mei
2015

mei
2015

Afval bestaat niet
E-cycling

Afval bestaat niet
E-cycling

Universiteit Gent – In opdracht van Prof. Patricia Verleysen
Universiteit Gent – In opdracht van Prof. Patricia Verleysen

Inhoudsopgave

Inleiding 3 Probleemstelling 4 Urban Mining 5 Oorsprong en beschikbaarheid van materialen 7 Recyclageproces 8 Aspecten verbonden aan recycleren 9 Economie 9 Milieu 10 Gezondheid 10 Gegevensbeveiliging 11 Campagne Universiteit Gent 12 Initiatieven 12 Conclusie 13 Bronvermelding 14

Inleiding

Onze maatschappij gaat er dagelijks technologisch op vooruit. Elk jaar komen er nieuwere en betere computers uit, iedereen heeft wel een smartphone of een tablet, of zelfs beiden. Maar deze technologische vooruitgang moet ook gevolgd worden door een evolutie in andere aspecten van ons leven. Want voor deze hightech snufjes hebben we kostbare metalen nodig die net schaarser worden met de dag. Bepaalde metalen dreigen zelfs volledig uitgeput te raken in de volgende decennia. Bovendien vergt het ontginnen ook nog eens meer energie aangezien men de schaarse elementen steeds dieper in de grond moet gaan zoeken. De prijs van deze materialen zal dan blijven stijgen. Daarom is het belangrijk dat recyclage – en dan in het bijzonder urban mining – meer in de aandacht komt te staan.
Europa heeft al een eerste stap gezet door te beslissen dat tegen 2019 65% van al het elektronisch afval moet worden gerecycleerd. Maar aangezien er vandaag de dag wereldwijd nog maar zo’n 2% van de gsm’s worden gerecycleerd, hebben we nog een lange weg voor de boeg.
In dit rapport zullen we het concept van urban mining van dichterbij benaderen en uitzoeken waarom dit nu net zo belangrijk is. We zullen ook de oorsprong en beschikbaarheid van de ontgonnen materialen bespreken, gevolgd door een uiteenzetting van het recyclageproces. Ten slotte gaan we dieper in op de gevolgen van het al dan niet recycleren.

Probleemstelling

“Globaal kan men stellen dat de mens reeds ongeveer één vierde van de totale voorraad aan zeldzame aarden heeft geconsumeerd”

“Every day, U.S. consumers dispose of enough cell phones to cover 50 football fields”

“Een ton gsm’s (6.000 tot 10.000 stuks) bevat 340 gram zuiver goud, terwijl één gram zuiver goud uit de mijnbouw maar liefst vijf ton toxisch afval produceert, 10.000 liter water vergt en 17 ton CO2 uitstoot”

Dit zijn maar enkele van de vele uitspraken die wijzen op het steeds groter wordende probleem van de uitputting van onze grondstoffen op aarde.
De aarde voorziet ons van een immens grote verscheidenheid aan allerlei natuurlijke rijkdommen. Maar de beschikbare voorraad van de meeste van deze materialen zijn echter eindig. Vele zeldzame metalen worden steeds verder uitgeput door onze steeds toenemende vraag naar elektronica.

Indien we willen verzekeren dat toekomstige generaties in dezelfde mate als ons zullen kunnen genieten van de technologie die wij vandaag de dag als onmisbaar beschouwen, zullen we nu in actie moeten schieten.
Metalen zijn bovendien ook nog eens van groot belang bij de productie en opslag van hernieuwbare energie, een wereldwijd fenomeen dat niet meer te negeren valt. Duurzaam omspringen met onze grondstoffen is dus de boodschap.

Urban Mining

Urban mining is het proces dat in staat is onderdelen en elementen van producten, gebouwen en afval terug te vorderen. De term wordt echter vaak gebruikt om het recycleren van goud, zilver, koper, platinum, irinium en een reeks andere metalen uit de oude elektronica mee aan te duiden.

In onze huidige samenleving volgen wij nog steeds te vaak het 'Take-Make-Waste' model. We creëren een product, we verbruiken het en daarna zenden we het regelrecht naar het afval, de zogenaamde end-of-the-pipe fase. Urban mining stopt echter niet bij deze laatste fase.

Urban mining wil dit gesloten model omvormen naar een circulaire en duurzame economie. De recyclingsector is immers een immens belangrijke speler op het gebied van het waarborgen van een samenleving waarin metalen op een efficiënte manier worden gebruikt en hergebruikt.
Alhoewel 7 à 10% van de totale hoeveelheid goud en zo’n 30% van de hoeveelheid zilver geproduceerd in de wereld rechtstreeks naar de elektronicasector gaat, ondergaat slechts 15% van de – maar liefst – 50 miljoen ton gecreëerde E-waste een recyclageprocedure. Jammer genoeg wordt het overgrote deel van dit elektronisch afval vandaag de dag simpelweg naar een stortplaats in een ander land gevoerd of zelfs verbrand.

Guiyu, gelegen in China, staat wereldwijd bekend als dé E-waste stad. Per uur ontvangt Guiyu 4000 ton van dit afval. Hierdoor werd in deze Chinese stad het hoogste CO2 niveau ooit gemeten. Maar dit is niet het enige nadeel: vele inwoners blijken ook nog eens neurologische schade opgelopen te hebben. Niet alleen gaat door deze ethische onverantwoorde praktijken ontzettend veel waarde verloren, het blijkt dus ook nog eens een humanitaire ramp te zijn.

De laatste decennia zijn zowel de economie als de technologie exponentieel beginnen groeien. Wanneer men dit combineert met een steeds groter wordende honger van de groeilanden naar grondstoffen en het hiermee samenhangend toenemend mondiaal verbruik van deze natuurlijke hulpstoffen, komen we al snel tot de conclusie dat eigenlijk alle materialen vandaag de dag kritiek zijn. De laatste twintig jaar zijn we wereldwijd dan ook maar liefst 40% meer natuurlijke hulpbronnen beginnen te gebruiken.

Chirstian Hagelüken van Umicore kwam zelfs tot de constatatie dat er de voorbije dertig jaar meer metalen uit de mijnen zijn gehaald dan in de hele geschiedenis van onze mensheid.

Urban mining biedt – naast het sparen van enkele kritieke grondstoffen (zie fig. 1) nog andere serieuze voordelen tegenover de klassieke mijnbouw. Bij urban mining komen er namelijk geen radioactieve elementen vrij. Daarnaast is ook de energiewinst aanzienlijk groot. Zo heb je bijvoorbeeld om een kilo platinum te ontginnen 400 GJ aan energie nodig, terwijl de energie nodig om eenzelfde hoeveelheid platinum te recycleren zo’n veertig keer lager ligt.

Figuur 1: kritieke grondstoffen (rechtsboven)
Figuur 1: kritieke grondstoffen (rechtsboven)
Maar het concept van urban mining wordt sterk bemoeilijkt door het feit dat we nog steeds zeer ver staan van een duurzame materialenkringloop. Zo veel zorg de industrie reeds aan efficiënte productie besteedt, zo nonchalant wordt nog steeds omgesprongen met de end-of-life producten. Goede recyclage begint nu eenmaal bij goed design.
Vandaag de dag worden materialen echter op steeds complexere wijze met elkaar versmolten, zodat het ook steeds moeilijker wordt om ze aan het einde van hun productlevenscyclus terug van elkaar te scheiden.
In de toekomst moeten we er niet alleen voor zorgen dat we onze producten zo construeren dat ze makkelijker uit mekaar te halen zijn, we moeten ook de voorbehandeling van het gerecyclede product aan strengere eisen onderwerpen.
Als een computer in zijn geheel door de ‘shredder’ gaat, betekent dit immers een verlies van 75% van het goud dat anders – mits gepaste voorbehandeling - uit een gedemonteerd moederbord kan worden herwonnen.
Oorsprong en beschikbaarheid van materialen

Over het algemeen kunnen we de materialen die in elektronische apparaten gebruikt worden, onderverdelen in drie categorieën: de geleiders, de isolatoren en de halfgeleiders.

Een geleider is een draad die de stroom van de ene plaats naar de andere voert en een lage weerstand vertoont. Hoe lager de weerstand, hoe sterker de geleider. Wanneer de weerstand 0 is, spreekt men van een supergeleider. Over het algemeen worden allerlei soorten metalen gebruikt voor deze doeleinden, maar sommige metalen laten nu eenmaal een vlottere geleiding toe. Vandaar dat zij de benaming ‘goede geleiders’ krijgen.
We kunnen de geleiders classificeren volgens drie types: de vaste geleiders, de vloeibare geleiders en de gasvormige geleiders.

* Vaste geleiders:
Zilver, koper, messing, aluminium, wolfram, nikkelchroom, staal en tin worden ‘goede geleiders’ genoemd. Zij worden omgebouwd tot een dunne draad of staaf.

* Vloeibare geleiders:
Kwik, zwavelzuur en nitraat zijn enkele van de vloeibare geleiders die vaak in batterijen worden gebruikt.

* Gasvormige geleiders:
Helium, Neon en Stikstof zijn drie bekende gasvormige geleiders.

Een isolator daarentegen laat geen stroom door. Het is een niet-geleidend materiaal.
Een ideale isolator zal dus de betreffende stroom zo sterk afzwakken zodanig dat deze niet meer waarneembaar is. Isolatoren worden gewoonlijk in drie groepen ingedeeld:

* Harde isolatoren: bv. porselein, glas, eboniet (gevulkaniseerd rubber), hout

* Zachte isolatoren: bv. rubber, polyvinylchloride

* Vloeibare isolatoren: bv. vernis, minerale oliën

Halfgeleiders zijn materialen die in staat zijn een geleiding tussen deze van de zuivere geleiders en de isolatoren te bieden. De structuur van een halfgeleider is net dezelfde als deze van een isolator. Een halfgeleider kan echter gemakkelijker in een geleider omgezet worden, aangezien de eigenschappen op elektrisch gebied goed te manipuleren zijn.
Halfgeleiders kunnen zuivere elementen zoals silicium of germanium zijn, maar het kunnen evengoed verbindingen zijn zoals gallium arsenide of cadmium selenide. Tijdens een proces dat ook wel ‘doping’ genoemd wordt, voegt men kleine hoeveelheden onzuiverheden toe aan de halfgeleiders om grote variatie in hun geleidbaarheid aan te brengen.
Recyclageproces

Als eerste stap in het recyclageproces wordt het elektronische afval – vaak met de hand, maar steeds meer met automatische shredding machines - ontmanteld in verschillende kleinere delen (het metalen kader, power supplies, circuit boards, plastic, …).

Het voordeel van het ontmantelen met de hand, is de mogelijkheid van mensen om nog werkende en mogelijks te repareren onderdelen te herkennen en te vrijwaren.
Het grote nadeel hiervan is echter dat men de te ontmantelen apparaten naar die landen stuurt waar de arbeid het goedkoopst is en waar dus ook de gezondheids- en veiligheidsvoorschriften het minst nauwkeurig opgevolgd worden.
Wanneer het ontmantelingsproces echter automatisch verloopt, transporteert een hopper het materiaal naar een mechanische separator die uitgerust is met screening- en granulatiemachines. Deze machines zijn in staat om metalen en plastic delen – die dan bijvoorbeeld verkocht kunnen worden aan smelterijen - te scheiden. Zo’n recyclage machines zijn steeds uitgerust met een installatie die alle geproduceerde uitlaatstoffen (rook en gassen) opvangen, waarna deze behandeld worden om hun (negatieve) impact op het milieu te verzachten.
Magneten, wervelstromen en trommelzeven worden ingezet om glas, plastic, ferro en non-ferro metalen te scheiden.

Het hergebruik van oude elektronische apparaten is natuurlijk een alternatieve en nog betere optie aangezien het de levensduur van een product verlengt. Het is echter zo dat apparaten uiteindelijk steeds gerecycleerd dienen te worden, maar door anderen de kans te bieden reeds gebruikte elektronica te kopen, kan recyclage toch nog even uitgesteld worden.
Aspecten verbonden aan recycleren

De redenen waarom het recycleren van elektronische apparaten een noodzaak is, zijn legio. De drijfveren achter de recyclage zijn dan ook van diverse aard: zowel economisch, op het vlak van milieu, gezondheid als qua gegevensbeveiliging worden we aangezet om in de toekomst slimmer met onze verouderde elektronische producten om te gaan.

Door de hedendaagse geavanceerde technologie slagen producenten er in om steeds efficiëntere en effectievere elektronische apparaten te ontwikkelen. Maar door deze continue vooruitgang zijn de apparaten reeds na een paar jaar verouderd.
Goed georganiseerde ‘electronics recycling and disposal management’ programma’s, lokale organisaties, … kunnen er echter mee voor zorgen dat het milieu en de vele waardevolle natuurlijke grondstoffen behouden blijven.

Economie

Er bevinden zich meer dan 60 verschillende elementen in onze standaard elektronische apparaten. Onder deze elementen bevinden zich vaak zeer waardevolle en zeldzame metalen met een hoge economische waarde. Een geschikt voorbeeld hiervan zijn de twee - misschien wel best gekende - metalen: goud en zilver. Aangezien de elektronische sector één van de grootste slokoppen van deze metalen is, is het uiterst belangrijk dat deze precieuze elementen zorgvuldig gerecycleerd worden.
Zeker gezien onze huidige situatie – zoals reeds eerder vermeld - waarin natuurlijke grondstoffen steeds duurder en zeldzamer worden, is het noodzakelijk dat investeringen worden gedaan om ‘e-scrap’ te behandelen en om in staat te zijn waardevolle metalen te hergebruiken.

Bedrijven die instaan voor het recycleren van elektronische apparaten bieden daarnaast de lokale bevolking ook nog eens de kans op werkgelegenheid waarmee ze de (lokale) economie op hun beurt weten aan te stuwen.

Milieu

Wanneer elektronische producten voor de eerste maal geproduceerd worden, komt er een enorme hoeveelheid CO2-uitstoot vrij. Dit voornamelijk door de zeer energie intensieve extractietechnieken (zoals het smelten en ontginnen) die plaats vinden tijdens het productieproces.
Doordat de meest toegankelijke metaalreserves die zich in de bodem bevinden reeds zijn opgebruikt, kunnen we niet anders dan steeds dieper en dieper te boren om de benodigde materialen te ontginnen. De mijnen zijn doorheen de jaren ook grondig veranderd. Vandaag de dag graven gigantische bulldozers de rotsen uit in enorme groeves die dan in samenwerking met de regen er voor zorgen dat er zuren en zware metalen in het grondwater terecht komen. Deze vorm van ontginning haalt ook nog eens de vruchtbare bodemlagen onderuit, het verwoest volledige ecosystemen en leidt vaak tot boskap en indamming van rivieren.
Het is dan ook overduidelijk dat urban mining heel wat meer ecologische voordelen biedt dan de primaire mijnbouw.

Gezondheid

Tabel 2: gevaarlijkste onderdelen in elektronisch afval
Tabel 2: gevaarlijkste onderdelen in elektronisch afval
Afgedankte elektronica bevatten een verscheidenheid aan toxische metalen, waaronder lood, cadmium, kwik, chroom en polyvinyl chloride. Wanneer de verwijdering van elektronische componenten dan ook niet veilig gebeurt, kunnen er uiterst gevaarlijke stoffen vrijkomen die de gezondheid schaden. Hoewel e-afval nog geen 2% van de hoeveelheid afval op de meeste stortplaatsen vertegenwoordigt, bevat het wel 70% van de gevaarlijke afvalstoffen die zich in zware metalen bevinden.
Tabel 2 toont de gevaarlijkste onderdelen die kunnen gevonden worden in e-afval.
Ongeveer 50 à 80% van het e-afval wordt getransporteerd naar ontwikkelingslanden zoals China, India en Pakistan. Deze landen worden als interessant aanzien omwille van hun lage arbeidskosten en lakse milieuwetgeving. Deze ontwikkelingslanden lijden echter onder een groot gebrek aan veilige infrastructuur om deze materialen te behandelen, met als gevolg dat arbeiders er vaak blootgesteld worden aan giftige metalen zonder de benodigde uitrusting daarvoor te bezitten. Alhoewel er zich in China wel degelijk operatoren met een licentie voor het behandelen van e-waste bevinden, wordt de markt toch gedomineerd door de kleinschalige entiteiten die niet geautoriseerd, noch voldoende uitgerust zijn.
Veel gebruikte technieken in ontwikkelingslanden zijn dan ook het manueel ontmantelen van deze gevaarlijke materialen en openluchtverbranding, wat natuurlijk voor een ongelofelijk hoge vrijstelling van dioxines zorgt.
Gegevensbeveiliging

E-waste betekent ook een potentiële privacy bedreiging tegenover individuen en exporterende landen. Harde schijven die niet grondig gewist zijn, kunnen opnieuw geopend worden en zo gevoelige informatie vrijgeven. Nummers van kredietkaarten, private financële data evenals informatie omtrent online bankverrichtingen kunnen ontbloot worden.
Zo is het bekend dat criminele bendes in Ghana frequent zoeken naar deze diskdrives om zo lokaal de bevolking op te lichten. In Agbogbloshie (Ghana) werden op zulke harde schijven contracten - afgesloten door de regering - gevonden. Overeenkomsten van Amerikaanse beveiligingsinstituten - zoals the Defense Intelligence Agency (DIA), the Transportation Security Administration en Homeland Security - die miljoenen dollars behandelden, kwamen omwille van deze louche praktijken aan de oppervlakte.
Er zijn verschillende manieren die verzekeren dat niet alleen de hardware, maar ook de private data die zich op deze hard disk bevinden, worden vernietigd. Bedrijven die beveiligde data waarborgen – zoals banken, gerechtelijke instituten en pharmaceutische bedrijven – kunnen ernstige schade oplopen wanneer zou blijken dat oplichters in staat zijn deze data te bemachtigen. Eenmaal het beeld van deze publieke ondernemingen is beschadigd, kan het consumenten en gebruikers aanzetten om in de toekomst niet meer van hun diensten gebruik te maken. Dit kan leiden tot verliezen die oplopen tot miljoenen euro’s. Veilig recycleren is dus uiterst belangrijk.

Campagne Universiteit Gent

De Universiteit Gent zet zich zelf ook in voor het concept van urban mining. Zo hebben ze het concept ‘UGent 1010’ opgericht, waarmee ze hun personeelsleden en studenten aanzetten om hun CO2-uitstoot met 10% te verminderen. Deze actie promoten ze ook op Facebook en Twitter om een nog groter aantal mensen bewust te maken van dit steeds groter wordende probleem. Via de sociale media zijn ze ook in staat talrijke acties naar buiten te brengen, zoals te zien op onderstaande tweet.

Bij deze campagne benadrukken ze naast het ecologische aspect, ook vooral het sociaaleconomische aspect. Zoals hierboven reeds aangegeven, zal het e-afval voornamelijk naar ontwikkelingslanden gaan waar dit afval zich ophoopt tot storten van giftig elektronisch afval met ernstige gevolgen voor de bevolking. De Universiteit hoopt met deze campagne het ‘goudeerlijke’ gevoel bij de mensen naar boven te halen en zo een duurzamere wereld te creëren.
Initiatieven

KU Leuven, UGent, Umicore en TNO besloten de handen in elkaar te slaan. Deze vier grote spelers vormen de Vlaams-Nederlandse kern van een breder Urban Mining Benelux-platform.
Hierna volgen enkele voorbeelden van initiatieven die in het plaatje van dit nieuwe Urban Mining-platform passen. Zo worden er in Gent bijvoorbeeld bacteriën ingezet om platinagroep-metalen uit vloeibare afvalstromen te halen. Aan de KULeuven daarentegen werd er het kennisplatform RARE - Research Platform for the Advanced Recycling and Reuse of Rare Earths – opgericht, dat onderzoek naar stadsmijnbouw verricht.

Ook projecten waarbij men als alternatief scheidingsproces gebruik gaat maken van zeer sterke magneten, wordt grondig uitgebouwd. De diverse zeldzame aarden bezitten namelijk verschillen in magnetisch eigenschappen. Daarnaast onderzoeken deze vier giganten onder andere een nieuwe klasse van niet-brandbare en niet-vluchtige solventen - de 'ionische vloeistoffen' - om het scheidingsproces na ontginning of recyclage properder te maken.


Desondanks deze talrijke prijzenswaardige initiatieven, staat nu echter al vast dat de vraag naar zeldzame materialen zo snel zal blijven stijgen dat zelfs de meest efficiënte 'urban mining' recyclage- en scheidingstechnieken ontoereikend zullen zijn om in de toekomstige vraag te voorzien.


Duits onderzoek heeft uitgewezen dat het maximaal recycleren van alle eerder besproken zeldzame materialen slechts aan 10 à 20% van de wereldwijde vraag tegemoet zou kunnen komen. Bijkomende strategieën zijn dus vereist. Eén ervan is substitutie: we zullen genoodzaakt zijn alle zeldzame grondstoffen te vervangen door alternatieven. Zo zal bijvoorbeeld de nieuwste generatie van de Toyota Prius uitgerust zijn met een lithium-ionbatterij. Deze vervangt dan de nikkel-metaalhydridebatterijen, waarin zich enorme hoeveelheden van het schaarse lanthaan bevinden. Ook nieuwe zakenmodellen - zoals leasing - kunnen in de toekomst een belangrijke rol spelen. Eveneens belangrijk wordt het delen van auto's, een trend die we de laatste jaren alleen maar zien stijgen (denk maar aan initiatieven zoals Cambio). Autodelen leidt tot minder voertuigen en bijgevolg dus ook tot minder vereiste materialen. Tenslotte kunnen we ook enkel maar pleiten voor producten (onder andere gsm’s en computers) die langer meegaan, het vaker herstellen van deze producten en voor het vermijden elk jaar een nieuw type te kopen.


Conclusie

Meer dan ooit wordt duidelijk dat de ‘stadsmijnbouw’ dé toekomst is. We hebben echter nog een hele weg af te leggen. Indien men het ‘e-waste’ probleem grondig wil aanpakken, zijn organisaties dan ook genoodzaakt de handen in elkaar te slaan. Willen we onze kinderen en kleinkinderen dezelfde technologische mogelijkheden bieden die wij momenteel kunnen genieten, dan moeten we nu in actie schieten. Eén ding is zeker: er zit goud in ons afval. En dit mag je best letterlijk nemen.

Bronvermelding

- Katherine Noyes, Can urban mining solve the world’s e-waste problem?, http://fortune.com/2014/06/26/blueoak-urban-mining-ewaste/, geraadpleegd op 6 maart 2015
- N.N., Urban mining: the electronic waste gold mine, http://visual.ly/urban-mining-electronic-waste-gold-mine, geraadpleegd op 6 maart 2015
- N.N., ‘Urban mining’ cuts electronic waste, http://www.poughkeepsiejournal.com/story-/tech/science/environment/2014/08/26/earth-wise-urban-mining/14650527/, geraadpleegd op 6 maart 2015
- N.N., Recyclage elektronisch afval, http://www.eerlijkeverzekeringswijzer.nl/media/70362/cs_electronics_recycling_and_metals-_mining_fbg_fig_150113_samenvatting.pdf, geraadpleegd 17 maart 2015
- Jan Bosteels, Het nieuwe goud en hoe te recycleren, http://www.argusactueel.be/binnenlands-nieuws/het-nieuwe-goud-en-hoe-het-te-recycleren, geraadpleegd op 17 maart 2015
- ERP, Raw materials in the industrial value chain, januari 2013, http://www.ert.eu/sites/default/files/Raw%20Materials%20in%20the%20Industrial%20Value%20Chain%20-%20January%202013.pdf
- N.N. , Electrical and electronics engineering material, http://techeduhry.nic.in/syllabus/electrical%20engg/3_1.pdf, geraadpleegd 18 april 2015
- Brett D Nener, The University of Western Australia, Materials and Components in Electrical Engineering, http://www.eolss.net/sample-chapters/c05/e6-39a-03-00.pdf, geraadpleegd op 18 april 2015
- Pablo G. Caceres-Valencia, Engineering Materials for Electrical Engineers, http://academic.uprm.edu/pcaceres/Courses/MatEng3045/EME1-1.pdf, geraadpleegd op 18 april 2015
- K. Govindasamy, Electrical Engineering, 2010, http://www.textbooksonline.tn.nic.in/books/11/stdxi-voc-ema-em-1.pdf - Gary Diamond, Economic benefits of electronics recycling and disposal in Toronto and the GTA, http://shiftrecycling.com/articles/economic-benefits-of-electronics-recycling-and-disposal-in-toronto-and-the-gta.php, geraadpleegd op 18 april 2015
- N.N., Electronic Waste Recycling, http://www.urbanmine.ca/electronic_waste.htm, geraadpleegd op 22 april 2015
- N.N., Urban Mining, http://www.ugent1010.be/node/90, geraadpleegd op 22 april 2015
- Jennifer Namias, The future of electronic waste recycling in the United States, http://www.seas.columbia.edu/earth/wtert/sofos/Namias_Thesis_07-08-13.pdf, geraadpleegd op 18 april 2015
- N.N., Recycleer je oude gsm’s, http://www.ugent.be/nl/actueel/nieuws/indekijker/recycleer-je-oude-gsm.htm, geraadpleegd 29 april 2015
- N.N., KULeuven, UGent, Umicore en TNO verenigen zich in het Urban Mining Platform, http://www.vmx.be/kuleuven-ugent-umicore-en-tno-verenigen-zich-het-urban-mining-platform, geraadpleegd op 2 mei 2015
- N.N., Computer recycling, http://en.wikipedia.org/wiki/Computer_recycling, geraadpleegd op 3 mei 2015
- Mark Kirnin, Computer Recycling, http://compreviews.about.com/od/general/a/PCRecycling.htm, geraadpleegd op 3 mei 2015