Thế nào là ngôn ngữ và tư duy? Tư duy và ngôn ngữ là hai phạm trù thuộc hai lĩnh vực khác nhau: tư duy là phạm trù thuộc về logic học còn ngôn ngữ là phạm trù thuộc ngôn ngữ học. Tư duy là sự phản ánh gián tiếp trừu tượng và khái quát những đặc tính bản chất của sự vật hiện tượng trong thế giới khách quan và bộ não của con người trong quá trình hoạt động thực tiễn cải biến thế giới xung quanh. Ngôn ngữ là hệ thống tín hiệu toàn diện để thể hiện các tư tưởng – đầu tiên dưới dạng tổ hợp các âm thanh, sau đó dưới dạng các ký hiệu. Ngôn ngữ được hình thành và phát triển trong xã hội loài người. Ngôn ngữ và tư duy là mối quan hệ quan trọng nhất, có tính bản chất và là cốt lõi của mọi lí luận ngôn ngữ từ xưa đến nay. Nói như vậy là vì mối quan hệ này bao trùm lên hết thảy yếu tố của hệ thống ngôn ngữ và mọi sự kiện của các hoạt động ngôn ngữ. Hơn nữa, nó là cốt lõi bởi vì có giải quyết được các mối quan hệ này thì mới có cơ sở để nhìn ra được hàng loạt những vấn đề khác trên các bình diện khác nhau của ngôn ngữ học từ cấu trúc đến ngữ nghĩa và dụng ngôn. Trong mối quan hệ này, tư duy là cái được biểu hiện còn ngôn ngữ là cái biểu hiện. Ngôn ngữ là vật chất còn tư duy là tinh thần. Ngôn ngữ là vật chất bởi vì tất cả các đơn vị của nó như từ, hình vị, câu,... đều là âm thanh, có những thuộc tính vật chất nhất định (độ cao, độ dài,...). Tư duy nảy sinh và phụ thuộc vào một vật chất được tổ chức đặc biệt là não, nhưng bản thân nó lại có tính chất tinh thần. Tư duy không có những đặc tính của vật chất như khối lượng, trọng lượng, mùi, vị,.. Vd: Khái niệm "cái bàn" và từ bàn. Trong tiến trình phát triển nhận thức của loài người, đầu tiên, các từ có nội dung nghèo nàn và mờ nhạt. Nhưng do ảnh hưởng của tiến trình văn hoá nhân loại mà các từ dần dần được cấp thêm những nét nghĩa tinh tế hơn cho phù hợp với tư duy của con người về sự vật mà từ phản ánh. Trong tiến trình này, từ chỉ còn là một cái vỏ – nơi để đổ đầy tư duy của chúng ta về một sự vật cụ thể.. Nếu như ta nói tư duy có tính nhân loại thì ngôn ngữ có tính dân tộc. Mọi người đều suy nghĩ như nhau cho nên quy luật tư duy là quy luật chung cho toàn nhân loại. Nhưng các ý nghĩ, các tư tưởng lại được biểu hiện bằng những cách khác nhau, trong các ngôn ngữ khác nhau. Ngôn ngữ nào cũng phải biểu hiện tư duy, nhưng mỗi ngôn ngữ biểu hiện theo cách của riêng mình, cho nên ngôn ngữ có tính dân tộc. Hoạt động của tư duy đòi hỏi phải hợp lý, logic trong khi đó ngôn ngữ lại hoạt động theo thói quen được cộng đồng chấp nhận. Nói cách khác, trong ngôn ngữ cái logic mà không được cộng đồng chấp nhận cũng trở nên không có giá trị nhưng ngược lại, cái phi lôgic mà được cộng đồng chấp nhận thì vẫn dùng được bình thường. Ví dụ, các tổ hợp từ: đẹp dã man, bó tay chấm com, chuyện nhỏ như con thỏ, buôn dưa lê, bữa tiệc hoành tráng... hoặc các thành ngữ: cao chạy xa bay, con ông cháu cha... nghe có vẻ phi logic nhưng vẫn được mọi người dùng và được xã hội chấp nhận. Trong toán học, nếu nói A không bằng B thì có thể có hai khả năng xảy ra: A lớn hơn B hoặc A nhỏ hơn B. Nhưng trong ngôn ngữ khi sử dụng so sánh để nói Chị Bình không xinh bằng chị Lan thì chỉ có thể xảy ra một trường hợp Chị Bình xấu hơn chị Lan chứ không có trường hợp Chị Bình xinh hơn chị Lan. Điều đó cho thấy quy luật của ngôn ngữ không giống như quy luật của tư duy. Từ đặc điểm trên, ta đi đến một kết luận: Ngôn ngữ và tư duy là một thể thống nhất nhưng không đồng nhất. Hay cụ thể hơn: Những đơn vị của tư duy không đồng nhất với các đơn vị của ngôn ngữ. Chức năng của ngôn ngữ đối với tư duy là thể hiện tư tưởng và trực tiếp tham gia vào việc hình thành tư tưởng. Nguyên lý ngôn ngữ và tư duy chỉ thống nhất chứ không đồng nhất biểu hiện rõ nhất ở mâu thuẫn giữa sự hạn chế của chất liệu (ngôn ngữ) với yêu cầu biểu đạt (tư duy). Thực ra đây cũng là vấn đề chung của các loại hình nghệ thuật. Chất liệu nào cũng có những hạn chế nhất định. Sáng tạo nghệ thuật, xét ở một khía cạnh khác là nỗ lực tối đa của người nghệ sĩ trong việc khắc phục những hạn chế của chất liệu. cái gọi là tính chính xác trong biểu đạt, xét cho cùng chỉ là cách nói có tính ước lệ. Lấy dẫn chứng điều này qua cách viết của nhà văn nổi tiếng Nguyễn Tuân. Dù không bày tỏ hoài nghi triết học như một số nhà tư tưởng, nhưng trong thực tế sáng tác, nhiều lúc Nguyễn Tuân thấy được sự bất cập của ngôn từ đối với yêu cầu thể hiện những cảm nhận của mình trước đối tượng được miêu tả. Hãy xem ông “loay hoay” thế nào khi muốn diễn tả màu nước biển Cô Tô: “Cái màu xanh luôn biến đổi của màu nước bể chiều nay trên biển Cô Tô như là thử thách cái vốn từ vị của mỗi đứa tôi đang nổi gió trong lòng. Biển xanh như gì nhỉ? Xanh như chuối non? Xanh như chuối già? Xanh như mùa thu ngả cốm làng Vòng? Nước biển Cô Tô đang đổi từ vẻ xanh này sang vẻ xanh khác. Nó xanh như cái màu áo Kim Trọng trong tiết thanh minh? Đúng một phần thôi. Bởi con sóng đang đội lên kia đã gia giảm thêm một chút gì, đã pha biển sang màu khác. Thế thì nước biển xanh như cái vạt áo nước mắt của ông quan Tư Mã nghe đàn trên con sóng Giang Châu có đúng không? Chưa được ư? Thế thì nó xanh như một màu áo cưới, được không? Hay là nói thế này, nước biển chiều nay xanh như một trang sử loài người, lúc con người phải víu vào thân tre? Nghe hơi trừu tượng quá phải không? Mà kìa, nhìn cho kĩ mà xem, nước biển đang xanh như cái màu xanh dầu xăng của những người thiếu quê hương. Cũng không phải, sợ lai căng, nhưng nghe có vẻ vẫn chưa trúng, chưa ổn phải không? Sóng vẫn kế tiếp cái màu xanh muôn vẻ mới, và nắng chiều nay luôn thay màu cho sóng. Mà chữ thì không tài nào tuôn ra kịp với nhịp sóng” (Trích Tùy bút Cô Tô). Những nghiên cứu thực nghiệm thú vị trong vài thập niên trở lại đây cuối cùng cũng cho chúng ta câu trả lời khoa học về cách ngôn ngữ định hình tư duy như thế nào. Chính bản thân ngôn ngữ đã đóng vai trò là tác nhân quan trọng trong việc can thiệp vào những quyết định tri nhận cơ bản khi chúng xảy ra. Một số sự dị biệt giữa các ngôn ngữ với nhau chính là tác nhân gây nên những sự dị biệt quan trọng trong tri nhận. Ví dụ, khác với tiếng Anh, rất nhiều các ngôn ngữ không sử dụng các từ như “trái/phải” mà thay vào đó là đặt tất cả mọi vật trong hệ quy chiếu Đông/Tây/Nam/Bắc - những hướng cơ bản. Theo đó người dân ở đó sẽ nói kiểu như: “có một con kiến ở chân phía Tây Bắc của bạn”. Kết quả là người dân nói những ngôn ngữ như thế rất giỏi trong việc xác định phương hướng (ngay cả khi họ ở một địa điểm lạ hoặc bên trong một tòa nhà). Một số đặc trưng của ngôn ngữ có thể có những tác động rất rộng. Ví dụ trong một số ngôn ngữ, các danh từ được chia ra theo các ý nghĩa ngữ pháp giống đực (masculine) hoặc giống cái (feminine) và những người nói những ngôn ngữ đó chấp hành quy định về giới tính này rất nghiêm túc. Các nghệ sĩ người Đức vẽ “cái chết” trong hình hài một người đàn ông (vì danh từ “cái chết” trong tiếng Đức thuộc giống đực) trong khi các đồng nghiệp của họ ở Nga sẽ vẽ nó trong thân xác một người đàn bà (vì “cái chết” thuộc giống cái trong tiếng Nga) và kể cả những người không phải là nghệ sĩ cũng vẫn chịu ảnh hưởng tương tự. Bên cạnh những ví dụ trên, ngôn ngữ còn ảnh hưởng đến cách chúng ta tư duy về thời gian, nhân quả, sự kiện, sự vận động, cảm xúc và những nội dung của tâm trí người khác. Để chứng tỏ ngôn ngữ có sức mạnh định hình tư duy, các nhà nghiên cứu đã đưa ra nhiều thí nghiệm khác nhau để quan sát cách người ta nói thay đổi cách người ta nghĩ như thế nào. Ngôn ngữ tự nhiên, trong tất cả hình hài đa dạng và phức tạp của nó, là một trong những thành quả ấn tượng nhất của loài người chúng ta. Mỗi một ngôn ngữ đều cung cấp một bộ công cụ tri nhận riêng của nó và tổng hợp kiến thức cũng như thế giới quan phát triển qua hàng ngàn năm trong một nền văn hóa. Trong khi ngôn ngữ là bộ phận trung tâm của tri nhận thì không có gì là bí hiểm về việc ngôn ngữ định hình tư duy. Những ngôn ngữ khác nhau khích lệ những kiểu kỹ năng tri nhận khác nhau ở người nói. Và kết quả là, người nói những ngôn ngữ khác nhau rốt cuộc sẽ tư duy khác nhau.