KRITIKAL NA PAPEL sa “Lalaki sa Dilim” ni Benjamin P. Pascual

I. Ang may-akda at ang kanyang milyu A. Talambuhay ng may-akda
Si Benjamin P. Pascual ay ipinanganak sa Tondo, Manila noong ika-16 ng Enero 1928. Ang kanyang magulang ay sina Domingo Pascual at Adriana Punongbayan. Napangasawa niya si Erminda Besabe at may lima silang anak. Nagsimulang sumulat si Pascual bilang isang kuwentista noong dekada 1950 bago sineryoso ang paiging isang nobeslista. Sumubok din siyan mag-ambag sa komiks, hanggang maging staff ng liwayway. Naging manunulat din si Pascual sa Ace Publication at hindi nagtagal ay inatasang maging staff para sa mga komiks na Espesyal, Hiwaga, Pilipino at Tagalog. Pinatunayan ni Pascual na may ibubuga siya sa pagsusulat kahit hindi siya nakatapos ng kursong Journalism sa Far Eastern University.

Nagsulat din sa Ingles si Pascual at nagawa niyang makapaglathala ng ilang kwento sa Free Press at This Week Magazine. Sa labing dalawang kwento na naisusulat niya, anim lamang ang nakapapasa. Tinalikdan niya ang pagsulat sa Ingles makaraang makapagbulay, at hinarap niya ang hamon sa pagsusulat sa sariling wika.

Bumukas ang pinto kay Pascual sa larangan ng panitikang Filipino nang ilathala ng Liwayway ang kanyang kuwentong “Ang Kulapi” noong 1952. Noong 1954, naging Literary Editor siya ng Liwayway at nagtagal iyon hanggang 1980. Tinatayang nakasusulat siya noon ng dalawang kwento kada buwan. Nagwagi ng dalawang Don Carlos Palanca Memorial Awards for Literature ang kanyang kwentong “Landas sa Bahaghari” (1965) at “Di ko Masilip ang Langit” (1981).

Pagsapit ng 1975, nag-iba ang ihip ng simoy sa panulat ng mangangatha. Sineryoso niyang magsulat ng nobela. Tinatayang nakatapos ng labing tatlong nobela si Pascual. Pinatunayan ni Pascual ang pambihirang bisa ng kanyang panulat sa nobelang “Utos ng Hari” (1975) na nagtamo ng Grand Prize sa Cultural Center of the Philippines. Unang nalathala sa Liwayway ang “Lalaki sa Dilim” sa pamagat na “Pssst…Ako ang lalaki sa Dilim” (1976). Pinakabago niyang akda ang “Sapalaran, Walang Tanungan” (1997). Ang pinakarurok naman na nobela niyang ginawa ay ang “Halik sa Apoy” (1985).

Makalipas ang ilang dekadang dibdibang pagsusulat ni Pascual, kinilala ng Unyon ng mga Manunulat sa Pilipinas (UMPIL) noong 1994 ang natatanging ambag niya sa pagsusulat ng maikling kwento, dula, at nobela. Sa edad na 69 ay hindi pa rin ito humihinto sa pagsusulat.

B. Milyu ng akda
Umiikot ang kwento sa panahon ng martial hanggang post martial law, ito ang umpisa ng pagiging liberal ng mga Pilipino dahil na rin sa pagkamulat ng kanilang diwa at damdamin upang maibalik ang demokrasya sa bansa. Dahil talamak ang karahasan ay naimpluwensiyanhan ang masa na mag-isip kung anong unang hakbang ang kanilang gagawin upang makawala sa diktatoryang Marcos

Nangingibabaw ang kahusayan ni Pascual sa pagkatha ng mga akda na kung saan, tulad ng istilo ni Rizal sa Noli Me Tangere at El Filibusterismo, nakapupukaw ito ng damdamin upang mamulat sa katotohanan ang kanyang mambabasa. Ang kanyang nobela ay isang mahusay na halimbawa ng isang akdang modernista na kung saan ang tanging gusto ay magkaroon ng isang malaking pagbabago upang maging maginhawa ang pamumuhay ng bawat isa.

II. Buod ng Nobela
Ang kwento ay nagsimula sa pagkumbida ng mga kaibigan ni Rafael Cuevas, isang espesyalista sa mata, sa isang stag party na ginawa nila para kay Rafael bago siya makasal kay Margarita, isang singer sa opera. Sa mismong gabing iyon nakagawa si Rafael ng isang karumaldumal na krimen, ginahasa niya ang isang babaeng bulag na si Ligaya. Sinamantala ni Rafael ang pagiging bulag ni Ligaya at inakalang makalulusot siya sa kasalanang ginawa dahil iniisip niyang walang ebidensyang makapagtuturo sa kanya.

Para mabawasan ang konsensyang unti-unting lumalamon sa looban ni Rafael, naisipan niyang bigyan ng pera si Ligaya na nagkakahalagang limangpung libong piso at isang liham na nagsasaad na sa kanya na lamang magpagamot ng mata para masingil siya sa mas murang halaga. Nagbunga ang kaharasang ginawa niya tungo sa babaeng ginahasa niya. At sinunod ni Ligaya sa pangalan ni Rafael ang kanyang anak bilang pagtanaw ng nagawa niyang kabutihan dito. Naging inaanak niya ang bata sa binyag; ninong siya ng sarili niyang anak.

Habang nagsasama sina Rafael at Margarita bilang magasawa, nagkaroon ng ibang lalake si Margarita na nagngangalang Nick, ang matalik na kaibigan ni Rafael na asawa ni Marina. Sa pananaw ni Margarita ay ayos lamang na magkaroon sila ng ibang mangingibig, maliban sa kanilang dalawa, basta magkaroon sila nang pagkakaintindihan at pagiging totoo sa isa’t isa ngunit kinalaunan ay naghiwalay din ang sila.

Habang nagbabasa ng pahayagan si Rafael ay nagulantang siya sa kanyang nabasang balita na nagsasabing pinatay sina Margarita at Nick sa isang otel ng isang babaeng nasa edad 29 anyos. Ang tinutukoy na babae sa balita ay walang iba kung hindi si Marina, ang asawa ni Nick na matagal nang nagtitimpi sa mga pagkukunwari at panlolokong ginagawa sa kanya na umudyok sa pagkitil nito sa buhay ng sariling asawa at sa kinakasama nito.

Sa dulo’y mababatid na ang pisikal na pagkabulag ni Ligaya ang siyang nagbigay liwanag sa katauhang-dilim ni Rafael. Nagwakas ang siklo nang kapwa luminaw ang paningin nina Rafael, dahil sa pagibig, at Ligaya, dahil sa matagumpay na operasyon. Nagkaroon ng lakas loob na aminin ni Rafael kay Aling Sela, ina ni Ligaya, ang kanyang nagawang kasalanan.

III. Pagsususuri ng Akda A. Tema (Mensaheng Panlipunan)
Ang nobela ay sumasalamin sa uri ng lipunan mayroon sa kanilang kapanahunan. Ito ang panahon kung kailan pa-usbong na ang modernisasyon at nagsimula ng maging liberal ang kaisipan ng ilan sa mga Pilipino.
Ipinakita sa nobela ang naging papel ng konsensya sa pagbuo ng desisyon ng tao, partikular kay Rafael na tuluyang binago ang masamang bisyo sa babae matapos makagawa ng kahalayan sa isang bulag na dalaga. Ang kanyang pagpapasya na hugasan ang kanyang nagawang kasalanan sa pamamagitan ng pagbabayad ng limang libong piso at pagagamot kay Ligaya ay tulak marahil ng konsensya na patuloy siyang binabagabag.
Isa din sa pinaka-kapansin-pansin sa nobela ay ang paglalarawan ng mga pagababagong nagaganap sa lipunan dahil sa impluwensiyang kanluranin. Makikita ito sa pamamagitan ng pagkumpara sa karakter ni Margarita at Ligaya. Si Margarita na isang opera singer ay masasabing isang makabagong babae sapagkat dala niya sa kanyang sarili ang bagong anyo ng isang dalagang Pilipina. Ayon kay Rafael, hindi itinuturing ni Margarita ang kasal bilang isang sagradong bagay sa mga sumusunod na kadahilanan. Una ay ang hindi pagiging birhen ni Margarita bago ikasal, nalaman ito ni Rafael matapos ang kanilang honeymoon sa Baguio. Ikalawa ay ang paginom ni Margarita ng pills upang hindi magka-anak. Karaniwan na sa mga bagong mag-asawa ang mag-abang ng mga sensyales ng pagdadalang-tao ng babae ngunit sinadya ni Margarita na hindi magka-anak dahil makakasisira daw ito sa kanyang propesyon. At ang ikatlo ay ayos lang kay Margarita na magkaroon ng ibang karelasyon si Rafael habang siya ay mayroon din.
Kabaliktaran lahat ito ng kay Ligaya na sumisimbulo sa tipikal na imahe ng isang dalagang pilipina; may pagpapahalaga sa pamilya at may takot sa Diyos. Isa sa magpapatunay dito ay noong nagbalik na kanyang paningin kung saan ganoon na lamang ang kanyang kasabikan na muling makita at mayakap ang kanyang ina at kapatid. Matatandaan din ang pagnanasa ni Ligaya na makilala ang ama ng kanyang anak. Ang pagnanasang ito ay hindi upang panagutin ang lalaki sa kanyang ginawa kundi upang ang bata ay hindi lumaki na hindi nakikilala ang kanyang ama. Mahalaga para kay Ligaya na masaya at sama-sama ang pamilya. Si Ligaya din ang pinakamagandang halimbawa ng pagkakaroon ng malakas na pananampalataya sa Panginoon. Maka-ilang ulit na mababasa na labis-labis ang pasasalamat ni Ligaya sa Diyos sa panunumbalik ng kanyang paningin. Ang pagkakaroon niya ng anak ay ikinukunsidera niya bilang isang biyaya at mariing niyang tinutulan ang pagpapalaglag nito. B. Wika at Estilo
Madali lamang basahin ang nobela sapagkat gumagamit ito ng wikang bahagya lamang pormal. Bihira gumamit si Pascual ng mga salitang madalang gamitin at malalim ang kahulugan, at kung meron man, ito ay nasasamahan ng mga pananda na makakatulong upang mabilis na maintindihan ang tinutukoy na salita. Ang wika rin ay napapanahon. Kahit na ang nobela ay naisulat higit sa isang dekada na ang nakakaraan, hindi naluluma ang pagsasalaysay ng may akda. Dahil dito, naging tuluyan ang aking pagbabasa habang hindi iniintindi na makatagpo ng mga salita at pangugungusap na para lamang sa kanilang henerasyon. Maliban na lamang siguro sa salitang V.D. na kahit malinaw na isang sakit ang tinutukoy, kinailangan ko pang hanapin sa internet ang kahulugan.
Bagamat sa kabuuan ng nobela ay namayani ang wikang Filipino, kapansin-pansin pa rin ang pagsulpot ng ilang mga salita sa wikang Ingles lalo na sa mga bahagi ng dialogo. Akma lamang ito upang maging mas natural ang dating ng mga piling tauhan sa mga piling eksena. Marami sa mga tagpo ay sensetibo at naglalaman ng mga eksena na hindi pwede sa mga batang mambabasa ngunit nagawa ni Pascual na mailahad ang mga ito sa kaparaanan na hindi bastos at hindi makaka-insulto.
Isang estilo marahil na ginamit ng may akda ay ang pagulit ng nakaraan pangyayari bago tuluyang lumipat sa susunod na kabanata. Kapansin-pansin din ang pagtutukoy sa tauhan matapos ang panghalip na ginamit para dito. Ito marahil ang naisip na solusyon upang mas lalong mapadali ang pagbabasa nang hindi na kinakailangan pang magpa-ulit-ulit sa mga talata para maintindihan at malaman kung sino ang tinutukoy ng mga paghalip lalo na kung maraming tauhan ang maaring tinutukoy ng mga “siya”. Naging tulong din ito upang mas medaling makabisado ang mga tauhan dahil sa paulit-ulit na pagpapakilala sa mga ito. A. Kulturang Pilipino
Makikita sa nobela ang kaugalian ng mga Pilipino na magiliw tumanggap ng mga bisita. sa kwento kahit na mahirap lamang sina Ligaya at Aling Selya ay hindi matatawaran ang aasikaso nila kay Rafael tuwing bibisita ito sa kanilang munting tahanan. Hindi maipagkakaila sa ating mga Pilipino na likas sa atin ang pagiging hospitable kung tawagin sa Ingles. Sinasabi na tayong mga Pilipino ay humahanap ng paraan kahit kaunti para lamang may maihandog sa ating mga bisita. Kahit hindi pa nga bisita, kahit isang kapitbahay lamang na napadaan ay inaalok na natin na makisalo sa kainan. Nakakatuwa ring isipin na nailalabas lamang ang mga pinakamagagandang at pinakabagongs mga kasangkapan sa kusina tuwing may darating na panauhin.
Maituturing ding bahagi ng ating kultura at tradisyon ang kasal at binyag na minana pa natin sa mga Kastila. Kabilang ang mga ito sa pitong sakramento ng Simbahang Katoliko. Maalala na nagdesisyon si Rafael na pakasalan na si Margarita sa pag-aakalang ito ang makalulunas sa sakit niya kung ituring ang pagkahilig sa babae. Hindi man binanggit sa libro ang detalye patungkol sa kasal, malalaman natin Katolikong Seremonya ng Kasal ang naganap sapagkat minsang nabanggit sa nobela na kapwa Katoliko ang kanyang mga magulang at siya rin ay minsan ay nakapagsisimba din. Hindi man kabuuan ng populasyon ng Pilipinas ay Katoliko o Kristiyano, hindi na maipagkakaila na ito ay bahagi na ng ating kultura at talaga namang pinaghahandaan at pinagkakagastuhan.
Mababasa na nagkaroon ng dalawang binyag sa nobela. Ang una ay sa anak nila Nick at Marina, kung saan imbitado ang mag-asawang Rafael at Margarita. At ang ikalawa ay sa anak ni Ligaya kung saan naging ninong si Rafael ng kanyang sariling anak. Sa prosesong ito nagiging inaanak ng mga ninong at ninang ang taong bininyagan, at nagiging mga magkaka-kumpadre at magkaka-kumadre ang mga magulang at ang nag-anak na ninong at ninang. Kultura na rito sa Pilipinas ang pagbibigay din ang mga ninong at ninang ng regalong maaaring salapi o bagay. Pagkatapos ng binyag ay isang handaan.

IV. Kabuluhan ng Akda sa Kasalukuyang Panahon
May dalawang bagay ang sa tingin kong nais ipangusap ng nobela sa kanyang mga mambabasa.
Ang una ay ang karangalan ng lalaki. Habang binabasa ang nobela, unti-unti itong nagkaroon ng kahulugan sa akin. Isa ito marahil sa na nais ipaintindi ng manunulat sa atin. Ano nga ba ang ibig sabihin ng karangalan na ito? Paano ito makakamit? Ano ang kabuluhan nito sa kasalukuyang Panahon? Sa ating lipunan? Ang nobela ay nakasentro kay Rafael at kung paano niya hinarap ang mga dagok sa kanyang buhay. Hindi naging madali ang mapanatili na maayos ang kanyang karangalan, hindi bilang isang doctor kundi bilang isang asawa. Hindi rin ito tungkol lamang sa kanyang pagkalalaki kundi may mas malalim na kahulugan. Nabanggit sa nobela na ang tinutukoy niyang karangalan ay ang pagkakaroon ng isang tahimik at matiwasay na buhay may-pamilya. Ngunit nabigo siya na makamit ito dahil sa pagtataksil ni Margarita. Magsilbi sanang paalala sa atin lahat ang masamang naibubunga ng pagtataksil at kasinungalingan.
At ikalawa ay ang panunumbalik ng paningin ni Ligaya. Siya marahil ang sumisimbolo ng pag-asa. Sa kabila ng kapansanan at kahirapan, naging maliwanag sa kanya ang pagbangon mula sa suliraning kinahaharap. Nakatulong din ng malaki ang pagkakaroon niya ng paniniwala sa Diyos upang makayanan lahat ng pasakit sa kanyang buhay. Marami sa ating mga kababayan ang tulad ang sitwasyon kay Ligaya. Hindi man bulag o may kapansanan tulad niya, marahil namumuhay din tayo na bulag sa ibang bagay. Hindi man naging biktima ng pangagahasa tulad niya, ngunit baka biktima naman tayo ng suliraning kinahaharap ng ating lipunan. Si Ligaya ay isang inspirasyon para sa marami sa atin na patuloy nakararanas ng hirap. Patuloy lamang tayong manalig sa Diyos at hindi mawalan ng pag-asa. Diringin ng Panginoon ang mga marunong maghintay. V. Konlusyon
Kung ating titignan, malayo-layo na rin ang narating ng moderno nating panahon. Hindi na natin maikukubli na tuluyan ng binago ng impluwensiyang banyaga ang marami sa atin. Bahagyang malayo na ito kung ikukumpara sa mga nakasaad sa nobela. Mas lalong lumala ang mga isyung panlipunan na noon pa sana’y nabigyan na ng lunas. Ang isyu sa kahirapan, prostitusyon, moralidad at edukasyon ay ilan lamang sa mga tinalakay sa nobela.
Nakakalungkot isipin na marami sa ating mga Pilipino lugmok pa rin sa kahirapan. Dahil dito, marami ang hindi makapag-aral, napipilitang gumawa ng krimen at pumasok sa mundo ng prostitusyon. Dapat ang maging pokus ng gobyerno ay ang paggawa ng mga batas at programa upang wala ng Aling Sela ang kailangan pang lumakad ng malayo upang makahingi ng gamut, wala ng tulad ni Ligaya na napilitang huminto sa pag-aaral dahil sa kapansanan at wala ng mga hostes sa klab na makikipaglaro ng apoy.
Sa isyu naman ng moralidad, lahat ay maaring tamaan. Wala itong pinipiling antas ng edukasyon, uri ng propesyon at estado. Ipinakita sa nobela na kahit ang maganda at opera singer na tulad ni Margarita ay hindi nakalagpas sa suliraning ito. Maging si Rafael na isang doctor ay nagtataglay ng sakit sa pagkahilig sa babae, ganoon din si Nick na nakaangat at maginhawa ang buhay. Hindi ito simpleng bagay lamang na maaring ipagwalang bahala. Nakakangamba ang mapabilang dito sapagkat wala itong naidudulot na kabutihan, sa halip puro pagkawasak at problema ang dulot.
Sa kabuuhan, ang dapat maging sentro ng bawat Pilipino ay ang pamilya. Ang pagmamahal sa pamilya ay higit na mas matimbang sa kahit ano pa mang bagay sa mundo. Ang kahirapan, moralidad at iba pang isyung sa lipunan ay nabibigyan ng unang lunas sa loob ng tahanan. Ang pagkakaroon ng buklod-buklod na mag-anak ang makatutulong upang malagpasan ang kahirapan at pakikinig at pagsunod sa magulang ang susi upang maiwasan ang problema sa moralidad.

SOURCES:
CCP Encyclopedia of the Philippines Arts Vol. IX, Philippine Literature.
Lalaki sa Dilim, Pascual, B. P. (2004) http://www.scribd.com/doc/11216712/Lalaki-Sa-Dilim, Gonzales, C.M., Cerillo, L., Calimag, J.F., Nino, N.J., Ancheta, R., Alvaran, R., et al. http://michealdtacsayfiles.webs.com/researchenglish.htm, michealdtacsayfiles
Life on Exile: Secrets and Lies of Demented Little Boy http://angelblueblooded.multiply.com/reviews/item/1, Louise, A. (2008, September 2)
Ang Lalaki sa Dilim from Definitely Filipino http://definitelyfilipino.com/blog/2012/10/17/ang-lalaki-sa-dilim/, StormChaser