kwalitatief onderzoek

e. Het voorzichtig uitdrukken van relaties In vergelijking met kwantitatieve data-analyse, is kwalitatieve data-analyse veel minder sterk (en zeker) over het bepalen van associaties tussen kenmerken: Omdat het vaak gaat over heel kleine, aselecte steekproeven en omdat het onmogelijk is om te controleren (in de statistische betekenis) voor de invloed van andere kenmerken. Bijgevolg moet je als kwalitatief onderzoeker in het uitschrijven van je analyses die grotere onzekerheid over het bestaan van associaties ook erkennen. Je moet dus rekening houden met onzekerheden en woorden vermijden zoals ‘impact’. Je mag wel suggereren:’ Het lijkt een invloed te hebben’. Vermijd het gebruik van woorden die een sterke relatie van invloed uitdrukken tussen kenmerken, zoals ‘impact’, ‘determineert’, ‘bepaald’, ‘veroorzaakt’ of gebruik bijkomende werkwoorden om de implicatie van een sterke invloed tegen te spreken, zoals ‘lijkt’, ‘suggereert’, ‘kan’, ‘helpt’ etc.:  ‘(…) we tried to look into the factors that may help to explain this observation. One factor that appears important in explaining these differences (…)’ Gebruik alleen extreme vormen van kwantificatie, zoals ‘alle respondenten’ of ‘niemand’ als ze echt van toepassing zijn en anders gebruik je best meer kwalitatieve vormen van kwantificatie, zoals ‘veel’, ‘sommige’, ‘de meeste’, ‘bijna allemaal’ etc.:  ‘While several TC students interviewed at Green Lane explicitly referred to the possibility of being 'beaten up' by GC students if they would respond to racism with a counter-attacking strategy, the fear of a possible retaliation by GC peers was never raised in the case of Red Brick.’ f. Het doordacht gebruiken van citaten.

Een zwak kwalitatief onderzoek wordt vaak gekenmerkt door tekst die er uit ziet als een lange lijst van opeenvolgende citaten, kort op elkaar, zonder (goed) uit te leggen wat ze betekenen, hoe ze onderling aan elkaar zijn verbonden en waarom ze belangrijk zijn m.b.t. je onderzoeksvragen.  Een sterk kwalitatief onderzoek wordt gekenmerkt door het presenteren van gesofisticeerde analyses, wat betekent dat JIJ als onderzoeker tot conclusies komt over wat de data betekent en niet verwacht dat de lezer die zelf moet maken uit het lezen van vele citaten.Daarom is het essentieel dat je heel goed nadenkt over welke citaten je gaat gebruiken, wanneer en met welk doel.  Hoe doe je dit efficiënt? Voeg in een voorlopige analysedocument alle citaten in die jij interessant vindt met betrekking tot een bepaalde conclusie die theoretisch relevant is en selecteer uit die lange lijst enkel die citaten die het meest geschikt lijken. De volgende vragen bepalen dit: 1. 2. 3. 4. Houdt het citaat verband met iets dat centraal staat in je theorie / onderzoeksvragen? Is het citaat een goed voorbeeld van iets dat je wilt illustreren? Kan het citaat worden gebruikt om verschillende bevindingen aan te duiden? Kan het citaat worden gebruikt als een kapstok om (eventueel later) andere analyses aan op te hangen? 5. Hoeveel keer heb je gebruik gemaakt van de bron van het citaat? 6. Welke groep of ‘stem’ representeert het citaat?

Shamina Van der Vurst

87

Inleiding Kwalitatief onderzoek

Je mag die citaten nooit weergeven als voorvanzelfsprekend bewijs voor bepaalde conclusies. Je moet die citaten steeds in hun context trachten te interpreteren, waarbij de citaten jouw helpen om een rijk beeld op te hangen, maar niet het beeld zijn op zich. Dit komt neer op het toevoegen van lagen aan je analyses van citaten (zie boven) of het uitpakken (unpacking) van die citaten, Er zijn ruwweg een vier tal manieren waarop je dit kunt doen: 1. Je interpreteert het citaat voor de lezer; 2. Je linkt het citaat aan andere citaten; 3. Je linkt het citaat aan de context waarin die citaten werden gemaakt (bijvoorbeeld de interview of observatie context); 4. Je relateert het citaat aan een bepaalde theorie. Voorbeeld van goede citaten: 'A factor that seemed to constrain students from (immediately) counter-attacking teacher racism is a strong sense of respect for the authority of adults - and teachers especially. Many TC students interviewed argued that you could not talk back to a racist teacher because 'she's our teacher', or 'you don't really talk to your teacher that way' and 'you don't tell a teacher what to do, that's not respectful behavior': Researcher: Now, what if a teacher would be racist to you? What would you do? Fadime: Hm I would go to the principal. Researcher: Why you wouldn’t try to deal with it yourself? Fadime: Cause he or she is higher than me and he’s older than me and I can’t be rude to them. Researcher: Why? Fadime: Because I have to respect them cause they are older. (Interview Red Brick) Parental expectations seem to play an important role in that they can stimulate young people to show respect to adults and teachers in particular, the latter enjoying often an almost parental authority in the classroom in relation to their students in Turkish society (Timmerman 1999).'

5) Van beschrijven naar theorieopbouw
a. Het uitpakken van relaties: Het opbouwen van een theorie in kwalitatief onderzoek moet meer zijn dan het beschrijven van algemene relaties tussen centrale kenmerken. De rijkdom van kwalitatieve data-analyse uit zich juist in dat het de complexiteit van de relaties tussen verschillende kenmerken mooi weergeeft. Je kan die complexiteit / diepte in je analyses bereiken door je relaties op zo’n manier ‘uit te pakken’ dat het een antwoord geeft op de vraag ‘Waarom of hoe X een invloed heeft op Y?’, in plaats van louter te focussen op de vraag: ‘Heeft X een invloed op Y?’. Het uitpakken van relaties in het opbouwen van een verklaringsmodel is het analytische equivalent van het toevoegen van lagen in je beschrijvende analyses en beiden helpen om een meer omvattende theorie uit te werken over datgene dat je wilt verklaren.

Shamina Van der Vurst

88

Inleiding Kwalitatief onderzoek

Voorbeeld: de rol van sociale ondersteuning (social support) in het omgaan met racisme: ‘Sociale ondersteuning’ van vrienden helpt studenten om meer effectief om te gaan met racisme. In plaats van dit gewoon te vermelden en daar een voorbeeld van te geven, worden je analyses rijker als je kunt beschrijven HOE sociale ondersteuning jongeren helpt bij het omgaan met racisme. Bijgevolg, in plaats van gewoon te concluderen ‘vrienden hebben helpt’, kunnen de analyses verkennen op welke verschillende manieren sociale ondersteuning een verschil maakt voor jongeren in de manier waarop ze met racisme omgaan: a) b) c) d) Het voorkomt dat anderen racistisch zijn; Het voorkomt dat de actor zelf racistisch gaat zijn / reageren; Laat toe om collectief te reageren tegen uitingen van racisme; Laat je toe om je beter te voelen over jezelf.

b. Contradities Dergelijke bevindingen zijn vaak heel interessant omdat ze de complexiteit aangeven van relaties tussen kenmerken; relaties die misschien niet zo eenduidig zijn te beschrijven. Bijvoorbeeld: de meer tegenstrijdige manier waarop studenten omgaan met racisme van leerkrachten. Het vinden van tegenstrijdigheden hangt af van je beschrijvende analyses en de mate waarin de onderzoeker open staat om dat soort observaties op te volgen. c. Bijkomende literatuur Het verbinden van je bevindingen aan bijkomende literatuur en het toepassen van een theoretisch model: 1. Je data kan bepaalde hypotheses die voortvloeien uit de literatuur bevestigen of ontkrachten; 2. Je kan bijkomende of meer complexe verklaringen geven voor een bepaald fenomeen; 3. Je kan het nut van bepaalde theoretische concepten en theorieën toepassen op je data, vooral als dit nog niet is gedaan en dit jou stimuleert om je onderzoeksthema op een andere manier te bekijken en andere onderzoeksvragen te stellen en antwoorden te zoeken. Kwalitatief onderzoek moet meer proberen doen dan het louter testen van hypotheses. Kwalitatief onderzoek moet ruimere verklaringsmodellen opbouwen en de bruikbaarheid / nut van bepaalde theoretische modellen en concepten uitproberen. Als gevolg moet je in je analyses relatief weinig aandacht besteden aan het succesvol testen van hypotheses, en meer aan de manier waarop je analyses kunnen voortbouwen op wat we al weten.  Dat betekent dat het ontkrachten van een bepaalde hypotheses vaak interessanter is in kwalitatief onderzoek, omdat dit de vraag oproept hoe dit kan worden verklaard. Het nut van bepaalde theoretische concepten en modellen uitproberen in kwalitatief onderzoek betekent dat je als onderzoeker die concepten en theorieën consistent moet toepassen.  Dat betekent dat je je data steeds moet interpreteren doorheen die theoretische lens.

Shamina Van der Vurst

89

Inleiding Kwalitatief onderzoek

Die theoretische lens geeft je een bepaalde manier van kijken naar de realiteit, waarbij bepaalde fenomenen meer/minder betekenis krijgen in vergelijking met andere fenomenen.  Bijvoorbeeld, we kunnen het Symbolisch Interactionsime, of een Ecologische benadering of een Critical Race Theory benadering toepassen op de manier waarop studenten omgaan met racisme. Elke theorie zal je stimuleren om naar bepaalde, theorie specifieke kenmerken te kijken (en dus vragen te stellen en antwoorden te formuleren) en minder naar andere.
Voorbeeld: het bevestigen van bevindingen: ‘Usually, these teachers' status as racists was not clear and sometimes even disputed between TC students, as these teachers were perceived to express their racism in a less overt or more implied, hidden fashion. However, apart from these isolated incidents, and in line with Stevens' (2008) analysis in a different context, TC students seemed to have very few experiences with teacher racism and were generally very positive about their teachers.’ Voorbeeld: het toepassen van een theoretisch model: ‘In terms of our ecological model, this section suggests the importance of different characteristics, situated at the level of the family (social class, social support), the school (anti-racist policies and social support from the senior management), teacher-student relationships (power of teachers, role expectations of teachers) and students' mental frames of reference (related to their educational aspirations, acceptance of the teachers' authority, knowledge of languages and perceived consequences of particular responses to racism). These different characteristics situated at different levels of analysis interact and encourage students to opt for specific types of (intensive controlled and counter-attacking) strategies in response to teacher racism.’

6) Conclusie
Elke stap in de data-analyse is gerelateerd aan het proces van theorieontwikkeling. Het toevoegen van lagen aan je beschrijvingen, het uitpakken van relaties en het linken van je resultaten aan bevindingen in de literatuur en theoretische concepten en modellen resulteert in sterkere, meer diepgaande analyses van de data. Het toepassen van een logische algemene en specifieke structuur in het uitschrijven van je analyses en het voorzichtig en duidelijk presenteren van je bevindingen maken je theoretische argumenten sterker.

L. Crititcal Discours Analyse (CDA)
1) Inleiding
Een discoursanalyse is enorm afhankelijk van de keuze van je filosofische paradigma. We kunnen er geen eenduidige definitie aan geven, , maar benaderen deze onderzoeksmethode aan de hand van verschillende paradigma’s. Het paradigma dat we de dag van vandaag voornamelijk toepassen is de sociaal constructivistische benadering met het toepassen van de kritische theorie. Het grote nadeel van deze benadering is het feit dat dit een enorm abstract paradigma is.

Shamina Van der Vurst

90

Inleiding Kwalitatief onderzoek

2) Discours en discoursanalyse
Een discours is een betoog, een verzameling van woorden en teksten. Het is een bepaalde manier om de realiteit voor te stellen. Wanneer men bijvoorbeeld een krantenartikel over De Rode Duivels schrijft, zal je merken dat er een concreet soort taalgebruik wordt gehanteerd. Het is belangrijk dat je op voorhand weet welke linguïstische keuzes je maakt vooraleer je een tekst gaat schrijven.  Met andere woorden is een discours vrij abstract, want je hebt slechts een specifieke manier om de wereld voor te stellen en te begrijpen. Daarnaast is een discours ook concreet, omdat je het taalgebruik toepast als een sociale praktijk. Bijkomend kijken we ook naar de sociale praktijk van de taalgebruik. Meer concreet wil dit zeggen dat we nagaan wat de som van een onderwerp is en wat er allemaal over dat bepaald onderwerp wordt gezegd. Dit noemen we de Group of Statements. Met andere woorden: een verzameling van ideeën, uitspraken en beelden met betrekking tot een specifiek onderwerp. Je kan er namelijk een patroon in terugvinden. Je kan steeds nagaan welke woorden er steeds opnieuw voorkomen en welk woord door een andere groep wordt gecreëerd. Een discours is een representatie van de wereld op twee verschillende niveaus: 1. De taal wordt gebruikt als een spiegel, een reflectie van de werkelijkheid 2. Er worden betekenissen toegekend aan de gebruikte taal. Je construeert met andere woorden de realiteit.  We passen dit even toe op een voorbeeld: Wanneer je iemand roept om jou te helpen, ga je die persoon zo goed mogelijk beschrijven. Dit kan door uiterlijke kenmerken (jij, met de groene trui), of dat kan door diens naam te zeggen. Wanneer je dit doet dan gebruik je de taal als een spiegel. De verhouding of de relatie met die persoon zal er voor zorgen welke specifieke taal je gaat gebruiken. Je gaat als het ware een extra betekenis creëren naast de beschrijving van die persoon. Ook taal kan op twee verschillende niveaus worden toegepast: 1. Taal wordt gebruikt als code. In dit geval spreken we over het toepassen van een positivistisch paradigma. Je plakt ‘labels’ op een object. Voorbeeld: een tafel krijgt het label tafel. Je hoeft dit object verder niet te beschrijven, iedereen weet wat het is. Taal is een transmissie tussen zender en ontvanger én is vrij instrumenteel (en dus ook neutraal). 2. Taal wordt gebruikt als discours. Taal is een afspraak die je maakt, maar je geeft er een extra betekenis aan. Het is dus niet meer neutraal, maar et draagt meer waarde met zich mee. Je construeert een realiteit door zaken te benoemen en niet enkel te labelen. Bij het toepassen van een discours is taal niet enkel meer instrumenteel, maar ook symbolisch. Een voorbeeld: Je noemt een persoon een ‘terrorist’ of een ‘vrijheidsstrijder’. Het is dezelfde persoon, maar je geeft er twee verschillende betekenissen aan voor twee dezelfde begrippen. Dit hangt natuurlijk af van de ruimere context, maar je merkt wel het verschil tussen een label en iemand een betekenis geven.  Een goed voorbeeld om dit te kaderen is het ‘Kalfje Willy’ van het televisieprogramma ‘Basta’. De taal als code in dit voorbeeld is gewoon het label ‘Kalf’. Maar de Neveneffecten hebben het kalfje een naam gegeven, dus hebben ze het dier met andere woorden

Shamina Van der Vurst

91

Inleiding Kwalitatief onderzoek

persoonlijkheidskenmerken toegeschreven. Het kalfje krijgt dus een eigen betekenis (= taal als discours). Via een discoursanalyse wil je patronen ontdekken in het sociale taalgebruik om op die manier de werkelijkheid te leren interpreteren. Je gaat dus alles wat rond een persoon/voorwerp of andere gezegd wordt, gaan samenvoegen en dit in een relatie brengen met de maatschappij waarin we leven.  We gaan de tekst in de context gaan bekijken en linken in de bredere massastructuur van onze maatschappij. Opgelet: Een discoursanalyse is niet hetzelfde als het samenvatten van teksten en daar een betekenis aan geven. Dit wordt heel vaak verkeerd ingeschat Je moet systematisch gaan analyseren. Dat wil zeggen dat we elke stap die we zetten moeten onderbouwen. Je moet alle geselecteerde teksten verantwoorden en die uiteindelijk laten leiden door een theorie en methodologie die op voorhand werd vastgelegd. Discoursanalyse een kwalitatieve onderzoekstechniek, dus je moet steeds reflecteren en vertekeningen erkennen. Je mag dus eigenlijk geen algemene conclusies gaan neerschrijven die algemeen aanvaard worden, want het is JIJ die een onderzoek uitvoert in JOU analyse dat is gecreëerd in JOU persoonlijke context die gepaard gaat met JOU eigen wereldbeeld. . Concept van articulatie

(1) Je discours hangt samen met de sociale context die je terugvindt in de maatschappij waarin je leeft. Voorbeeld: Hoe staan politieke partijen tegenover elkaar in onze maatschappij? Bij staat de CD&V tegenover de SPA. Elke partij heeft zijn eigen taal en discours wanneer ze het hebben over de begroting van België. (2) Het discours zelf. Je zal merken dat er steeds een tegenstrijd plaatsvind op het vlak van het discours. (3) De uiteindelijke tekst. Het aanbod in de tekst is opnieuw een strijd tussen de verschillende discours. In je tekst komt de articulatie steeds opnieuw naar voor, want je probeert in je tekst steeds opnieuw woorden of uitspraken te linken met de sociale context.  De tekst is een empirische manifestatie. Je gaat kijken naar de machtsrelaties en machtsstrijden in een sociale context di discursief tot uiting komen in linguïstieke keuzes van teksten. Er zullen bijvoorbeeld woorden aan bod komen die je eerder linkt met de SPA dan met CD&V. MAAR: De kracht van de articulatie hangt ook af van de macht binnen de context. Wanneer SPA sterker staat in onze maatschappij, zal het discours van de SPA ook vaker aan bod komen.  Het conflict komt in de tekst terug en zorgt ervoor dat er een ‘winnaar’ naar boven komt die dominant wordt geacht in onze sociale context.  Je gaat uiteindelijk de tekst opnieuw gaan interpreteren. Je moet wel opletten dat je de tekst niet TE RUIM interpreteert, want dit is een fout die vaak gemaakt wordt.

Shamina Van der Vurst

92

Inleiding Kwalitatief onderzoek

3) Verschillende benaderingen
Sociaal constructivistische benaderingen, deze passen we de dag van vandaag het meest toe. We gaan namelijk zelf realiteit en structuur toevoegen aan het onderzoek. Objecten of verschijnselen bestaan niet “out there” maar in en door sociale instituties, interacties, … die er betekenis aan geven binnen een bepaalde cultuur. Binnen de discoursanalyse heb je drie samenhangende uitgangspunten om je theorie op te bouwen: (1) Kritische benadering: De taal is niet neutraal en weerspiegelt niet zomaar de werkelijkheid. Je weet dat bepaalde zaken wel of niet aan bos zullen komen, want de werkelijkheid krijgt een betekenis door het discours. Bijvoorbeeld: Je hebt een steen als esthetisch object, wat we een diamant noemen tegenover de steen als projectiel. Je gaat als het ware andere betekenissen toekennen aan bepaalde werkelijkheden aan de hand van wie er belang bij heeft dat je er een bepaalde betekenis aan toekent. Een ander voorbeeld: Het plaatsvinden van een natuurramp (een act of god) tegenover een menselijke ramp. Je creëert dus twee verschillende betekenissen door beide andere connotaties te geven.

Shamina Van der Vurst

93

Inleiding Kwalitatief onderzoek

(2) Link tussen kennis en sociale actie: Je gaat actie teweeg brengen. Voorbeeld: een actie bij een natuurramp zal een andere actie zijn dan bij een mensenramp. Je prefereert dus een bepaalde vorm van actie en sluit een andere vorm van actie uit naar gelang de context. Bij een mensenramp ben je eerder geneigd om een schuldige aan te duiden, je gaat naar achterliggende doelstellingen gaan kijken. (3) Historische en culturele specificiteit: Je discours varieert mee in de tijd. Voorbeeld: de manier waarop men vroeger over seks schreef tegenover de dag vandaag.

We gaan framing gaan toepassen. Terrorisme wordt bepaald door de politieke partijen en door de geschiedenis in onze maatschappij. Het is dan ook moeilijk om iemand een terrorist te noemen, wat dat heeft te maken met de politieke achtergrond.

a. De analytische focus binnen discoursanalyse Alledaags discours Abstract discours

-------------------------------------------------------------------------------------- Discursieve psychologie CDA DT

1) Wanneer je focust op het alledaagse discours, dan focus je op wat mensen concreet zeggen en schrijven in de media, in een organisatie, aan tafel etc. Je doet met andere woorden aan discursieve psychologie. Hier gaan we te werk op het individuele niveau. 2) Wanneer je focust op het abstracte discours, dan focus je op overkoepelende, algemene patronen van betekenissen die zich vormen in onze maatschappij. Je doet met andere woorden aan discourse theory. Deze analyse wordt het vaakst toegepast door politieke wetenschappers, bijvoorbeeld: ‘Hoe komen alle politieke ideeën aan bod?’ 3) Wanneer we op beide zaken focussen, dus op het concrete en het algemene, dan doen we aan critical discoursanalyse.  Je moet eerst nagaan over welke maatschappelijke context het gaat, want een journalist in Iran leeft niet in dezelfde context als een journalist in België (= abstract). Dit kan je doen door beide journalisten te gaan beschrijven (= alledaags).

Shamina Van der Vurst

94

Inleiding Kwalitatief onderzoek

b. Discourstheorie (DT) (Ernesto Laclau en Chantal Mouffe) De betekenis ligt nooit vast, het is een contante sociale strijd over definities van maatschappij en de verschillende identiteiten. Het discours hier behandelt vaak de tijdelijke fixatie van de betekenis, het discours is met andere woorden nooit permanent. Je erkent een patroon slechts op een bepaald moment in de tijd.  Voorbeeld vandaag: Woestijnvis was vijf jaar geleden sympathiek, underdog en humoristisch. Vandaag de dag is woestijnvis eerder commercieel en een winstenjager. De ‘elementen’ die we toepassen zijn woorden en tekens en krijgen betekenis in onderlinge relaties met elkaar. Een voorbeeld hiervan is woorden die mannen en vrouwen omschrijven: ‘man’ – ‘kracht’ – ‘rationeel’ – ‘sterk’ – ‘voetbal’ en dit tegenover: ‘vrouw’ – ‘passiviteit’ – ‘emotioneel’ – ‘zwak’ – ‘huishouden’. We hebben hier als het ware een ketting van elementen die leiden tot onderlinge relaties.  (1) Kritische theorie: We hebben geen neutrale kijken tegenover mannen en vrouwen. (2) Sociaal constructivisme: We worden op een bepaalde manier in een specifieke realiteit bekeken. (3) Maatschappelijk niveau: We erkennen hier een tijdelijke fixatie, want het genderverschil evolueert mee met de tijd. We zoeken naar knooppunten, elementen die betekenisgeving binnen een discours domineren, maar een strijd blijven tussen betekenissen (andere articulaties of ‘kettingen’ zijn altijd mogelijk). De betekenis ontstaat door de articulatie van bepaalde elementen en door het uitsluiten van andere elementen. Verschillende articulaties van discours naargelang van actoren en in tijd ( constante strijd!). !!! Maar: het discours is breder dan alleen taalgebruik, omvat ook sociale praktijken. In dit geval spreken we over CDA.

Shamina Van der Vurst

95

Inleiding Kwalitatief onderzoek

c.

Critical Discours Analysis (CDA) (Fairclough (1992), van Dijk (2000), Richardson (2007))

CDA is een systematische, linguïstische analyse van het discours (bestaande uit geschreven en gesproken taal, non-verbale communicatie en beelden) in sociale interactie of context. We gaan als het ware tekstuele, discursieve analyse relateren aan bredere sociale, economische en politieke processen. Dit zijn dus drie dimensies die je moet bespelen: (1) tekst, (2) discours en (3) sociaal. 1) Ideologie De basis van een discours in de zin van “some organised belief system or set of values that is disseminated or reinforced by communication”. Je gaat op zoek naar het waardensysteem dat verborgen zit in een tekst en dit op de manier en de wijze dat taal wordt gehanteerd, want taal is een empirisch manifest. We linken meestal de taal of het discours aan een bepaalde sociale groep (politiek), een sociale klasse of een sociaal beroep.  Taal als een materiële vorm van ideologie (articulatie + reproductie).  Niet iedereen gaat dit bewust gaan toepassen, je moet jezelf hierin trainen. Het moet als het ware een routine worden. Je moet onbewust door de context gaan en zoeken naar elementen die leiden tot de ondersteuning van een bepaalde ideologie. 2) Concept van macht Binnen CDA focussen we op ongelijkheden, manipulatie, exploitatie, exclusie (wij – zij), machtsstructuren etc. die verborgen liggen achter schijnbaar neutrale en objectieve berichtgeving en representaties van gebeurtenissen. Met andere woorden, dit sluit heel nauw aan bij de kritische theorie en de sociaal constructivistische benadering. d. Kritiek op CDA-benadering :  Gebrek aan longitudinale studies en diachronische analyses  Weinig aandacht voor discursieve strategieën van sociale actoren. We focussen ons te veel op nieuwsmedia zoals de politieke partijen, maar laten sociale actoren zoals NGO’s vaker links liggen.  Te sterke tekstgebondenheid en te weinig aandacht voor journalistieke productieproces en consumptie van tekst. We gaan tot op het bod analyseren en daar stopt het vaak, terwijl de echte analyse pas vanaf hier begint.  CDA focust zich te veel op de tijd, een goede CDA vraagt veel tijd. Je moet namelijk alles grondig lezen en herlezen.  Negativisme van ‘biased’ onderzoek: Meestal zit je al vertekend met een idee vooraleer je aan een onderzoek begint. Je bent reeds bevooroordeeld omdat je al een start neemt met het idee van een machtsongelijkheid in de relaties.

Shamina Van der Vurst

96

Inleiding Kwalitatief onderzoek

CDA is een relatie tussen enerzijds communicatieve gebeurtenissen: concrete uiting of belichaming van taalgebruik (‘tekst’) en anderzijds de orde van discours: de verzameling van alle discoursen en genres in een bepaald sociaal domein of sociale institutie. Bijvoorbeeld: leger, medische sector, academia, media, politiek, bedrijfswereld etc. Je gaat meestal een specifiek jargon gaan gebruiken. CDA: Communicatieve gebeurtenis (1) Tekst: Linguïstische eigenschappen van een tekst: woordenschat, zinsbouw, opbouw etc. en de beelden (wie/wat in beeld en hoe?), het geluid etc. Analyse van de keuzes van de auteur van de tekst. Je maakt al een keuze door vanaf het begin: Welk soort onderzoek ga ik doen? Welke auteurs ga ik raadplegen? (2) Discursieve praktijk: Productie, distributie en consumptie van de tekst: ‘echo’ van discoursen in tekst? Welke genres gebruikt? We gaan na hoe de taal gebruikt wordt, de keuzes die voor een beïnvloeding zorgen. Context van auteur (bijvoorbeeld redactie, media, …) en ontvanger van de tekst (Bijvoorbeeld: de redactie van het VTM nieuws maakt graag alles sensationeel terwijl de redactie van de VRT zo eerlijk mogelijk probeert te zijn). (3) Sociale praktijk: Bredere maatschappelijke/sociale context van de tekst en discursieve praktijk (‘outside newsroom’). Niet alle keuzes zijn te verklaren op basis van de discursieve praktijk. We gaan kijken op vlak van de maatschappij: Politiek, economie en ideologie (bijvoorbeeld ‘wij’ - ‘zij’): welke dominant in/door tekst? CDA: onderzoeksdesign Opmerkingen: Niet alle onderzoeken kunnen op alle drie dimensies gaan focussen! Een CDA is een cyclisch proces: het is afhankelijk van het onderzoeksproject, het kan niet-lineair verlopen. En het is ook niet zo dat elk onderzoek alle stappen, alle niveaus, alle methodes beslaat.

Het onderzoeksdesign bestaat uit 5 stappen:
Stap 1: Keuze onderzoeksprobleem Je moet denken in termen van machtsrelaties en dit toegepast met een sociaal constructivistische benadering. • Voorbeeld: benadering berichtgeving over rampen op VRT en VTM? Reflectie en constructie van bestaande geopolitieke, economische en militaire machts-verhoudingen? Stap 2: Formulering onderzoeksvragen Je moet bij het formuleren van je onderzoeksvragen niet op zoek gaan naar cijfermateriaal, maar naar kwalitatief materiaal zoals vragen over representatie, beeldvorming (hoe komt iets in beeld en niet wat komt er in beeld?), machtsonevenwicht, … Wanneer je werkt met de hoe-vraag, dan ben je op zoek naar betekenissen. Stap 3: Keuze van het materiaal Er zijn verschillende aspecten waar je rekening mee moet houden: onderzoeksvragen, kennis onderzoeker, toegang tot het materiaal, … Wanneer je bijvoorbeeld met een speech gaat werken, dan moet je ook argumenteren waarom je een speech hebt gekozen als tekstmateriaal. De keuze

Shamina Van der Vurst

97

Inleiding Kwalitatief onderzoek

wordt bepaald door je eigen kennis en de vragen die je wenst te stellen. • Voorbeeld: één “normale” dag qua televisienieuws (1 februari 2006) en negen nieuwsitems over vijf rampen, toegang via ENA database (Universiteit Antwerpen) Stap 4: Eventuele transcriptie van het materiaal Je gaat uitschrijven van de gesproken taal. Dit zijn meestal interview en televisiebeelden. Artikels moet je niet meer opnieuw gaan overschrijven. Je gaat nauwlettend neerschrijven wat je hoort en ziet: de pauzes die worden genomen, de overlappingen,… Stap 5: Analyse Je gaat cyclisch te werk bij het analyseren van je informatie en splitst je onderzoek op in de drie verschillende dimensies: tekst, discursieve praktijken en de sociale praktijk. • Cyclische verwerking: (1) je begint met open geest te lezen, zonder dat je en standpunt hebt ingenomen. (2) Je gaat interpreteren wat je het eerst is opgevallen (3) Je gaan het nog eens lezen, maar dit maal met de interpretaties in je achterhoofd. (4) je doet aan Frameworking: je gaat alles wat interessant is in verband met je onderzoeksvragen gaan framen. (5) Je gaat na of er eventueel linken te herkennen zijn. Stap 6: Rapportering

CDA: Analyse  Tekst Je doet aan een linguïstische analyse en maakt reeds keuzes van auteurs van de tekst. Zij hebben namelijk al een bepaalde ‘taal’ van de taalgebruikers. Daarnaast ga je ook op zoek naar Linguistic devices, dit zijn ook beelden! Relaties tussen verschillende actoren: sprekers, stemmen, … Specifiek woordgebruik, metaforen, adjectieven, synoniemen … Transitiviteit, modaliteit, nominalisatie, …

MAAR: Een tekstanalyse is nog steeds geen volwaardige CDA, het is wel een eerste aanzet. Transitiviteit: hoe evenementen en processen al dan niet verbonden worden met subjecten en objecten. Bijvoorbeeld: “50 verpleegsters werden gisteren ontslagen”  Je kan zoeken naar synoniemen zoals: afgedankt. Je kan het niveau vergroten door te werken met de woorden ‘ In de medische sector’. Merk ook op dat hier een passieve werkwoordsvorm wordt toegepast: de macht komt dus niet aan het bod en er wordt ook geen schuldige aangeduid, de actor blijft uit het beeld. Een ander voorbeeld: “U zal instaan voor” vs “U moet instaan voor”, de keuze van de werkwoordsvorm heeft meteen een andere connotatie. ‘moet’ staat hier voor een machtsrelatie die duidelijk is, ‘zal’ wijs eerder op een gelijkwaardige machtsrelatie. Nominalisatie: Een zelfstandig naamwoord vervangt het proces. Transformeren van een werkwoord, een proces naar een zelfstandig naamwoord omzetten. Bijvoorbeeld: “Een sanering zal doorgevoerd worden”, “De repatriëring gaat door zoals voorzien”. In deze gevallen wordt de

Shamina Van der Vurst

98

Inleiding Kwalitatief onderzoek

machtsverhouding niet aangeduid en wordt er ook geen schuldige aangeduid. We spreken hier van een depersonalisering. Modaliteit: De relatie tussen spreker en statements o.a. in verband met ‘echtheidsgehalte’ van statements, zekerheid etc. Wie zegt wat en wat is de relatie tussen de twee actoren. Bijvoorbeeld: (1) “het is koud”, (2) “ik vind het koud”, (3) “misschien is het toch een beetje koud”. Hier worden drie verschillende betekenissen aangetoond. (1) de algemene waarheid, (2) er zit meer onzekerheid in de zin, meer subjectiviteit en (3) de persoon is helemaal niet zeker of het wel koud is. Je merkt dus op dat de woorden “misschien”, “zeker” etc. wijzen op de geloofwaardigheid van de bron. Ook ‘quoting verbs’ is zo een voorbeeld van modaliteit. Bijvoorbeeld: “zij stamelde” wijst op een niet overtuigende bron. Werkwoorden als ‘zeggen’ en ‘melden’ zijn neutraal. Representatie van personen: Je kan bijvoorbeeld over twee actoren spreken zonder ze bij naam te noemen, maar te verwijzen naar een groter geheel om een statement meer gewicht te geven (impersonalisatie). Bijvoorbeeld: “België zegt neen tegen Europa” vs “Ivo Belet zegt neen tegen voorstel van Europees commissaris” . Hier kan je dus zeggen dat Ivo Belet een representatie is van België. Je geeft meer gewicht aan Ivo, want je spreekt dan over 11 miljoen Belgen in plaats van één individu. Individualisatie is de afstand verminderen, empathie, concreter en persoonlijker, … Functionalisatie: het vermelden van de functie of de titel van een individu om meer autoriteit, status en legitimiteit te geven. Bijvoorbeeld: “De Russische president Medvedev”, “Financieel expert bij de Centrale Bank X zegt dat de crisis voorbij is”. Anonimisering: De mate van onzekerheid (“volgens getuigen”) Aggregatie: Het toepassen van objectieve statistieken en cijfers. Wat je schrijft is waar en laat een grotere indruk na. Bijvoorbeeld: “1000 betogers”.  Discursieve praktijk Het taalgebruik: hhoe een tekst wordt geproduceerd of geconsumeerd en de taalgebruikers: hoe en in welke context maken actoren in de productie, distributie en consumptie van de tekst gebruik van verschillende discoursen en genres? En het toepassen van genres: dit zijn specifieke vormen van taalgebruik zoals die voorkomen in een sociale praktijk. Bijvoorbeeld: speech, interview, opiniestuk, analyse etc. Voorbeeld: productiecontext van televisie- of krantenberichtgeving (= de redactionele praktijk). Economische omstandigheden nieuwsproductie Pragmatische selectie, evenwicht binnenland – buitenland, duur of omvang, … Verschillen in redactioneel beleid Bronnen (duopolie nieuwsagentschappen)

MAAR: deze verklaren niet alle in de tekst en beeld, daarvoor is ook de sociale praktijk van de journalistiek nodig. Ook hier linguïstische analyse die kijkt naar: • Interdiscursiviteit: verschillende discoursen en genres worden gearticuleerd in één communicatieve gebeurtenis. Dit kan direct, door een quote of indirect door assumptie.

Shamina Van der Vurst

99

Inleiding Kwalitatief onderzoek

•

Intertekstualiteit: communicatieve gebeurtenissen verwijzen steeds naar andere communicatieve gebeurtenissen. De tekst is een link in een intertekstuele ketting. Bijvoorbeeld: Een wetenschappelijk rapport over ‘global warming’ wordt verwerkt in krantenartikel dat in radioprogramma gebruikt wordt voor ludiek item.  Sociale praktijken

Discoursanalyse terugkoppelen aan breder theoretisch kader en sociale veld waar de communicatieve gebeurtenis plaatsvindt = Contextualisering van de tekst en van de discursieve praktijk. Bepaalde maatschappijen hebben bepaalde verhoudingen. Via een CDA ga je na of die verhoudingen worden bevestigd in de teksten.  De relatie tussen communicatieve gebeurtenis en bredere maatschappelijke krachtlijnen: bijdragend aan verandering of tot (re)producties van sociale relaties en ongelijkheden en in welke zin?  Met andere woorden: een CDA is een kritische discoursanalyse Dimensies: economie, politiek, ideologie en theorieën. Welke identiteiten en sociale relaties herkennen we in de tekst? Voorbeeld: Polarisatie tussen in-group (“wij”) en out-group (“zij”) Stereotypen, reproductie van dominantie en ongelijkheid Oriëntalisme, neoliberalisme, imperialisme,

Voorbeeld van ideologie en sociale praktijk: “Populisme draait om het creëren van een volk rond een politiek idee. Dat proces van wij-vorming houdt noodzakelijk ook de creatie van een ‘zij’ in. Daarin verschillen rechts en links niet, wel in de manier waarop beide strekkingen het volk en zijn tegenstander creëren. Rechts baseert zijn ‘volk’ heel sterk op de uitsluiting van immigranten, en meer bepaald islamitische migranten, terwijl links uitgaat van de tegenstelling tussen het volk en de banken, de financiële sector, kortom: alle instellingen van de neoliberale mondialisering.” - Chantal Mouffe (interview MO*) (DT!)

Tekst als empirische manifestatie van discours: “This is a moment of challenge for our country. But we’ve experienced great trials before. And with every test, each generation has found the capacity to not only endure, but to prosper – to discover great opportunity in the midst of great crisis. That is what we can and must do today. And I am absolutely confident that is what we will do. I’m confident that at this defining moment, we will prove ourselves worthy of the sacrifice of those who came before us, and the promise of those who will come after.” (Obama, 7 maart 2009)

Constructie van realiteit van economische crisis: “This is a moment of challenge for our country. But we’ve experienced great trials before. And with every test, each generation has found the capacity to not only endure, but to prosper – to discover

Shamina Van der Vurst

100

Inleiding Kwalitatief onderzoek

great opportunity in the midst of great crisis. That is what we can and must do today. And I am absolutely confident that is what we will do. I’m confident that at this defining moment, we will prove ourselves worthy of the sacrifice of those who came before us, and the promise of those who will come after.” (7the March, 2009)  De crisis wordt hier gezien als uitdaging en niet als ramp.  Er wordt gewerkt met tegenstellingen zoals but, then, now. Dit wijst op een sterke modaliteit en een zekerheid.  Er wordt hier over de wij-groep gepraat. Wij gaan de uitdaging aan. Dit wijst op een echte en hoopvolle gemeenschap.  Er is één overtuigende leider: (“I am confident” en niet bv “I think I am…” - modaliteit)  Hij gaat de mensen erbij betrekken en wijst op de sociale praktijken: overcome oneself, make sacrifices

4) CDA: Toepassing
Onderzoek van Lilie Chouliaraki (2006) naar de representatie van ‘distant suffering’ (bijvoorbeeld slachtoffers van een buitenlandse natuurramp) Stap 1: Keuze onderzoeksprobleem • Ongelijkheid in representatie lijden…? • … volgens bestaande globale economische, politieke, militaire, … machtsverhoudingen …? • … met als gevolg verschillende constructies van medelijden of ‘compassion’? Stap 2: Formulering onderzoeksvragen • Hoe worden rampen in Westerse landen (“wij”) gerepresenteerd? Welk beeld krijgen we van de ‘distant other in need’? Wat is (de context van) rampenberichtgeving? • Heeft de manier waarop media een ramp al dan niet als relevant (voor ons, de kijker in het comfort van de woonkamer) en belangrijk voorstellen, een impact op de mate van betrokkenheid, medelijden, … die we voelen? • Zijn er bepaalde nieuwsdiscoursen te onderscheiden? En kunnen we daar bepaalde door de media geconstrueerde ‘regimes of pity’ aan koppelen? • Drie nieuwsdiscoursen • (1) Adventure news (“irrelevant misfortune”, spektakel) • (2) Emergency news (articulatie van medelijden in de representatie van het buitenlands lijden, cultureel ‘andere’) • (3) Ecstatic news (“reflexive identification”, “people like us”)

Shamina Van der Vurst

101

Inleiding Kwalitatief onderzoek

Stap 3: Keuze van het materiaal • • Medium: televisie Genre: beeldreportages buitenlandse rampen en gesprekken met correspondent ter plaatse

Stap 4: Transcriptie van het materiaal • Uitschrijven van inleidend commentaar door nieuwsankers, van voice-over bij fragmenten en van gesprek tussen nieuwsanker en correspondent • Beelden: itemanalyse en beschrijving Stap 5: Analyse (a) Tekst (selectie): • AN: geen ‘voice’ van getroffene, passieve werkwoorden, anonieme massa, klemtoon op feiten, spectaculaire beelden, … • EmN: close-up van kinderen en bejaarden, interviews, domesticatie, … • EcN: live berichtgeving, “wij” (gemeenschapsgevoel), meer aandacht en belang (bijvoorbeeld studiogasten), klemtoon op emoties en op ‘skills’, … bijvoorbeeld 9/11, tsunami, … (b) Discursive practices • Westerse journalistiek: eurocentrisme • Rol van (beeld)nieuwsagentschappen (c) Social practices • Ideologie: Wij – Zij • ‘Viewing asymmetry’ • Oriëntalisme (Saïd, 1987) • Belang van media (aandacht voor en beeldvorming van buitenlandse rampen): • Ook gevolgen voor humanitaire steun (mate van betrokkenheid) • Reflecteren en construeren ongelijke machtsverhoudingen op vlak van politiek, economie, … Stap 6: Rapportering Chouliaraki, L. (2006) The Spectatorship of Suffering. Sage: London.

Shamina Van der Vurst

102

Inleiding Kwalitatief onderzoek

Praktische toepassingen: Rampenberichtgeving Stap 1: Keuze onderzoeksvraag Hoe worden rampen in Westerse landen (“wij”) gerepresenteerd? Welk beeld krijgen we van de ‘distant other in need’? Stap 2: Formulering onderzoeksvragen Er is een verschil, maar hoe tot uiting en articulatie van welke sociale praktijk? Stap 3: Keuze van het materiaal • Medium: televisie • Genre: beeldreportages buitenlandse rampen en gesprekken met correspondent ter plaatse Stap 4: Transcriptie van het materiaal • Uitschrijven van inleidend commentaar door nieuwsankers, van voice-over bij fragmenten en van gesprek tussen nieuwsanker en correspondent • Beelden: itemanalyse en beschrijving • CDA: drie dimensies (1) Tekst • Analyse van de keuzes van de auteur van de tekst (2) Discursieve praktijk • Productie, distributie en consumptie van de tekst • Context van auteur (bijvoorbeeld redactie, media, …) en ontvanger van de tekst (3) Sociale praktijk • Bredere maatschappelijke/sociale context van de tekst en discursieve praktijk (‘outside newsroom’) • Politiek, economie en ideologie (bijvoorbeeld ‘wij’ - ‘zij’)  CDA: tekst Representatie van Westerse rampen • Individuen: hulpverleners, overheid, burgers, … met naam en stem  mogelijkheid tot identificatie, “as if they are like us”: ° gemeenschapsgevoel • Agency: klemtoon op oplossingen, beleid, het onder controle hebben van situatie • Actieve werkwoorden • Positieve adjectieven Representatie van de ‘Other’ • Anonieme en stille massa: passief, deel van achtergrond en machteloos + passieve werkwoorden • Agency: geen hulpverleners en overheid enkel als informatiebron voor aantal slachtoffers • Negatieve adjectieven • Focus: spektakel (“mini-tsunami”) en natuurkracht (“Jaarlijks wederkerend fenomeen”  hopeloos) • Resultaat: maximale emotionele afstand tussen kijker en slachtoffer (= ‘Andere’), geen betrokkenheid Representatie van de ‘Other’ (Pakistan) • Ongeveer zelfde conclusie, maar…

Shamina Van der Vurst

103

Inleiding Kwalitatief onderzoek

(1) Slachtoffer hebben een stem en zijn niet passief (2) Emotioneel potentieel: close-ups van kinderen • Voice-over: verwijzing naar Westerse hulp • Resultaat: ‘andere’  CDA: discursieve praktijken • Intertekstualiteit van teksten • Hiërarchie van rampen en personen op basis van aandacht en representatie versus objectief ‘belang’ van rampen • Buitenlandse rampen • Beeldnieuwsagentschappen (duopolie APTN en ReutersTV) • Nieuwsprogramma • Beperkte duur • Strenge selectie op basis van nieuwswaarde  geen nieuws over rampen in Angola, Malawi, Mozambique, Peru, Kenia, Bangladesh, … • Buitenlands nieuws • Redactioneel beleid VRT en VTM in verband met hoeveelheid buitenland en inhoud (eurocentrisch) • Institutionele context • VRT: openbare omroep • VTM: commerciële zender (beelden, soundbites)  CDA: sociale praktijk Ideologie • Hiërarchie tussen Wij (‘people like us’: het Westen, VSA + Australië) en Zij (‘the others’: Indonesië + Pakistan) • Wij: positieve representatie door klemtoon op agency, controle en efficiënt crisismanagement • Zij: negatieve representatie door klemtoon op passiviteit, natuurkracht en hopeloosheid van situatie die nog lang zal aanslepen • Indicaties van oriëntalisme: enerzijds superieure en beschaafde Westen versus anderzijds de inferieure en ‘barbaarse’ Andere  ongelijke machtsverhoudingen

M. Narratieve analyse
Definitie: Narratieve analyse is de representatie van een bepaalde gebeurtenis waarbij sommige elementen in het verhaal prominenter aanwezig zijn. Er zit een zekere chronologie in je verhaal op basis van een chain of events. Narratieve analyse is een presentatie van de realiteit, dus het is geen reflectie. Narratieve analyse is het vertellen van verhalen is een van de meest fundamentele manieren waarop mensen betekenis en structuur geven aan hun ervaringen en de sociale werkelijkheid.

Shamina Van der Vurst

104

Inleiding Kwalitatief onderzoek

De kwalitatieve analyses van verhalen focussen zich op     Inhoud: ‘Wat is er gezegd?’ Stijl: ‘Hoe wordt het gezegd?’ Doelstellingen: ‘Waarom wordt het gezegd’ Context: ‘Wanneer wordt het gezegd?’

Verhalen zijn heel interessant omdat ze: (subjectief) bewijs geven van een bepaalde fenomeen. Chronologisch. Persoonlijk. Laat ons toe om de presentatiestijl te analyseren. Geeft mensen een stem.

1) We kunnen verhalen die mensen vertellen analyseren volgens:
a. Structuur (narratieve elementen van Labov) De structuur laat toe verhalen te analyseren. Dit komt niet altijd terug, want vaak zijn er verschillende verhalen in een i. Abstract: samenvatting waarover het verhaal zal gaan, introductie ii. Oriëntatie: ‘scene setting’, situering van plaats, tijd, situatie, personen. Er wordt uitgelegd over wat het verhaal zal gaan. iii. Complicatie: sequentie van gebeurtenissen, een chain of events. Waar doen zich de problemen voor in het verhaal? Eigenlijk is dit onderdeel de kern van het verhaal. iv. Actie: wat gebeurt er? Staat centraal in het verhaal. v. Evaluatie: geeft betekenis aan de actie of geeft de houding van de verteller weer. Je kaart de achterliggende motivatie van de persoon aan. Wat is de bedoeling van het verhaal? “Ik had dit niet verwacht”. vi. Resolutie: gevolgen van de gebeurtenissen en mogelijke oplossingen. Wat er uiteindelijk gebeurd is. vii. Coda: optioneel stuk dat het einde van een verhaal markeert en terugkeert naar de spreker. Je keert terug naar de realiteit. b. Genre: een relatief stabiel en conventionele of sociaal geaccepteerde vorm van taalgebruik m.b.t. een bepaalde sociale activiteit (Fairclough, 1995). Genres volgens tevens een bepaalde structuur en laten toe verhalen met elkaar te vergelijken: waarom wordt het verhaal op die manier vertelt. We kunnen verhalen eigenlijk beschouwen alsof ze een toneelstuk zijn met een bepaald scenario.  Dramaturgische classificatie van verhalen: • Romance: de held moet verschillende uitdagingen aangaan op weg naar haar/zijn doelstelling en uiteindelijke overwinning • Tragedie: de held wordt verslagen door de krachten van het kwaad en wordt verstoten door de samenleving

Shamina Van der Vurst

105

Inleiding Kwalitatief onderzoek

•

•

Komedie: doelstelling is herstellen van de sociale orde en de held van het verhaal moet de sociale vaardigheden bezitten om de gevaren die de orde bedreigen te overwinnen Satire: een cynisch perspectief op sociale hegemonie

c. Thema’s: mensen vertellen vaak verhalen over zichzelf, verhalen gaan over bepaalde thema’s. • Relationele verhalen. • Ergens bij horen / ergens van weg gaan. • Nabijheid / afstand. • De idee van een carrière. • Intieme relaties. • Een focus op de ‘vroege jaren’ als oorzaak van het heden. d. Functies: waarom vertellen mensen een verhaal? • Om nieuws of informatie over te brengen. • Om psychologische behoeften te bevredigen, bijvoorbeeld: uithuilen. • Om een bepaald collectief standpunt in te nemen. • Om te overtuigen. • Om een positief imago of geloofwaardigheid weer te geven. • Om ervaringen over te brengen (bv. van generatie op generatie). • Om ons zelfbeeld te structuren en te (her)bevestigen. e. Retorische hulpmiddelen: Hoe we iets vertellen geeft evenveel betekenis als wat we zeggen (retoriek: de kunst van het maken van speeches). Analyse van retorische middelen helpt vaak in het analyseren van de functies van een verhaal, of hoe de respondent iets zegt, geeft vaak inzicht in waarom de respondent dit zegt. • Accounts of ‘vocabularies of motive’: excuses geven voor wat er gebeurd is. Dit doet men meestal om een positief zelfbeeld te creëren. • Metaforen. • Overdrijven: defensieve strategie (accounts) • Minimaliseren: defensieve strategie (accounts) • Rangorde van woorden in het geven van een lijst. • Stiller / luider en/of trager / sneller uitspreken. • Van onderwerp veranderen. • Nominalisatie: werkwoorden omvormen tot zelfstandige naamwoorden. • Transitiviteit: evenementen al dan niet verbinden aan personen

Shamina Van der Vurst

106

Inleiding Kwalitatief onderzoek

Oefening: - Gelieve een narratieve analyse uit te voeren op twee korte verhalen over een bepaald incident (zie context volgende dia). - Analyseer en vergelijk de verhalen m.b.t.:  Structuur (beschrijf);  Genre (beschrijf en motiveer);  Thema’s die typische zijn in verhalen (beschrijf en motiveer);  Functies van een verhaal (beschrijf en motiveer);  Retorische middelen (beschrijf en motiveer gebruik).
Context: Erdem en Costas zijn beide middelbare schoolstudenten die naar een privé school in het zuiden van Cyprus (het Griekse gedeelte) gaan. Erdem ziet zichzelf als Turks Cyprioot en Costas ziet zichzelf als Grieks Cyprioot. De school telt 1000 leerlingen waarvan 70% Grieks Cyprioot en 15% Turks Cyprioot (en 15% heeft een andere nationaliteit). Erdem wordt er van beschuldigd (door Costas en Grieks Cypriotische studenten) gespuugd te hebben op/naar een halsketting van Costas; de halsketting zou een religieuze afbeelding hebben (een kruisje). Dit incident zorgde voor heel wat heisa in de school en leidde er toe dat een aantal dagen na het incident een kleine groep van onbekende gemaskerde jongeren de school binnendrong om Turks Cypriotische studenten aan te vallen. Er zijn heel wat verschillende versies van dit incident in omloop. In wat volgt, lees je Erdem's en Costa's versies van het verhaal; zoals ze dit in een individueel interview aan een onderzoeker vertelden. Costas: We waren buiten aan het wachten op de leerkracht Lichamelijke Opvoeding en ik was aan het praten met een aantal vrienden. Plots kwam Erdem naar mij toe en ik droeg een T-shirt die vooraan vrij open was en mijn kruis/halsketting was zichtbaar voor hem en hij deed dit naar mij: (toont hoe Erdem met zijn twee vingers eerst naar zijn eigen ogen wijst en nadien naar Costa's kruis/halsketting) en nadien spuugde hij op de grond. Ik was gechoqueerd! In mijn school en in mijn land, dat was een belediging! Ik bedoel, ik was 11 jaar oud, kan jij je in zo'n positie stellen? Ik wist niet hoe ik moest reageren en ik denk dat ik heel vreedzaam heb gereageerd, ik bedoel: ik heb niet met agressie of een verbale aanval gereageerd, maar ik vroeg hem: 'wat ben je aan het doen?! Als je dat opnieuw doet, heb je problemen!'. En hij deed het opnieuw. Ik heb opnieuw niet gereageerd, de tweede keer, maar ik heb het wel nadien aan mijn vrienden verteld en aan mijn leerkracht, en mijn leerkracht geloofde mij eerst niet. En dat is typisch voor deze school en vooral het beleid: als een Griek Cyprioot dat zou doen, dan zou die onmiddellijk van school zijn gesmeten, als een Turk Cyprioot dat doet, dan geloven ze je niet, of wordt hij niet gestraft; want uiteindelijk is Erdem niet gestraft: we hebben wel ons verhaal gedaan bij de hoofdleerkracht, eerst apart en dan samen, maar Erdem heeft zich enkel moeten verontschuldigen en verder niets: Turken komen er altijd beter van af in deze school, ze willen de minderheid altijd beschermen maar creëren daardoor meer problemen tussen ons. Erdem: Ik heb helemaal niet gespuugd op zijn halsketting! Mijn Engels was toen niet zo goed en ik vond het moeilijk om vrienden te maken… Nu, wat was er gebeurd? Na een maand op school hadden we Lichamelijke Opvoeding en we stonden buiten te wachten op de leerkracht. En daar was die Griekse student (Costas) en ik wou hem beter leren kennen om vriendschap te sluiten, dus vroeg ik zijn naam. Hij vertelde mij dat hij Costas heet en ik probeerde met hem te praten maar hij antwoordde niet. Ik vroeg hem dan of ik zijn halsketting kon zien, en hij weigerde en in het Turks is er een uitdrukking 'To sana!', wat betekent: 'Ik vind het niet leuk wat je doet!'. Nu, hij dacht dat ik spuugde op zijn halsketting, als ik mij goed herinner was het een kruis. En hij vertelde dit aan de leerkracht en die dacht dat ik een racist was. Het verhaal verspreidde op school en iedereen dacht dat ik een racist was, maar al mijn vrienden kennen mij als iemand die helemaal niet racistisch is! Een aantal dagen later drong een groep onbekende jongeren de school binnen en vielen de Turkse leerlingen aan. Maar Costas en ik hebben het dan uitgelegd aan mijnheer X (leerkracht) en dan heeft Costas zich tegenover mij geëxcuseerd, ik heb ook sorry gezegd en we hebben elkaar een cadeau gegeven en daarmee was alles gedaan, het geheel stelt niets voor! Wij

Shamina Van der Vurst

107

Inleiding Kwalitatief onderzoek

zijn nu heel goede vrienden. En de leerkracht die er voor gezorgd heeft dat iedereen dacht dat ik een racist was is iemand die er voor gekend staat altijd verhalen te fantaseren en die man is ondertussen ontslagen omdat hij bepaalde studenten hielp bij hun ingangsexamen. Researcher: 'There was an incident that happened couple of years ago here that I’ve heard about, something about a Turkish and Greek Cypriot boy, there was spitting involved.' Jessica: 'It’s like a misunderstanding.' Researcher: 'Can you tell me the story?' Jessica: 'Yeah, I don’t really know it for 100 percent but there was this Turkish Cypriot guy and another (Greek Cypriot) guy with a cross and he asked him “can I see it?”. And I think he went up to see it but he didn’t actually spit on it because he’s not that kind of guy, he actually likes Greek Cypriots.' Rebecca: 'He’s the most gentle person in the world. When you see the guy he’s just not that person, and how they can twist the story so much, he’s so nice, and that kid is probably going to have tough time at school because he’s “the Turkish guy who spat on the cross”.' (Interview Green Lane) Researcher: 'A couple of years ago there was an incident that happened there between a Turkish...' Emre: '((laughs)) Yeah that guy is my friend.' Researcher: 'Can you tell me what happened?' Emre: 'I think Greek Cypriots they were always looking for a chance to fight and this was their chance, just a little thing, a little spark ((laughs)) you know just a little spark cause a fire something like that. I remember, he was looking at a cross, he was like this, HE SNEEZED and the (GC) guy thought he spat on the cross and he called the (GC) group and they started fighting with the Turkish Cypriots and they locked the Turkish Cypriots in a room and they beat them up and there was one older guy, I think he was 13 and he tried to protect them and my cousin was in the room because it was four years ago I think?' (Interview Red Brick) Researcher: 'You said “Turkish Cypriots provoke Greek Cypriots because sometimes they make a big thing out of nothing”. Can you give examples of that?' Anita: 'Well most of the time it’s about the same thing: a Greek Cypriot says something just for the Turkish Cypriots to hear like “Cyprus is Greek” and the Turkish Cypriots gets offended.' Researcher: 'Do you think they should get offended or not?' Anita: 'That Cyprus is Greek? No.' Maria: 'And I think the other thing that some years before somebody wore a cross and someone else tried to take it out.' Anita: 'It was a Greek Cypriot who was wearing a cross, they were going for exams, and the Greek Cypriot just kissed the cross and the Turkish Cypriot just spit it and the Greek Cypriot again kissed the cross and the Turkish Cypriot spit it again and it happened a third time and then the whole thing started and in the school were people running and throwing and…' Maria: 'Before in our school there were images of Christianity [icons] in every class, but they removed them.' Anita: 'Yes and that year a new rule came in that you are not allowed to wear cross at the school.' (Interview Green Lane)

Shamina Van der Vurst

108

Inleiding Kwalitatief onderzoek

Oplossing oefening 2 narratieve analyse 1. Structuur: Beiden vallen uiteen in 2 verhalen; bij C over het incident en over zijn antwoord en bij E over het incident en de leerkracht die hem een slechte naam heeft gegeven. Zie tekst onderaan voor aanduiding van de structuur. 2. Genre: C's verhaal is duidelijk een tragedie: hij beschrijft zichzelf als de held en E en het schoolbeleid als de 'krachten van het kwaad'; vooral het feit dat de dader ongestraft wordt geeft het verhaal een slecht einde. De school kan hier eigenlijk ook als een verrader worden beschouwd (ze mogen niet de kant van de TCs kiezen). In het tweede deel van zijn verhaal kan ook opgevat worden als een satire: hij geeft een cynische kijk op de sociale ongelijkheid (de school die GCs discrimineert). E's versie kan op verschillende manieren worden opgevat: Enerzijds heeft het meer weg van een komedie omdat het uiteindelijk relatief goed eindigt, met zichzelf in de positie van held die de sociale orde moet proberen herstellen ('daarmee was alles gedaan, het geheel stelt niets voor') en waarbij de verschillende obstakels tot het bereiken van die orde worden geminimaliseerd. Anderzijds kan het ook als een romance worden opgevat: zijn doelstelling was vriendschap sluiten met E en uiteindelijk is dat gelukt. Er zit ook een element van tragedie in, in dat E niet alles lijkt te kunnen controleren en nog steeds als racist wordt bestempeld. 3. Thema’s die typische zijn in verhalen; Beide verhalen hebben betrekking op (conflict)relaties tussen mensen; dit is logisch aangezien de interviewvraag expliciet over dit thema ging. 4. Functies van een verhaal; Beiden gaan het verhaal in de eerste plaats vertellen om een positief zelfbeeld te construeren: bij C heeft dit vooral betrekking op zijn antwoord op het incident ('ik heb daar goed op gereageerd'), bij E heeft dit vooral betrekking op zijn onschuld (ontkennen en gebruik van excuses en argumenten ter verklaring van zijn gedrag). Bij C lijken er ook andere functies: C lijkt in het begin ook meer expliciet informatie over te willen dragen en op het einde ook een collectief standpunt te willen innemen: GCs worden minder goed behandeld in deze school in vgl met TCs. 5. Retorische middelen (beschrijf en motiveer gebruik). C gaat vooral gebruik maken van overdrijven in het tweede stuk van het verhaal; maar gaat anders vrij genuanceerd vertellen. Hij maakt gebruik van een retorische vraag om het inleven van de interviewer te verstrekken en zichzelf af te zetten tegen een ingebeelde 'slechte reactie' (om het contrast en positieve van zijn actie te verstreken). E gaat veelvuldig minimaliseren, ontkennen en excuses aanbrengen ter verklaring van zijn gedrag (ik kon niet goed Engels, ik wist niet dat het een kruis was, de leerkracht is niet te vertrouwen, ik werd uitgedaagd).

Shamina Van der Vurst

109

Inleiding Kwalitatief onderzoek