Teodoro Agoncillo

November 9, 1912, isinilang sa Lemery, Batangas si Teodoro Andal Agoncillo. Kilala natin siya na senior author ng isa sa pinakapopular na teksbuk sa nakalipas na limang dekada, ang History of the Filipino People na malamang sa malamang nagamit natin noong tayo ay nag-aaral pa. Nagtapos siya ng BA at MA sa Kasaysayan sa Unibersidad ng Pilipinas. Ngunit marahil, kaya naging popular na historyador ay dahil sa galing ng kanyang panulat. Bago kasi siya nagturo sa UP ay nagtrabaho muna siya sa Surian ng Wikang Pambansa, kilala sa kanyang mga tula at kwento.
Isa sa kanyang mga tula ay ang “Republikang Basahan” na isinulat noong panahon ng mga Hapones: “Republika baga itong busabos ka ng dayuhan, ang tingin sa tanikala’y busilak na kalayaan? Kasarinlan baga itong ang bibig mo’y nakasusi, ang mata mong nakadilat ay bulag na di mawari?”
Nagwagi siya ng unang gantimpala sa Paligsahan ng Republika ukol kay Andres Bonifacio noong 1948 para sa kanyang obra maestrang The Revolt of the Masses: The Story of Bonifacio and the Katipunan. Dahil sa kanyang mga aklat ukol sa Rebolusyong Pilipino at panahon ng mga Hapones sa Pilipinas noong Ikalawang Digmaang Pandaigdig, walang nais na magturo ng mga subject na ito sa Unibersidad ng Pilipinas kahit wala siyang doktorado. Sabi niya kay Ambeth Ocampo, “Sinong magtuturo sa akin?”
Sa mga akda raw naaalala ang mga tao, hindi sa mga titik na sinusundan ng kanyang pangalan. Tomoh! Isa sa tagapagtatag ng Philippine Historical Association noong 1955 at naging tagapangulo ng UP Departamento ng Kasaysayan mula 1963 hanggang 1969. Kung tutuusin, ipinagpatuloy niya ang hindi natapos na gawain na sinimulan ni José Rizal sa kanyang mga anotasyon sa Sucesos de las Islas Filipinas ni Morga, ang pagsulat ng kasaysayan ng Pilipinas mula sa pananaw ng mga Pilipino. Bago kasi si Agoncillo, nagsikap ang mga historyador na Pilipino na sumulat sa positibistang pananaw, obhektibo, isalaysay ang nakaraan batay sa mga nakasulat na dokumento. Ngunit, alam naman natin na ang mga dokumento ay isinulat ng mga dayuhan at mga mayayaman kaya tila naging litanya lamang ito ng mga datos na hindi tayo maka-relate. Kay Agoncillo, nabigyan ng kulay sa kanyang panulat at damdaming makabayan sa kanyang pananaw ang pagbabasa ng nakaraan. Sa kanyang pagreretiro noong 1977, pinuri siya ng kanyang mga kasama bilang “Ama ng Maka-Pilipinong Pananaw sa Kasaysayan ng Pilipinas.” Namatay siya noong 1985.
ALEJANDRO G. ABADILLA
Si Alejandro G. Abadilla (March 10, 1906 – August 26, 1969) ay makata, sanaysayista, at kuwentista. Nag-aral siya sa Mababang Paaralan ng Baryo Sapa, at pagkaraan sa Mataas na Paaralan ng Cavite, bago tumulak pa-Seattle upang magtrabaho sa isang maliit na palimbagan. Inedit niya roon ang seksiyong Filipino ng Philippine Digest, naging tagapangasiwang editor ng Philippine American Review, at itinatag ang Kapisanang Balagtas na “naglalayong paunlarin ang wikang Tagalog.” Pagbalik sa Filipinas, nakamit niya ang titulong Batsiler sa Sining ng Pilosopiya mula sa Unibersidad ng Santo Tomas noong 1931. Nagsilbi siyang konsehal sa munisipyo ng Salinas hanggang 1934, pagkaraan ay naglako ng seguro para sa Philippine-American Life Insurance.
Si Abadilla, na tinawag ni Pedro Ricarte na “ama ng makabagong tulang Tagalog,” ay sinalungat ang labis na romantisismo sa panitikang Tagalog at de-kahong paggamit ng tugma at sukat sa tula. Tumulong siya sa pagpupundar ng Kapisanang Panitikan, upang isulong ang simulaing labanan ang di-lumalagong panitikang Tagalog.
Nabanggit din sa mga tala na naging gerilya si AGA noong panahon ng pananakop ng Hapon, at nakaranas siya ng pagmamalupit ng Hapon, kaya siya nabingi. Di kaipala’y bayani rin ang makata sa panahon ng karahasan, kung saan ang mamamayang tumututol sa poder ng status quo ay kabilang sa kolektibong lakas ng bansa, bagay na dapat mapaglirip upang hindi manatili ang maling pasiya na ang indibidwalismo ng makata ay walang kaugnayan sa kalagayang panlipunan. Sinapantahang iyon ay pansariling udyok o hilig na hindi maipapaliwanag sa paraan ng agham-panlipunan o agham-pampulitika. Kung hindi, paano maiintidihan ang programang “sining-para-sa sining” nina Oscar Wilde, Walter Pater at Theophile Gautier kung hindi ipapasok ang argumento na iyon ay reaksiyon nila sa utilitaryanismo at moralistikong puritan na laganap sa kapaligiran? Kailangan ang konteksto, lumulukob na balangkas, at pagkakaugnay-ugnay ng bawat sangkap at bahagi sa totalidad/larang (“field,” ayon kay Bourdieu [1993]) ng diskursong tinatalakay upang magkaunawaan at magkapagpalagayan.

PONCIANO B.P. PINEDA

Isa sa kinikilalang tagapagtaguyod ng wikang pambansa at panitikan ang pumanaw bago pa man magsimula ang Buwan ng Wika.
Si Ponciano B.P. Pineda, 81, itinuturing “Ama ng Komisyon sa Wikang Filipino” ay namatay noong Hulyo 31 dahil sa cardiac arrest.
Si Pineda ang nanguna sa pagtatag ng Komisyon sa Wikang Filipino noong 1991 mula sa noo’y Surian ng Wikang Filipino. Pinamunuan niya ang komisyon sa loob ng halos 30 taon.
Sa paanyaya ng noo’y kalihim ng Kagawaran ng Filipino sa UST at “Ama ng Varsitarian” na si Jose Villa Panganiban, pumasok si Pineda sa Unibersidad at nagtapos ng kursong Associate in Arts noong 1948. Naging patnugot din siya ng seksyong Filipino ng Varsitarian.
Matapos mag-aral sa UST, kumuha si Pineda ng abugasya sa Manuel Luis Quezon University habang nagtatrabaho sa noo’y Surian ng Wikang Pambansa. Nang pumasa si Pineda sa bar exams noong 1953, binalak niyang lisanin ang Surian ngunit hinikayat siya ni Panganiban na manatili rito. Pinalitan niya si Panganiban bilang tagapangulo ng Surian mula 1971 hanggang 1999.
Sa ilalim ng kaniyang pamamahala, pinangunahan niya ang ilang reporma sa wikang Filipino, kabilang na ang modernisasyon ng alpabeto na binubuo ng 28 titik noong 1987, at ang pagtatatag ng 12 sentrong panrehiyon ng wika sa buong bansa.
Si Pineda ay nagwagi ng Don Carlos Palanca Memorial Award para sa kaniyang mga akdang Ang Mangingisda (1958) at Malalim ang Gabi (1954). Ginawaran din siya ng Varsitarian ng Parangal Hagbong noong taong 2000 para sa kaniyang mga kontribusyon sa pagpapaunlad ng wika at panitikang Filipino.

CARLOS PALANCA Memorial Awards for Literature

* Ikalawang Gantimpala: "Impeng Negro" ni Rogelio R. Sikat

Impeng Negro Rogelio Sikat

Sa isang iskwater ay naninirahan si Impen at ang kanyang ina at kapatid. Sa tuwing aalis ng bahay si Impen bilang isang agwador ay lagi siyang pinagbibilinan ng kanyang ina na umiwas sa pakikipagaway lalo na kay Ogor.
Si Ogor ang siga sa lahat ng agwador sa kanilang lugar. Madals nitong tuksuhin si Impen sanhi panlabas na anyo nito. Anak siya ng kanyang ina sa isang negrong amerikano . Meron siyang kapatid na anak naman ng kanyang ina sa isang Amerikanong puti kaya ganon na lamang ang pagtukso sa kanya ng mga tao.
Isang araw sa kanyang pagiigib ay muli na naman siyang sinubukan ni Ogor. Pilit na isiningit ni Ogor ang kanyang balde nito kahit na si Impen pa ang nasa pila. Nakiusap si Impen kay Ogor na hayaan na lamang siya matapos ngunit hindi ito pumayag kaya naisip na lamang niyang umuwi.
Subalit sa kanyang paglakad ay pinatid siya ni Ogor at tumama ang pisngi niya sa nabitiwang baldeng tubig. Dahil sa dugong dumaloy sa kanyang pisngi ay agad nitong tiningala ang kaaway at tinawag ang pangalan nito. Nagulat si Ogor at mabilis siya nitong sinipa. Nagpambuno ang dalawa. Subalit bigla ang paglakas ni Impen. Natalo at napasuko niya si Ogor. Ganoon na lamang ang pagkamangha ng mga kapwa niya agwador. Sa pagkakataong ito, pangingilagan na siyang tuksuhin ng mga iyon.

PAGSUSURI:
Ang layunin ni Rogelio Sikat sa maikling kwentong ito ay matuto tayong lumaban at harapin ang takot sa anumang hamon ng ating buhay. Base na rin sa aking pagsusuri, Makikita rin natin sa kwento ito na si Impen ang nagtatrabaho para sa pamilya niya. Ito ay ang responsibilidad ng mga lalaki. Sila ang dapat na nagpapakain at ang bumubuhay ng pamilya. Sumunod dito ay ang pagkakaroon ng iba’t ibang kulany ng tauhan. Si Impen bilang Negro at si Kano bilang maputi, ipinapakita rito ang pagkakaiba-iba ng mga tao. Iba iba man tayo, hindi ito hadlang upang lagpasan ang ating mga problema. Ang huli ay ang pagkakaroon ng lakas ng loob ni Impen na ipagtanggol ang kaniyang sarili. Hindi dapat tayo magpaalipin sa mga takot na ating nararamdaman. Kailangan natin silang harapin at hindi pagtaguan o kaya’y takbuhan. Hindi habang buhay ay makakatakbo tayo sa bagay na ating kinakatakutan.
Ang teoryang ito ay tumatalakay sa katotohanan sa lipunan. Karaniwan nitong pinapaksa ang kalagayan na nangyayari sa lipunan tulad ng kurapsyon, katiwalian, kahirapan at diskriminasyon. Madalas din itong naka pokus sa lipunan at gobyerno. Mahalaga din sa nagsusuri ng mga akda na sinusuri sa teoryang ito na maiugnay ang mga pangyayari sa akda o teksto sa lipunan.
Sa maikling kwento ito, pinapaksa ng manunulat ang diskriminasyon na kalimitang makikita sa iba’t ibang lugar. Madalas itong mangyari sa labas ng bahay, eskwelahan at sa lugar ng pinagtatrabahuan. Sa kwentong ito, patuloy na kinukutya ni Ogor si Impen hanggang sa napuno na si Impen at nag-amok kaya nagkaroon ng away sa pagitan nila.
Ang istoryang Impeng Negro ay isang mahalagang istorya na nagtuturong maging mabuti at huwag manakit sa nanakit sa iyo. Si Impen ay niloloko lagi ni Ogor at sinasabi lagi ng nanay ni Impen na huwag lumaban pabalik at umalis na lamang. Laging niloloko at ipinagtatawanan si Impen dahil sa kakulayan niya at pati na rin ang pagkatao ng nanay nina. Si Impen ay isa sa mga pinakaitim sa pamilya niya. Siya’y maitim dahil ang tatay niya an isang Negrong galing sa Estados Unidos. Ang nanay naman niya ay pinagtatawanan din ng iba dahil siya’y tinatawag na parang “whore” dahil sa paging babae na nakakakuha ng para sa pagbibigay ng “pleasure” sa iba’t ibang lalaki. Si Impen ay laging niloloko ni Ogor dahil sa kalagayan ng kanyang pamilya at pagkatao ni Impen. Ang storyang ito ay nagtuturo na maging mas abutting tao at huwag gumawa ng di’ tama o patulan ang nanloko sa iyo.

Buod ng HULYO 4, 1954 A.D. ni Dionisio Salazar

Pagbukas ng tabing ay makikita sa may gawing likod ng tanghalan, dakong kanan, ang dalawang katlong bahagi ng bantayog ni riza. Sa may gitna naman ng tanghalan ay namamalas ang isang malagong puno ng adelpa. May isang mahabang upuan sa tabi nito. Walang anu-ano’y darating buhat sag awing kanan si Pablo at si Loida.
Si Pablo, nab ago pa lamang tumuntong sa 25 taon, ay mataas, malapad ang sukob at madulas ang pangangatawan. Mukha siyang matalino at matapang. Bilugan ang kanyang malagong buhok ay nahahati sag awing kanan. Kaki ang kanyang pantalon at kulay- kumot ang suot niyang diyaket.
Pangkaraniwan ang taas ni Loida. Ang kaniyang balingkinitan katawan ay may kaakit- akit na hubog. Kulot ang kanyang putol na buhok. Malamig ang kaniyang tinig at wala rito ang katigasang dapat asahan sa isang “amazon”. Mapahimag ang kanyang ngiti at may halina ang kaniyang titig. Dalawmpu’t dalawang taon sa siya. Masigla ang kanyang kilos at magiliw siyang mangusap. Sa suot niyang kamisadentrong panlalaki at “pedal- pusher” na maong ay wala siyang iniwan sa isang “tomboy”.
Palinga- linga silang dalawa na tila may hinahanap. Pagtapat sa may puno ng adelpa ay titigil sila. Si Pablo at si Loida ay pawang mga miyembro ng HUKBALAHAP. Sila ay nagtagpo sa Luneta upang pag-usapan ang kanilang plano na isuplong ang kanilang kasamahan na sila Kumander Lenin at Islaw, na mayroong planong magtanim ng time bomb sa grandstand. Ang nasabing dalawang HUK ay magpapanggap na magbabalot. Ngunit di nila alam ang plano ni Loida at Pablo. Habang naghihintay ang magsing- irog, napagkamalan silang nag neneking ng isang pulis kaya sila ay dadalhin sa kuwartel. At habang sila ay patungo sa kuwartel ay siyang pagdating ni Islaw at Kumander Lenin. Habang sila ay naghihintay kay Pablo at Loida, ay marami silang napuna at napag- usapan. Napansin nila ang mga estudyante na nag gudtaim lamang, na hindi inaalintana ang pagod na dinaranas ng mga magulang upang sila ay mapag- aral. Napag- usapan din nila ang Amerikanong Marino, na nakita nilang lasing at may kasamang dalawang babae. Napag- usapan nila na akala mo ay napakabuti ng mithiin ng mga Amerikano, na kunwari ay nakikipaglaban para sa karapatan ng mga maliliit na bansa, tulad ng Pilipinas, ngunit kinalaunan ay aangkinin ang yaman nito. Nasambit din nilana ang mga Pilipino ay mahilig manggaya ng iba. At naibahagi nila na hindi naman masama ang mangopya, basta ang mabuti lamang ang gagayahin. Pinag- usapan din nila ang matinding kumpitensya sa politika sa gitna ng mga Nasyonalista at Liberal. At hindi rin nawala na pag-usapan ang kanilang planong pagpatay sa isang pulitiko, upang makuha nila ang gantimpala. Habang sila ay nag- uusap. Nakabalik na si Pablo at Loida at pinaliwanag kung bakit sila nahuli. Ipinagtapat ng dalawa na sila ay nag-iibigan, at siyang dahilan ng pagkagalit ni Kumander Lenin. At hanggang umabot na magsipang- buno sila at siyang pagkabaril ni Pablo kay Islaw, at agad naming nitong kinamatay. At humantong ang tagpo sa matagumpay na misyon ni Pablo at Loida na ipadakip si Kumander Lenin. At iharap sa kamay ng Batas.